میراث ایرانی؛ به‌نام عرب‌ها، به‌کام غربی‌ها
چوب حراج به تاریخ ایرانیان در موزه‌های مغرب‌زمین
سایت قدس (مشهد) نوشت: «تاراج آثار باستانی و میراث فرهنگی ایران تمامی ندارد. چندی پیش خبر فروش سه سکه تاریخی از مجموع ۶۰۰سکه‌ای که گویا سال گذشته توسط دو پسر هفده‌ساله از دل خاک یکی از مناطق استان فارس بیرون کشیده شدند در حراجی تخصصی سکه‌های باستانی سی‌ان‌جی در نیویورک، رسانه‌ای شد.
همزمان با این اتفاق تلخ نیز۳۰تابلو نفیس نقاشی که چند ماه پیش از موزه امام علی(ع) به سرقت رفته بود در یک حراجی در امارات متحده عربی به فروش رسید که به گفته ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران فقط ارزش یکی از این تابلوها ۳۰میلیارد تومان بوده است. نکته تأسفبار اینکه تاکنون مسئولان شهرداری هیچ توضیحی درخصوص این ماجرا نداده‌اند و وزارت میراث فرهنگی هم درباره آن ابراز بی‌اطلاعی می‌کند.
سرقت پرتره مظفرالدین شاه، اثر معروف کمال‌الملک از کاخ گلستان و فروش آن در حراج کریستیز لندن و سکوت مقامات وزارت میراث فرهنگی در ۲۳سال از گذشت این ماجرا یکی دیگر از نمونه‌های از دست رفتن میراث فرهنگی ایران است که فقط در دو سه دهه اخیر رسانه‌ای شده‌اند وگرنه از سرقت آثار تاریخی و ارزشمند ایران‌زمین که از دوران قاجاریه شروع و همچنان ادامه دارد می‌توان به ده‌ها مورد دیگر اشاره کرد که هم اینک بسیاری از این آثار زینت‌بخش موزه‌های خارجی شده‌اند.
البته برخی از آثار تاریخی مسروقه ما با توجه به الحاق ایران به کنوانسیون‌های بین‌المللی ۱۹۷۰ و ۱۹۹۵ و همچنین تلاش‌های بخش حقوقی وزارت میراث فرهنگی به کشور بازگردانده شدند.
برای نمونه یک ریتون سفالی از هزاره اول پیش از میلاد که در حفاری‌های غیرمجاز در شمال ایران کشف و از کشور خارج شده بود، در سال۱۳۸۶ توسط پلیس رومانی شناسایی و ضبط شد که با پیگیری‌های حقوقی وزارت میراث فرهنگی به کشور بازگردانده شد. یا سال۸۳ دو محموله شامل ۳۰قطعه از آثار تاریخی که در حفاری‌های غیرقانونی از منطقه جیرفت بدست آمده و پس از خروج از کشور توسط پلیس لندن کشف شده بودند، با تلاش وزارت میراث فرهنگی به ایران بازگشتند و در موزه ملی ایران جای گرفتند.
با وجود این، پرسش این است چگونه با وجود تشکیلات سازمانی مشخص و یگان حفاظت آثار تاریخی و میراث فرهنگی، این آثار از کشور خارج می‌شوند و سر از حراجی‌های آن سوی آب‌ها درمی‌آورند؟ یا سازوکار پیگیری و بازگرداندن آثار تاریخی مسروقه به کشور نیازمند چه الزاماتی است و چقدر از سوی وزارت میراث فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرد؟
اصلاً عملکرد و میزان موفقیت وزارت میراث فرهنگی برای شناسایی و جلوگیری از فروش آثار تاریخی ایران در حراجی‌های بین‌المللی و همچنین بازگشتشان به کشور چگونه است و سرانجام اینکه با چه راهکارهای کاربردی می‌توان قاچاق آثار تاریخی ایران به کشورهای دیگر را کاهش داد و جلو فروششان را در حراجی‌های بین‌المللی گرفت و آن‌ها را دوباره به کشور بازگرداند؟
توقف حراجی آثار تاریخی، سخت و پرهزینه است
لیلا خسروی، مدیرکل موزه‌های کشور در پاسخ به قدس می‌گوید: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با توجه به کمبود اعتبارات و نیروی انسانی و یگان حفاظتی بسیار کمی که در اختیار دارد به تنهایی نمی‌تواند از تمام محوطه‌های باستانی کشور حفاظت کند و این مسئولیت را به نحو مطلوب انجام دهد.
ضمن اینکه برای جلوگیری از سرقت و قاچاق آثار تاریخی و میراث فرهنگی ارگان‌های دیگری هم دخالت دارند. بنابراین وقتی یک شئ باستانی به صورت غیرقانونی از کشور خارج می‌شود تنها این وزارتخانه مقصر نیست بلکه همه ارگان‌های متولی در این قضیه مقصرند.وی تأکید می‌کند: معاونت میراث فرهنگی به محض اطلاع از کشف و ضبط آثار تاریخی ایران توسط پلیس هر یک از کشورهای دیگر و یا عرضه در حراجی‌ها، به‌سرعت از طریق مراجع دارای صلاحیت مثل مرکز امور حقوقی بین‌المللی نهاد ریاست جمهوری اقدامات لازم را برای استردادشان انجام می‌دهد.
مثلاً درزمینه چند سکه اخیر که خیلی هم در کشور سروصدا کرد، ما از همان زمان که متوجه ماجرا شدیم، با مرکز یاد شده مکاتبه کردیم و این مرکز نیز از طریق زیرمجموعه خود در خارج از کشور و گرفتن وکیل محلی، پیگیری‌ها را برای استرداد سکه‌ها آغاز کرده است.
منتها متأسفانه با وجود مکاتبات وکیل ما با مدیران حراجی سی‌ان‌جی برای توقف فروش سکه‌های تاریخی ما در حراجی، اما آن‌ها برخلاف معاهدات بین‌المللی رفتار کردند و گویا یکی از سکه‌های تاریخی ایران را به فروش رساندند.
البته نمی‌دانیم این موضوع چقدر صحت دارد. او در همین زمینه می‌افزاید: به هرحال ما در صورت مواجه شدن با چنین ماجراهایی نقشه داریم و با ارائه مدارک مستدل می‌توانیم آثار تاریخی خود را که به صورت غیرمجاز از کشور خارج می‌شوند دوباره به کشور بازگردانیم.
البته استرداد سکه‌های تاریخی به نسبت دیگر آثار تاریخی کار سخت‌تری است، چون سکه یک وسیله مبادلاتی بوده و به دلیل مراودات تجاری ایران با دیگر کشورها ممکن است در هرجایی غیر از کشور ما به‌ویژه در عراق هم پیدا شود. مثلاً درخصوص سکه‌های موردنظر که متعلق به دوره فراهخامنشی و ساسانی است به صرف اینکه ضرب آن‌ها در تیسفون پایتخت وقت ایران انجام شده پس متعلق به ایران است و باید به ما برگردد کار بسیار مشکل و زمانبری است.
خسروی با بیان اینکه توقف حراجی آثار تاریخی نیز کار بسیار سختی است، تصریح می‌کند: به هرحال موضوع اثبات تعلق اثر تاریخی به یک کشور در دادگاه مطرح است و اگر مستنداتی که به دادگاه ارائه می‌شود مورد قبول واقع نشود در آن صورت باید خسارت سنگینی پرداخت کرد. با وجود این ما با طی مسیر قانونی و استفاده از ابزار دیپلماسی فرهنگی تمام تلاش خود را می‌کنیم تا آثار ارزشمند و باستانی خود را به کشور بازگردانیم.
مدیرکل موزه‌های کشور از استرداد آثاری متعلق به ایران توسط ترکیه در هفته جاری خبر می‌دهد و می‌افزاید: همچنین ادامه استرداد گل‌نوشته‌های تخت جمشید را خواهیم داشت. از سوی دیگر سه پرونده حقوقی برای استرداد آثار تاریخی ایران را در دست اقدام داریم که ان‌شاءالله هر وقت به نتیجه برسند جزئیات کامل آن را به مردم ارائه خواهیم داد.
او با اشاره به اینکه امکان بازگردان همه آثار تاریخی ما که به صورت غیرمجاز از کشور خارج شده‌اند وجود ندارد، تصریح می‌کند: کشورها آثار تاریخی را به‌راحتی تحویل نمی‌دهند. حتی برای آن‌ها پرونده جعلی درست کرده و ادعا می‌کنند آثار از عراق پیدا شده و از آنجا که از قدیم با این کشور مرز مشترک داشتیم و به لحاظ فرهنگی یکی بودیم، کار استرداد سخت می‌شود. یعنی به هیچ عنوان نمی‌پذیرند این آثار از ایران خارج شده است. ضمن اینکه بسیاری از این‌گونه آثار، مالک خصوصی دارند.
از سوی دیگر فرایند استرداد اشیای تاریخی نیز برای دولت هزینه‌بر است، بنابراین برای مقابله با تخریب و سرقت آثار باستانی و میراث فرهنگی باید در وهله نخست به اصل «تقدم پیشگیری بر درمان» توجه کنیم، یعنی باید نظارت خود را افزایش دهیم تا خروج یا قاچاق آثار تاریخی ما به حداقل برسد. البته نظارت هم تنها به عهده معاونت میراث فرهنگی نیست.
برای این منظور باید گمرک، پلیس و دیگر دستگاه‌های مسئول هم کمک کنند.
او با اشاره به ضرورت آگاهی‌بخشی به مردم برای حفظ آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشور، می‌گوید: باید این فکر در ذهن همه مردم ما نهادینه شود که ابتدا خود باید محافظ میراث کشورشان باشند، چون در غیر این صورت به آن به عنوان یک موضوع پولساز نگاه خواهند کرد؛ مشاهده این همه حفاری‌های غیرمجاز در سطح کشور نشان از همین موضوع دارد. بنابراین تا زمانی‌که مردم، خودشان به این آگاهی نرسند که باید از میراث سرزمینشان محافظت کنند همین روال ادامه خواهد داشت.
هر وزیر یا مدیری بیاید در حد توان و امکانات موجود می‌تواند کار کند نه بیشتر. از این رو با توجه به شرایط، شاهد ادامه حفاری‌های غیرمجاز و خروج آثار تاریخی از کشور خواهیم بود.
خسروی سپس به موضوع خروج تعدادی از تابلوهای نفیس نقاشی از برخی از موزه‌های کشور و عرضه آن‌ها در حراجی‌های آن سوی آب‌ها می‌پردازد و می‌گوید: درباره تابلوهای مربوط به موزه امام علی(ع) هیچ اطلاعاتی ندارم تا ارائه دهم، چون در زمان وقوع این اتفاق در سمت مدیریت اداره کل موزه‌های کشور نبودم. اما در مجموع خروج هر اثر تاریخی و میراثی ارزشمند از کشور حتماً باید با مجوز انجام گیرد که در این صورت مشکلی پیش نمی‌آید.
برای استرداد آثار تاریخی به دیپلماسی فرهنگی نیاز داریم
مجتبی گهستونی، پژوهشگر و فعال میراث‌فرهنگی نیز در همین خصوص به قدس می‌گوید: اشیا و اموال فرهنگی متعددی از دوره‌های تاریخی مختلف در طول دهه‌های گذشته از کشور خارج شده‌اند و اعتراض ایران به برخی کشورها نیز به‌خاطر برنگرداندن این اشیاست.
او با اشاره به اینکه دولت ایران از حدود ۹۰سال پیش تاکنون بسیار کوشیده از طریق روابط دیپلماتیک و برخی پیگیری‌های حقوقی، اشیای تاریخی به تاراج رفته و یا حتی به امانت گرفته شده را پس بگیرد، می‌افزاید: نتیجه این تلاش‌ها بیش از ۱۰مجموعه استردادی است که آثار تخت جمشید، چغامیش، جیرفت و خوروین را در خود دارد و از آمریکا، انگلیس، بلژیک و ایتالیا برگردانده شده‌اند.
او استرداد مجموعه چغامیش را اقدامی بسیار مهم توصیف می‌کند و می‌گوید: چغامیش از قدیمی‌ترین مکان‌های استقرار انسان در خوزستان است که ۸۰سال پیش کاوش در این منطقه با کمک دانشگاه‌های شیکاگو و کالیفرنیا- لس‌آنجلس انجام شد.
حدود ۵۵۰شئ در چهار استرداد مهم به کشور بازگردانده شده که این کار در پیش و پس از انقلاب بی‌سابقه است. قدمت تمام این مجموعه از ۶هزارو۵۰۰ سال پیش شروع می‌شود. یعنی آثاری از عصر آهن، دوران ساسانی و پس از آن را درخود دارد تا به اسلام و پس از اسلام می‌رسد. این آثار به لحاظ مطالعاتی اهمیت دارند و می‌توانیم امیدوار باشیم دانشمان از عصر کهن بیشتر خواهد شد. این‌ها مثل منابع تاریخی‌اند و می‌توانیم تحولات اجتماعی و اقتصادی آن دوره‌ها را کشف کنیم.
گهستونی با تأکید بر اینکه میزان موفقیت دولت برای شناسایی و جلوگیری از فروش آثار تاریخی ایران در حراجی‌های بین‌المللی و همچنین بازگشت آن‌ها به کشور، بسیار ناچیز بوده است، تصریح می‌کند: تحقق چنین هدفی مستلزم روابط قوی دیپلماتیک است. مثلاً موضوع ۱۰۹ قطعه چغامیش در دعوای حقوقی نبوده و با دیپلماسی فرهنگی به کشور بازگشته‌اند.
چون در کنوانسیون ۱۹۷۰ بندی وجود دارد که در آن اشاره شده اموالی که ۵۰سال پیش به سرقت رفته‌اند یا به هر دلیل به کشور دیگری منتقل شده‌اند مشمول قوانین استرداد به کشور مبدأ نمی‌شوند یا کشورهای کمتر برخوردار از تمدن در اصل به دنبال تاریخ‌سازی برای خود هستند.
مثلاً ۸۰ درصد اشیای موزه جهان عرب در پاریس متعلق به ایران است اما نام موزه، جهان عرب است. بنابراین وزارت میراث فرهنگی باید ارتباط بین‌المللی‌اش را با نهاد‌های مربوط حفظ کند تا بتواند به هدف مورد نظر که بازگرداندن اشیای تاریخی به کشور است دست یابد. درواقع این موضوع بیشتر با دیپلماسی فرهنگی و تدبیر حل خواهد شد.
او با اشاره به ضرورت تقویت بخش حقوقی، یگان حفاظت میراث‌فرهنگی، اختصاص نیروی کافی، بودجه و امکانات خاص برای جلوگیری از تعرض و تخریب و قاچاق اشیای باارزش کشور می‌گوید: پرداخت حق کشف و انعکاس اخبار موثق مربوط به فروش آثار تاریخی از دیگر راهکارهای تأثیرگذار در راستای تحقق هدف یاد شده است.همچنین ایجاد یک کارگروه حرفه‌ای متشکل از مرزبانی، دریابانی، نیروی انتظامی، گمرک‌ها و میراث فرهنگی و همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی با هدف آشنایی با تازه‌ترین روش‌های مقابله و پیشگیری از قاچاق بسیار مهم است.
پلیس اموال فرهنگی کشورها و یونسکو هم در این زمینه باید بیشتر کمک کنند. ضمن اینکه نیاز است در این‌باره با همه هیئت‌های علمی، دانشگاهی و فرهنگی همکاری صورت گیرد تا هم اشیای متعلق به ایران و هم اموال قاچاقی کشورهای دیگر به کشور اصلی‌شان بازگردند.»
انتهای پیام
