شکل دهی به افکار عمومی با توقیف و زندان شدنی نیست

مهدی محسنیان‌راد در نشست نیک‌یاد حمید نطقی، پدر روابط عمومی ایران گفت: وقتی روزنامه‌ها تعطیل می‌شوند و عده‌ی زیادی از روزنامه‌نگاران به زندان می‌افتند؛ خب کدام مطبوعات قدرتمند می‌تواند در این وضعیت شکل بگیرد؟

به گزارش شفقنا عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) ادامه داد: در سال‌های دهه‌ی۱۳۷۰وقتی به ارتباطات انسانی نگاه می‌کردیم چندان برای زمینه اهمیت قائل نبودند و اصلا سر فصلی برای آن وجود نداشت اما کتاب‌هایی که در حال حاضر منتشر می‌شوند، به شدت زمینه را مهم می‌دانند که چگونه می‌تواند بر ارتباطات کل کشور تأثیر بگذارد؟

روابط عمومی باید چند دانش را بلد باشد

این استاد ارتباطات در این نشست با ارائه‌ی توضیحاتی از زندگی‌نامه‌ی حمید نطقی بیان کرد: روایت بدون زمینه از نقش مرحوم دکتر حمید نطقی در تأسیس اولین واحدی که بعدها عنوان«روابط عمومی» دریافت کرد، چنین است: سال ۱۳۲۷ در سن ۲۸ سالگی وقتی همان سال از استانبول برگشته بود، به استخدام شرکت نفت ایران و انگلیس در آمد. مدارک او غیرمرتبط با روابط عمومی بود. در بیست‌ودو سالگی لیسانس حقوق از دانشگاه تهران و در بیست‌وهشت سالگی دکترای حقوق قضائی از دانشگاه استانبول دریافت کرد.

او با طرح این سؤال ادامه داد: آیا روابط عمومی اواخر دهه‌ی ۱۳۲۰ شرکت نفت ایران و انگلیس همان بود که حدود ۴۰ سال پیش از آن به وسیله «آی وی لی» در آمریکا ابداع و حدود ۳۰ سال پیش ادوارد برنیس آن را در نخستین کتاب روابط عمومی جهان توضیح داده بود؟ خب جواب من به این سؤال خیر است. در اینجا زمینه‌ها بسیار مهم است که در ایران وجود نداشت. به نظرم روابط عمومی باید بمیرد اگر در یک نظامی زندگی می‌کند که در آن آزادی بیان نیست یا تشکل‌های جامعه مدنی در آن نباشد یا حق اعتصاب و حکومت دموکراتیک  وجود نداشته باشد. اگر این‌ها نباشد قطعا زمینه برای رشد چنین گیاهی وجود نخواهد داشت.

محسنیان‌راد با اشاره به دانش‌های لازم که یک متخصص روابط عمومی باید فرا بگیرد، گفت: متعاقبا بهره‌برداری برنیس از دانش‌های ارتباطات، مدیریت، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماع برای فعالیت در روابط عمومی بود. روابط عمومی از چند دانش باید استفاده کند که رأس آنها ارتباطات است در حالی که در ایران این زمینه‌ها برای روابط عمومی مطلقا فراهم نبود و شاید هنوز نیز فراهم نیست.

روابط عمومی پنهان کار

این استاد ارتباطات با گریزی به کتاب مصطفی فاتح به نام «پنجاه سال نفت ایران» به چرایی نبود زمینه‌ی مناسب در ایران پرداخت و گفت: ساده‌ترین امور مربوط به شرکت نفت ایران و انگلیس از نظر مردم پوشیده بود و این نشان دهنده این است که روابط عمومی شرکت نفت کاملا پنهان کار بود و ناچار همه از کارمند و غیرکارمند درباره این موضوع نه فقط در جهل و بی‌خبری بلکه در جاهلیت و نادانی مطلق به سرمی‌برند. شرکت فقط نظر به کارگر ارزان داشت و بس. مأموران دولت ایران که از پسندیدگان سفارت انگلیس و شرکت نفت ایران–انگلیس بودند هیچ گاه در معنا مورد احترام شرکت نبودند و ما نمی‌توانستم بخشی به نام روابط عمومی داخلی در آنجا داشته باشیم.

او افزود: وقتی دکتر نطقی استخدام شد، وضعیت آزادی بیان این گونه بود؛ چند سال از زمانی می‌گذشت که در یک صبحگاه بنابر یک حکم حکومتی نه قانون، کلیه مطبوعات سراسر کشور تعطیل و فقط یک روزنامه دولتی جایگزین آن‌ها شده بود. چند هفته قبل از توقیف سراسری مطبوعات، روزنامه اطلاعات مطلبی چاپ کرد که حاکی از رشد ۷۰۰ درصدی قیمت ارزاق عمومی ظرف یک سال بود و تداوم کاهش شدید قدرت خرید مردم، منتهی به آن شد که ۱۷ آذر ماه ۱۳۲۱، مردم تهران در اعتراض به خیابان‌ها ریختند و فریاد اعتراض سر دادند.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق با اشاره به وضعیت روابط عمومی در سال‌های قبل از انقلاب توضیح داد: آن روز نیروهای نظامی، مردم را سرکوب کردند، رادیو تهران خبر اعلام حکومت نظامی را به اطلاع مردم رساند و کلیه مطبوعات کشور از جمله مجلات ادبی توقیف و بسیاری از روزنامه‌نگاران از جمله مرحوم محیط طباطبایی مدیر مجله ادبی محیط به زندان افتادند. محیط طباطبایی همان کسی است که وقتی من در سال ۶۹ سخنرانی می‌کردم، گفت« محسنیان روزنامه‌نگاران را شیر نکن. بگذار همین اندازه هم بنویسند.» حال با توجه به این وضعیت بیان ما می‌توانستیم روابط عمومی داشته باشیم؟

روابط عمومی در چه فضایی شکل می‌گیرد؟

او گفت: شاید نخستین نماد جامعه مدنی، اجازه اعتصاب و اجازه اعتراض آرام خیابانی است. ما می‌توانیم سندیکاهای کارگری را قدیمی‌ترین نماد هر جامعه بدانیم که می‌خواهند مدنی باشد و می‌توان آن را سندیکاهای کارگری، منسجم، قدرتمند و قانونمند بدانیم. وقتی دکتر کار را در ایران شروع کرد، صنعت اصلی کشور نساجی بود. مجموعه‌ای با حدود ۵۵۰۰ کارگر. یک گزارش مربوط به آن سال می‌گوید؛کارگر درس خوانده و تعلیم دیده و آشنا به روحیه و رموز صنعت در ایران بسیار کم است. کارکرد یک هفته کارگر در ایران کمتر از یک پنجم کار یک نفر کارگر اروپائی یا ژاپنی است. بنابراین باید از طریق تبلیغات کارکرد او را بالا برد و یک نسخه بیچاره‌کننده صد ساله را می‌نویسند که با تبلیغات می‌خواهند همه چیز را درست کنند. مثلا  می‌خواهند با تبلیغات مردم ماهواره نگاه نکنند. این یک خطا است. حال در این فضا می‌توان روابط عمومی درست کرد؟

مؤلف کتاب ارتباط شناسی با توضیح درباره‌ی روند شکل‌گیری روابط عمومی در ایران گفت: وقتی پنج سال از تأسیس روابط عمومی شرکت نفت ایران و انگلیس گذشته بود، سندیکای صاحبان کارخانه‌های نساجی تأسیس شد، اما سندیکایی برای کارگران نساجی وجود نداشت. با این اوصاف می‌توانیم تجسم کنیم دکتر حمید نطقی در فاصله استخدام در شرکت نفت ایران و انگلیس محدود تا ملی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۳۲نمی‌توانسته زمینه مساعد برای اجرای روابط عمومی در راستای رابطه آن با افکار عمومی –آن گونه که بیش از چهل سال پیش ،آی وی لی به عنوان آغازگر روابط عمومی در آمریکا بنیان نهاده بود- عمل کند.

تعامل مطبوعات و افکار عمومی 

محسنیان‌راد ادامه داد: در پاسخ به این که چرا در سال۱۹۰۹اصطلاح روابط عمومی ابداع و ابتدا در آمریکا و سپس در سایر کشورها در کنار واحدهایی چون امور اداری، امور مالی، امور حقوقی و از این قبیل تأسیس شد؛ به نظر می‌رسد چند عامل نقش داشته است: ۱- ارتقای کیفی روزنامه که عصر دیده‌بانی مستمر مطبوعات آمریکا از فساد و کاستی‌ها و انتشار گزارش‌های جنجالی بود۲- ارتقای کمی روزنامه‌ها به دلیل افزایش تعداد باسوادان و کاهش قیمت روزنامه‌ها۳- تأسیس صنایع از نوع سهامی عام و شکل‌گیری سهامداران کوچک اما انبوه و دنبال کننده عملکرد مدیران ۴- شکل‌گیری سندیکاهای قوی کارگری ۵- برقراری نظام جمهوری متکی بر احزاب و اهمیت افکار عمومی.

او با بیان ارتباط سه عنصر در روابط عمومی گفت: قدرت گیری تدریجی مطبوعات در فاصله سه قرن، منتهی به قدرت گیری افکار عمومی شد. همچنین تعامل مطبوعات و افکار عمومی  قدرتمند موجب ابداع روابط عمومی شد. وقتی یک روز همه روزنامه‌ها برای چهار ماه تعطیل می‌شوند و عده‌ی زیادی از روزنامه‌نگاران به زندان می‌افتند؛ خب کدام مطبوعات قدرتمند می‌تواند در این وضعیت شکل بگیرد؟ سال ۱۹۸۵یک کنفرانسی در هامبورگ بود، من در آنجا یک مقاله داشتم که نشان‌دهنده‌ی این وضعیت نشریات بود و میانگین سن نشریات علمی در ایران سه سال است. در آنجا اصطلاح مرگ زودرس در جهان سوم را راه انداختیم. واقعا نمی‌توان روزنامه را توقیف کرد، بعد بگویم روزنامه‌ها افکار عمومی را شکل دهند یا به آن کمک کنند.

محسنیان‌راد افزود: اما در ایران مسیر دیگری طی شد و طی می‌شود. و به نظرم نطقی یکی از قربانیان این رشته در سال‌های قبل و بعد از انقلاب بود. وقتی چهار سال از تأسیس مؤسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی گذشته و اولین دانشجویان در رشته روابط عمومی و تبلیغات فارغ التحصیل شدند، نخستین کتاب روابط عمومی ایران در سال ۱۳۵۰ منتشر شد. در این کتاب درباره‌ی اوضاع اجتماعی نوشته شده؛ یکه تازی سرمایه داران در آمریکا در تأمین نیازمندی‌های مردم نارضایتی‌هایی را موجب شده بود که از آغاز دهه‌ی نخست ۱۹۰۰ به مطبوعات راه یافت به طوری که در اکثر روزنامه‌ها و تقریبا تمامی مجلات آمریکا مقالات تند و آتشینی بر علیه مؤسسات صنعتی انتشار می‌یافت و آنان فاش می‌کردند که چگونه سهامداران بزرگ، شرکت های صنعتی حقوق سهامداران کوچک و مصرف کنندگان مردم عادی را پایمال می‌کنند و چگونه سیاستمداران را برای تأمین مقاصد خودخواهانه خویش دچار فساد و تباهی نمودند.

در میان گذاشتن مشکلات و موفقیت‌ها با مردم

این پژوهشگر رشته ارتباطات با توضیحاتی درباره‌ی تجربه‌های روزنامه‌نگارانه «آی وی لی» پیش از همکاری با دفتر مطبوعاتی یک شرکت استخراج زغال سنگ گفت: او به صاحبان شرکت توصیه کرد تا اجازه دهند پرده‌پوشی را کنار بگذارد و با صداقت با مردم سخن بگوید. این از نخستین گزاره‌های روابط عمومی بود. او به مطبوعات اطلاع داد که شرکت آماده است تا به آنان کمک کند درباره‌ی آنچه مرتبط به مسائل شرکت و تصمیمات آن است، تحقیق کنند. لی می‌خواست با در میان گذاشتن مشکلات، ناکامی‌ها و موفقیت‌های شرکت خود با مردم به تفاهم با افکار عمومی دست یابد.

محسنیان‌راد با بیان تجربه‌های دیگر لی به توضیح ویژگی‌های دوران مختلف روابط عمومی پرداخت و گفت: منابع علمی معاصر عملکرد آی وی لی را دوره اول روابط عمومی می‌دانند که نطقی هیچ گاه به آن دوران نرسید. آن را یک ارتباط یک سویه با منظور ایجاد اعتبار با محتوای صداقت در بین مردم، مقامات دولتی و مطبوعات ارزیابی می‌کنند و آن را همان روش یکسویه پروپاگاندایی می‌دانند با این تفاوت که روش لی استفاده از صداقت بود.

او ادامه داد: در دهه ۱۹۲۰ یعنی دوران سلطنت احمدشاه قاجار، نخستین مدل دوسویه روابط عمومی توسط ادوارد برنیس ارائه شد. در مدل دو سویه روابط عمومی علاوه بر ارسال پیام‌های صادقانه و غیر پروپاگاندایی دریافت بازتاب آن پیام از سوی مخاطبان و تجزیه و تحلیل آن بازتاب و اثرگذاری حاصل تجزیه و تحلیل بر ادامه ارتباط یعنی بازخورد نیز مدنظر قرار گرفت. فرایند پیچیده‌ای که نیاز به آموزش‌های دانشگاهی داشت.

وقتی مدل دوسویه هم پاسخگو نبود

این استاد ارتباطات با اشاره به مدل دیگری از روابط عمومی گفت: پس از جنگ ویتنام و تحولات اقتصادی اجتماعی که در آمریکا رخ داد، روابط‌عمومی‌ها احساس کردند مدل دوسویه پاسخگو نیست چون عملا جایی برای پیشنهاد و نظر وجود نداشت. آنها قرار بود صادقانه منعکس کنند و متعاقبا خوب گوش کنند و صادقانه منعکس کنند. این گونه مدل جدیدی به نام ارتباطات دوسویه و یکپارچه شکل گرفت که در آن عنصر پیشنهاد به بالادست هم پیش‌بینی شده بود. جوزف تورو پنج عامل را علت امکان حضور این عنصر جدید می‌داند، ۱- پیشرفت فناوری ها ۲- رشد طبقه متوسط ۳- رشد سازمان ها ۴- حرفه ای شدن روابط عمومی در سطح ملی و بین المللی و ۵- توسعه شیوه ها و ابزارهای ارتباطی .

مؤلف کتاب «ایران در چهار کهکشان ارتباطی» در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به همکاری‌های نطقی با مؤسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی بیان کرد: این مؤسسه در سومین سال تأسیس خود با مصوبه‌ی وزارت علوم وقت تبدیل به دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی شد. دو مدرس اصلی دروس روابط عمومی، دکتر رضا امینی و دکتر حمید نطقی بودند. دکتر امینی کتاب روابط عمومی و مدتی بعد کتاب دکتر نطقی با عنوان مدیریت روابط عمومی در دانشکده منتشر شد.

تلاش برای تدوین الگوی روابط عمومی در یک کشور اسلامی

محسنیان‌‌راد همچنین در پایان با اشاره به دعوت وزارت ارشاد دولت موقت بعد از انقلاب اسلامی از تمامی مدیران مانده در روابط عمومی‌ها برای تدوین الگوی روابط عمومی در یک کشور اسلامی گفت: در یک گردهمایی از طریق انتخابات دو تن یعنی دکتر حمید نطقی که ریاست گروه روابط عمومی دانشکده علوم ارتباطات را به عهده داشت و دیگری رئیس مرکز تحقیقات آن دانشکده که ضمنا مدیرکل روابط عمومی شرکت بیمه ایران نیز بودند، انتخاب شدند. این دو نفر در دفتر میناچی، وزیر ارشاد وقت سه جلسه برگزار کرده بودند که در نیمه کار مرداد ۱۳۵۸ با سقوط دولت موقت این اقدام برای همیشه متوقف و یادداشت های مشترک ما نیز در آنجا مفقود شد.

انتهای پیام