فقه محیط زیست / آیت‌الله محقق داماد

به گزارش انصاف نیوز، آیت‌الله دکتر سید مصطفی محقق داماد در یادداشت در روزنامه ی اطلاعات نوشت:

در روایات اسلامی، روایات زیادی در مورد رعایت منابع زیست محیطی و اجتناب از آلوده سازی آنها وارد شده است. به دو نمونه توجه کنید:

1ـ امام صادق(ع) فرمود: «لاتطیب السکنی الا بثلاث: الهواء الطیب، الماء الغزیر العذب و الارض الخواره: محیط زیست بدون سه عامل گوارا نیست: هوای پاک، آب گوارا و زمین حاصل خیز.»1

2ـ امام صادق(ع) فرموده است: «الماء یطهر و لایطه: آب چیزی است که بایست برای پاک کردن از آن بهره‌ گرفت و هرگز نباید آلوده گردد.»2

مرحوم صدوق در آغاز کتاب طهارت کتاب «من لایحضره الفقیه» می‌گوید: خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: «و انزلنا من السماء ماءً طهورا: ما از آسمان آبی پاک و پاک‌کننده، [یعنی باران را] فرو فرستادیم.» (فرقان 48) و نیز خدای عزّو جلّ می‌فرماید: «و أنزلنا من السّماء ماءً بقدر فأسکنّاهُ فی الأرض و إنّا علی ذهابٍ به لقادرُون» (و ما از آسمان به اندازه معین آب‌(باران) را فرو فرستادیم و آن را در زمین جایگیر و جایگزین ساختیم و البتّه ما بر بردن آن نیز تواناییم) (مؤمنون:18). و نیز خدای عزّوجلّ فرماید: «و ینزّلُ علیکُم من السّماء ماءً لیطهّرکُم به: از آسمان آبی [بارانی]‌بر شما فرو می‌فرستد تا بدان شما را پاکی و پاکیزگی بخشد.» (انفال:11). پس از آیاتی که مذکور افتاد، روشن می‌شود که اصل و منشأ و منبع آبها جملگی از آسمان است و همگی آنها پاک و پاکی‌بخش، و همین‌گونه است آب دریا(که در سطح زمین است) و آب چاه (که زیر زمین قرار دارد) جملگی پاک و پاکی آفرینند.3

 

منابع زیست محیطی

الف) زمین و خاک: خاک سطحی‌ترین قسمت پوسته زمین است که ادامه‌ حیات گیاهان و حیوانات را ممکن می‌سازد و آلودگی آن، زندگی همه موجودات را به خطر خواهد انداخت. در حدیث نبوی آمده است:‌«جعلت لی الأرض مسجداً و ترابها طهوراً، فحیث ما أدرکتنی الصلاه صلیت:4 خداوند زمین را برای من سجده‌گاه و خاک آن را پاک‌کننده قرار داده است. بنابراین هرجا هنگام نماز مرا برسد، نماز می‌گزارم.»

این حدیث مورد عمل فقیهان قرار گرفته و به استناد آن در ابواب مختلف فتوا داده‌اند.5 هرچند فتاوای فقیهان در زمینه مسائلی نظیر سجده‌گاه نماز، تیمم، نجاست و طهارت زمین است، ولی چنانچه به نگاهی دیگر بر حدیث نظر افکنیم، بی‌گمان قداست خاک را می‌توانیم استنتاج نماییم و بر آن اساس عدم جواز آلوده ساختن آن را حکم دهیم. آیا با چنین حدیثی می‌توان گفت شرعاً هرکس مجاز است که هرجا دلش بخواهد، بول و غائط کند و یا زباله‌های خود را بریزد و از این رهگذر محیط زندگی دیگران را آلوده سازد؟ هرگز!‌

در ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، ضمن تعریف انواع آلودگی، معنی آلودگی خاک نیز روشن شده است و آن عبارت است از «آمیختن مواد خارجی به خاک به میزانی که برای انسان و سایر موجودات زنده و گیاهان زیان‌آور باشد». در کشورهای اتحادیه اروپا تعریف واحدی از آلودگی خاک وجود ندارد. در حقوق آلمان، خاک لایه سطحی زمین است به اندازه‌ای که کارکردهای خاک را انجام می‌دهد که شامل آب و مواد سازنده گاز می‌شود، اما آبهای زیرزمینی و خاک پایین آب زیرزمینی را استثنا کرده است. 6

در رژیم پیشنهادی اتحادیه اروپا، واژه خاک شامل زیر آبهای زیرزمینی نیز می‌شود؛ به این دلیل که باعث آلودگی خاک می‌شود؛ زیرا لایه پایین زمین یعنی زیر خاک و آبهای زیرزمینی باعث پخش آلاینده‌‌ها می‌شوند. آلودگی لایه زیرزمین، تهدیدی است برای آبهای زیرزمینی و زیرخاک. علاوه بر این، اگر قواعد حاکم بر آلودگی خاک و آبهای زیرزمینی یکسان باشد، از تناقض قواعد مسئولیت اجتناب‌ خواهد شد.7

آبهای سطحی و هوا در تعریف خاک نمی‌گنجد و البته در صورت آلودگی آب یا هوا، می‌توان طبق قواعد رژیم اتحادیه اروپا، برای آن مسئولیت مدنی یا تعهد به تصفیه را مطالبه کرد، اما در تعریف خاک و آلودگی خاک داخل نمی‌شود.8

عنصر کلیدی تعریف آلودگی خاک، این واقعیت است که از فعالیت انسان به وجود آمده باشد. مواد یا ارگانیسم‌هایی که آثار زیانباری بر کیفیت خاک می‌گذارند، ممکن است به خاک وارد شوند یا از طریق ساختمان و تأسیسات و بناها این کار صورت گیرد. بنابراین آلودگی خاک شامل حضور آلاینده‌هایی که تنها بر اثر حادثه طبیعی مانند وجود طبیعی اورانیوم، به وجود می‌آیند نمی‌شود. از این‌رو آلودگی خاک را می‌توان این گونه تعریف کرد: «وارد کردن مستقیم یا غیرمستقیم به وسیله عمل انسانی، مواد، تشعشعات گرما یا صدا به هوا، آب یا خاکی که می‌توان برای سلامت انسان مضر باشد یا کیفیت محیط زیست را تغییر دهد که منجر به خسارت مادی یا لطمه و یا از طریق مداخله در استفاده‌های صلح‌آمیز و شروع به محیط‌ زیست می‌شود.»9

دستورالعمل مصوب 2004 اتحادیه اروپا، خسارت به زمین را این‌گونه تعریف می‌کند: «خسارت به زمین عبارت است از هر نوع آلودگی که بر اثر وارد کردن مستقیم یا غیرمستقیم مواد، فرآورده‌‌ها، ارگانیزمها یا میکروارگانیزمها به سطح یا زیرزمین که خطر بارز تأثیرگذاری زیانبار بر سلامت انسانها دارد.»10

امروزه آلودگی خاک منابع متفاوتی دارد. منابع عمده آلودگی خاک را می‌توان به کارگیری سلاحهای شیمیایی و هسته‌ای، وجود زباله‌های سخت و تجزیه‌ناپذیر و یا کم تجزیه‌پذیر، استفاده از سموم دفع آفات نباتی به ویژه د.د.ت که آثار آن تا 15 سال در محیط باقی می‌ماند،11ذخیره‌سازی و حمل و نقل مواد از طریق لوله‌های انتقال مواد، انبار کردن فاضلاب شهری و فضولات کارخانه‌‌ها و همچنین استفاده از فاضلاب به عنوان مواد خام ثانوی (استفاده از مواد ساختمانی آلوده در پارکها) می‌تواند باعث آلودگی خاک شود؛ به علاوه آلودگی آبهای سطحی نیز می‌تواند منجر به آلودگیهای خاک گردد.12

پس هرگاه آبی را یافتی و در آن پلیدی و ناپاکی سراغ نداشتی، با آن وضو بساز و از آن بیاشام. و برعکس چنانچه در آن چیزی که آن را ناپاک می‌کند یافتی، از آن وضو مساز و میاشام، مگر در حال ناچاری که در این حال می‌توانی فقط از آن بیاشامی؛ ولی از آن وضو مساز، و در این حال تیمّم کن مگر آنکه آب به مقدار کرّ باشد که در این صورت وضو ساختن با آن و آشامیدن از آن اشکالی ندارد. خواه چیزی (از نجاسات) در آن افتاده باشد، یا نه تا جایی که بوی آب دگرگون نشده باشد(یعنی آن نجاست که در آب ریخته یا افتاده، بوی آب را همانند خود نساخته باشد) و اگر تغییر و دگرگونی حاصل کرد، نه از آن بیاشام و نه وضو بساز.

 

ب) هوا و فضا

همان‌طور که در سطور قبل گفتیم، هوا و فضا نیز از ثروتهای عمومی است و اختیار آن با حکومت و مدیریت است. فقیه معاصر که فضا را جزء انفال آورده، تنها این اثر را مترتب نموده که عبور از فضا باید با اجازه حاکمیت باشد. ایشان می‌نویسند: «بی‌شک دریاها و انهار بزرگ و نیز هوا و فضا جزء انفال است؛ زیرا ملاک در انفال بودن اموالی است که متعلق به اشخاص نمی‌باشد و آنان با کارکرد خود به دست نیاورده باشند. در زمان ما دریاها از اموری هستند که برای کشورها بسیار مهم است، از صیادی در آنها و جواهری که به دست می‌آورند و راههای دریایی بهره‌مند می‌شوند و نیز از نهرهای بزرگ و همچنین از راههای هوایی.»13

آلودگی هوا عبارت است از: «هرجسم خارجی که وارد هوا شود و هر عاملی که نسبت مواد معمولی تشکیل‌دهنده هوا را تغییر دهد به طوری که میزان آن باعث خسارت به حیات انسان، حیوان و گیاه گردد.»14

 

پی‌نوشتها:

1. بحار الانوار، ج75، باب23، ص233.

2. صدوق، من لایحضره الفقیه، ج1، ص5.

3. همان

4. صحیح بخاری87:1 ، و صحیح مسلم 370:1 حدیث 3و4و5، و سنن ابی‌داود 132:1 حدیث 489، و سنن ابن‌ماجه 187:1 صدر حدیث 567، و سنن النسائی 1: 209، و سنن الدارمی 322:1 و 224:2. و مسند أحمدبن حنبل 250:1، 301و 3: 222، 240، 412، 442، 501 و 304:3 و 416:4 و 145:5، 148، 161، 248، 256 با اندکی تفاوت و نیز: حرعاملی، وسائل الشیعه: باب 7 من أبواب التیمم، ح2.

5. ببیند: طوسی، الخلاف، ج1، ص4؛ همو، المبسوط، ج4، ص154؛ ابن‌ادریس حلی، السرائر، ج1، ص58؛ علامه حلی، تذکره الفقهاء، ج2، ص173 (چاپ آل‌البیت، قم)؛ فحر‌المحققین، ایضاح الفوائد، ج 1، ص79، شهید اول، ذکری الشیعه، ج3، ص80، محقق کرکی، جامع المقاصد، ج2، ص132.

6.Sophie deledore and donatienne ryckbost ,liability for contaminated sites , 1997 , p.4.

7.Ibid , P.4.

8.Ibid , p.4.

9. Ibid , P.5.

10. Directive 2004 , article 2(1)(c).

11. باقر مسگران کریمی، «چگونگی مصرف سم و اثراث سوء آن در محیط زیست»، فصلنامه محیط زیست، جلد ششم، شماره 3، 1373، ص70.

12.Sophie , op. Cit , p.1.

13. منتظری، حسینعلی، همان

14. علی جلیلیان، «آلودگی هوا و گیاهان»، مجله کشاورز جوان، سال دوم، شماره 9، آذر 84، ص1

انتهای پیام