استراتژی آمریکا نسبت به ایران چیست؟

دکتر «محمود سریع القلم» استاد دانشگاه و از نزدیکان به نگاه دیپلماسی دکتر حسن روحانی رییس جمهور در یادداشتی با عنوان «استراتژی آمریکا نسبت به ایران چیست؟» نوشت:

آمریکا، کشور گروه های لابی است. نه تنها در سیاست خارجی بلکه تقریباً در تمامی موضوعات می­توان از طریق لابی بر تصمیم­ سازی ها­ و سیاست­ گذاری ­ها در آمریکا اثرات جدی گذاشت. در شهر واشنگتن، خیابانی است به نام K Street که مرکز مؤسسات حرفه ای در صنعت لابی است. عربستان رسماً اعلام کرده که در سال ۲۰۱۶، ۱۵۰ میلیون دلار صرف لابی در دستگاه های حکومتی و همچنین جامعه آمریکا کرده است. هر گروهی که تشکلِ قوی­تر، پول بیشتر و روان­شناسی مؤثرتر داشته باشد، ظرفیت اثرگذاری بر سیاست­­گذری ها را پیدا می­کند.

با توجه به اینکه ایران کشور فرصت­ ها، زیبایی ­ها، طعم ­ها و توان­مندی ها است، چرا در این حدّ، ذهنیت نسبت به ایران منفی است؟ تقریباً هر خارجی که به ایران سفر می­کند بلافاصله متوجه میان ذهنیت قبل از سفر و واقعیت بعد از سفر می­شود. اصلی روان­شناسانه در روابط ­بین­ الملل وجود دارد که این شکاف را توضیح می­دهد: در صحنه جهانی، ذهنیت به مراتب مهم­تر از واقعیت است.ذهنیت نسبت به ایران و ایرانی کجا پردازش می­شود و شکل می­گیرد؟ در مسکو؟ در شانگهای و بی چینگ؟ یا در ریاض؟ هیچکدام. شاید ۹۰ درصد ذهنیت نسبت به ایران، در آمریکا و در ساخت قدرت آمریکا شکل می­گیرد. ما ایرانی ­ها انتظار داریم دیگران نسبت به ما منصف باشند و یا اخلاقی رفتار کنند. این انتظارات با واقعیات جهانی که مبتنی بر منافع است،  سازگار نیست.

قوه مقننه آمریکا که نسبت به ایران قوانین متعددی را تصویب کرده است، سازنده ذهنیت در مورد ایران نیست بلکه مصرف­ کننده آن است. دو گروه لابی در آمریکا نسبت به ایران، ذهنیت می­سازند: ۱)تشکیلات نظامی که در تقابل با ایران در سطح منطقه خاورمیانه هستند و ۲) تشکیلات حامی اسراییل که عملکرد ایران را در مقابله با منافع و امنیت اسراییل می­دانند. دایره توافق، تفاهم و اجماع این دو گروه قدرتمند به مراتب بیشتر از اختلاف­ نظر آنهاست. طی چند سال اخیر نیز، عربستان سعودی، ضلع سوم این لابی درون حاکمیت آمریکا شده است. هر سه ضلع مثلث، از یک استراتژی کانونی تبعیت می­کنند: تفکیک ایران از جمهوری اسلامی ایران. آنها تبلیغ می­کنند که ایران کشوری است کهن، با تاریخی پرافتخار، صاحب سبک هنر و ادبیات و دارای منابع طبیعی و انسانی غنی. از این ایران باید حمایت کرد و با آن ارتباط داشت. به زعم آنها، جمهوری اسلامی ایران، مزاحم و در تضاد با منافع آمریکا، اسراییل و عربستان در منطقه خاورمیانه است.

با شدت بیشتری از اواسط دهه 1380، استراتژی بر این مبنا استوار بوده که جمهوری اسلامی ایران را باید به صورت دائمی، زیر فشار اقتصادی و سیاسی قرار داد. در حدود سال ۱۳۸۲ و در دوره اصلاحات، آمریکا و اسراییل با متونی که منتشر کردند مطرح نمودند که نهاد دولت در نظام جمهوری اسلامی ایران صرفاً اُپراتور است و قرائت­ های فرح ­بخش و دل­ نشین آن از روابط خارجی، ارتباط چندانی با واقعیت­های سیاسی و اقتصادی ایران ندارد. از دید آنها که در مراکز متعدد تحقیقاتی بحث و تفسیر و پخش می­شود، انتخابات ریاست جمهوری در ایران جهت تحکیم وضع موجود می­باشد و برای تغییر و یا اصلاح سیاست­گذاری ­ها، طراحی نشده است.

از طرفی دیگر، ثبات سیاست خارجی جمهوری اسلامی طی چند دهه گذشته، زمینه­ ساز ثبات راهبردهای دوقطب قدرتمند و مؤثر لابی آمریکا نسبت به ایران بوده است. به نظر می­رسد این دو لابی، این استراتژی را نسبت به ایران طراحی کرده­ اند: فشار تدریجی و دائمی، تداوم تحریم ­ها، محدود کردن منابع مالی، ممانعت از انتقال دانش، ایجاد نگرانی در میان بنگاهها و بانکهای اروپایی و ژاپنی، جلوگیری از سرمایه­ گذاری خارجی و در حاشیه سیاسی گذاشتن ایران. خلاصه ­تر: حفظ ایران در حد بقا و ممانعت از رشد و توسعه و پیشرفت آن. جالب توجه این است که در یک موضوع با اهمیتی، دو کانون لابی آمریکا با هم توافق ندارند: بخش ­های سیاسی، امنیتی و نظامی آمریکا، تکه تکه شدن خاورمیانه را به نفع منافع ژئوپلیتیک آمریکا نمی­دانند و معتقدند که این جدایی­ طلبی­ ها (Balkanization)در نهایت به نفع روسیه، تروریست­ها و در آینده­ای دور به نفع چین است. تکه تکه شدن خاورمیانه، سطح اثرگذاری آمریکا در  منطقه را می­کاهد و هزینه های حضور را افزایش می­دهد. از این­رو، از منظر منافع ژئوپلیتیک و اقتصادی آمریکا، حفظ تمامیت ارضی ایران به نفع آمریکا تفسیر می­شود. این در حالی است که اکثریت قاطع کشورهای خاورمیانه، اگر بتوانند علیه تمامیت ارضی ایران تلاش می­کنند.

بعد دوم و عملیاتی استراتژی نسبت به ایران، براساس اصل سیاسی فرسایشی بنا نهاده شده است. با یک مقایسه می­توانیم به کاربرد این اصل پی ببریم. هم اکنون ۲۶ سال است که از مذاکرات اسلو پیرامون حل و فصل اختلافات میان اسراییل و فلسطینی­ ها می­گذرد. بحث، گفت ­و­ گو، ملاقات، رفت و آمد، مصاحبه همراه با امید و نا امیدی و عکس­ های دسته­ جمعی همچنان ادامه دارد. نتیجه ملموسی هم بدست نیامده و با ائتلاف غیرمستقیم (de facto) اسراییل با کشورهای عربی خلیج فارس، موضوع فلسطین، شفافیت گذشته خود را ندارد. اگر از این زاویه به استراتژی آمریکا نسبت به ایران نظر بیافکنیم، کار فرسایشی سیاسی به مراتب کارآمدتر از کار نظامی است. تشابه قابل مطالعه ای میان موضوع هسته­ ای ایران و موضوع فلسطین وجود دارد: مذاکرات طولانی، بازیگران نابرابر، یک طرف عجله بر تفاهم دارد و دیگری اصرار بر درازا انجامیدن اختلاف (Protraction). استراتژیست چین باستان، Sun Tzu در کتاب ماندنی خود The Art of Warfare به دو نکته مهم اشاره می­کند. یکی استفاده از اشتباهات دشمن برای شکست او و دوم، استراتژی فرسایشی سیاسی که بعضی از وجوه آن بدین­صورت است: گیج کردن، به تأخیر انداختن حمله، سرِکارگذاشتن، موارد جدید مطرح کردن و در عین حال منطقی و قانونی رفتار کردن. در نظر داشته باشیم که ایران بیش از یک دهه است مذاکره هسته­ ای می­کند، همچنان موضوع ادامه دارد، پیشرفت کشور به تأخیر افتاده است و هم زمان عربستان و اسراییل، پروژه ­های عظیم فن­آوری، مالی، عمرانی و نظامی را دنبال می­کنند به طوریکه در فروش ۴۷۰ میلیارد دلاری اسلحه آمریکا به عربستان طی دهه آینده، اسراییل نقش کلیدی در بخش­های IT آن خواهد داشت. امارات نیز طی چند سال آینده، چندین نیروگاه هسته­ای با پیمان کاری کره جنوبی و فن­آوری آمریکایی به راه خواهد انداخت.

دایره اختلافات ایران و آمریکا به مراتب بزرگتر از موضوع هسته­ ای و برجام است. چه برجام بماند و چه نماند، این اختلافات پابرجا هستند. انتظارات عدالت­ خواهانه ما تحقق پیدا نخواهد کرد. از منظر تاریخی، ایرانی­ها ۱۷۰ سال است در پی روابط عادلانه با سه قدرت جهانی بوده ­اند که عموماً به ناکامی انجامیده است. امروز، گفتار درمانی دستگاه دیپلماسی تأثیر چندانی بر محاسبات و انتخاب­ های طرف مقابل نخواهد گذاشت. متأسفانه نظام بین­ الملل براساس استدلال، منطق و نگاه سقراطی بنا  نشده است. نظام بین ­الملل و بازیگران آن براساس قدرت و منافع عمل می­کنند و کار لابی­ها، بزک کردن استدلالی، منطقی و رسانه ­ای این منافع است. همه برای منافع خود در حال جنگ سرد هستند. هم اکنون یک ائتلاف بین ­المللی منطقه­ ای در پی آن است که ایران را در حدّ یک هتل سه ستاره نگاه دارد. قدرت ­های خاورمیانه­ ای با لابی­ های قدرتمند در پنتاگون، کنگره و کاخ سفید در پی تحدید ایران هستند: هم مالی- اقتصادی و هم سیاسی- امنیتی.

دو سئوال اساسی پیش­روی ایران وجود دارد:

چگونه می­توان ایران را خارج از فشارهای سیاسی قدرت­ های بزرگ تعریف کرد؟

چگونه ایران می­تواند رشد و توسعه پیدا کند و آینده ­ای بهتر برای شهروندان خود تأمین کند؟

اگر در دوره قاجار و پهلوی به دلایل ژئوپلیتیک و ضعف­ های داخلی، ایران نتوانست خارج از مدارهای قدرت­های بزرگ عمل کند، امروز به موجب تنوع و تکثر منابع فن­آوری، سرمایه، دانش و مدیریت، ایران ظرفیت زندگی معقول را در میان قدرت­های میانی جهان داراست. اما برای این امر، میان اهداف و مقدورات خود، باید تناسب ایجاد کند. برای تصمیم ­سازی­ها و تصمیم­گیری­ های آینده­ نگرانه، محتاج دانش و شناخت جدید از نظام بین­ المللی هستیم. به­ طور غم ­انگیزی در شناخت از سازوکارهای اقتصادی، مالی، علمی، فن­آوری و سیاسی جهان فقیر هستیم. ریشه امنیت کشور، در تولید ثروت است. اگر ثروت تولید نکنیم، راهبرد ضعیف ماندن ایران تداوم می­ یابد. تولید ثروت محتاج شناخت و قرائت جدید از نظام سیاسی و اقتصادی امروز جهان است. نظام بین­ الملل به سمت چندقطبی شدن سیاسی می­رود. چندین دهه است که به سمت چندقطبی اقتصادی حرکت کرده است. نظام بین ­الملل متنوع و متکثر موجود با توجه به حساسیت ­های ایرانی، فرصت کم نظیری برای پیشرفت کشور را فراهم می ­آورد. نظام دوقطبی موجود در خاورمیانه به ضرر منافع اقتصادی ایران است. هدف این نظام دوقطبی، بیرون نگاه داشتن ایران از جریان فن­آوری، دانش، سرمایه و مدیریت بین المللی است. هدف این است که ایرانِ موجود بماند ولی فقیر بماند. اگر ذهنیت جهانی از خود را به اقتصادی، علمی و فن­آوری سوق دهیم، هم ثروت تولید خواهیم کرد و هم بنابراین، امنیت خواهیم داشت.

انتهای پیام