مسجد جمکران ، موقعیت مقدس پیشا اسلامی
محمد مشهدی نوش‌آبادی در یادداشتی تلگرامی با عنوان «مسجد جمکران ، موقعیت مقدس پیشا اسلامی» که کانال «دین فرهنگ جامعه» منتشر کرده، نوشته است:
آبادی جمکران که وجه تسمیه آن با جم (جمشید) شخصیت اسطوره‌ای ایرانی و جمکرد آن سخت در پیوند است، در واقع از مراکز دینی زرتشتی در منطقه قم بوده و در پیش از اسلام دوازده آتشکده در محله‌ها و دروازه‌های آن روشن بوده است. چنانکه خواهیم دید در تاریخ قم از سده چهارم هجری آمده است: «بر در هر محلتی و دربی «آتش کذه» بود».
قم از نقاط باستانی ایران است و آثار متعددی از تپه‌ها و موقعیت‌های باستانی در این منطقه بدست آمده که قدمت آن را به هزاران سال پیش از اسلام می‌رساند. یکی از منابعی که به وضعیت قم در دوره ساسانی و اوایل قرون اسلامی اشاره دارد، کتاب تاریخ قم است. این کتاب را حسن بن علی قمی در سده چهارم تألیف کرده است. وی در این کتاب از منابع قدیمی‌تر استفاده کرده است. این کتاب یکی از معتبرترین کتاب‌ها در تاریخ محلی ایران است.
در این کتاب به موقعیت‌های مقدس زرتشتی در قم اشاره شده است. در این میان دو موقعیت از همه اهمیت بیشتری دارد. یکی از آنها روستای “مزدجان” است و دیگری آبادی “جمکران” که در این کتاب از هر دو به عنوان آبادی‌های باستانی و قدیمه قم یاد شده است.
موقعیت قدمگاهی مسجد جمکران
مسجد جمکران که اکنون یکی از مساجد مهم ایران است در واقع کاربری قدمگاهی داشته است، در برخی از منابع شیعی آمده است که امام دوازدهم شیعیان محمد بن حسن (ع) به خواب شخصی آمده است و فرموده است که در این مکان مسجدی بنا شود. گر چه برخی از محققان مأخذ اصلی این روایت را مورد تردید جدی قرار داده‌اند، (نائینی اردستانی، 442 و 443 (پاورقی مصحح)) اما باور به این مکان ناشی از یک موقعیت قدمگاهی است. چنانکه بسیاری از قدمگاه‌های ایران توسط مردم خواب نما شده‌اند و هیچ رخداد تاریخی دلیل این اعتقاد نبوده است.
به جز آن اسناد موثقی در دست است که نشان می‌دهد در دوران صفوی و قاجار این مکان به عنوان قدمگاه شناخته می‌شده است.
صاحب کتاب انوار مشعشعین از دوره قاجاری در این باره می‌گوید: «و چنین معلوم می‌شود از سنگ تاریخی که در آنجا می‌باشد که در سنه 1116 اکبرشاه او را تعمیر نموده و اکبرشاه در میان قلعه جمکران منزل داشته و این شعر از باب تاریخ تعمیر اکبر شاه آن مسجد را در آن سنگ تاریخ نوشته بود:
بود کامل از پی تاریخ پیر عقل گفت
قائم آل محمد را قدم گاه است این» (نائینی اردستانی، 471 و 472)
سند دیگری نیز قدمگاه بودن این مسجد را تأیید می‌کند، ضمن آنکه نشان می‌دهد که اعتقاد به قدمگاه بودن این مکان عقیده‌ای اسلامی نبوده و مورد مخالفت علمای اسلامی بوده است. طبق نقل کتاب گنجینه آثار قم چاه کوچکی در سطح محراب بوده که مردم خاک از درون آن می‌بردند و همچنین در سینه اسپر محراب مزبور قطعه سنگی از مرمر بوده که روی آن اثر یک قدم بزرگ با پنجه‌اش به طور فرو رفته در کمال مهارت حجاری و صیقلی شده بود که مردم معتقد بودند قدمگاه امام زمان است و در سال 1350 قمری آیت الله فیض در روز جمعه‌ای برای پرساختن چاه و قلع سنگ قدمگاه اقدام می‌کند (فیض، گنجینه آثار قم، 1350، ج 2، قم، مهر استوار، 668/ نامه قم، 1377، شماره 3 و 4، ص 13) چون بردن خاک و تقدس برای چاه حالت بدعت پیدا کرده بود. (نک؛ خان محمدی؛ انوری،176)
بنابراین اعتقاد به موقعیت قدمگاهی این مکان مسلم است. علاوه بر آن موقعیت چاه نیز که در تعدادی از قدمگاه‌ها وجود دارد در این مکان نیز یافت می‌شود.
آتشکده‌های جمکران
قمی با استناد به منابع قدیمی‌تر بیان می‌کند که جمکران را حضرت سلیمان بنا کرده است، می‌دانیم که نسبت دادن ساخت مکان‌ها به سلیمان یا جمشید گواهی بر قدمت آنهاست. و الا چنان که قمی نقل می‌کند: «این روایت از خلافی خالی نیست سبب آنک بدین ناحیت هیچ بنایی منسوب با سلیمان بن داود نیست و بذو باز نمی‌خوانند و العلم عندالله».
همچنین در این کتاب آمده است: «و هم گویند که؛ اولین مسجدی که بدین ناحیت بنا نهادند پیش از آمدن عرب بدین ناحیت – مسجد قریه جمکران بود و مردی از اهل اسلام نام خطاب اسدی 110 که بدین ناحیت افتاده بود آن را بنا کرده بود و در آن تنها نماز می‌گزارد.» (110 و 111)
اما آنچه به اهمیت مذهبی مربوط می‌شود اشاره قمی به آتشکده‌های متعدد جمکران است: «و جمکران از آن ماکین بوده است و خدای عزوجل او را پسری داد نام او جلین او در جمکران کوشکی بساخت و آن هنوز باقیست. و همچنین ده محلت و درب بنا کرد و بعد از آن دو محلت و درب با آن اضافت نمود، جنانج مجموع دوازده باشند. و بر در هر محلتی و دربی آتش کذه بود و باغی بنا نهاد و کنیزکان و بندکان خود را در آن ساکن کرد و فرزندان و اعقاب ایشان الی یومنا هذا در آن مساکن‌اند و بر یکدیگر افتخار می‌کنند. (همان،184) وی همچنین از سرای موبدان در حوالی جمکران یاد کرده است. (همان،122)
همچنین در این کتاب درباره قلعه‌ای باستانی در کوهی مشرف بر جمکران آمده است: «و به جمکران کوهی است مشرف بر آن و آنرا ویشویه (وشنویه) خوانند و بر آن قلعه است بلند کهنه قدیمی و صاحبش را نمی‌دانند و گویند که اسکندر آنرا بنا کرده است و آب را بر آن روانه کردانید. (183-184)
نائینی اردستانی ضمن اشاره به این عبارت آورده است: «وشنویه کوهی با قلعه قدیمی مشرف بر جمکران در سال 1285 شمسی آن را «قز قلعه سی» می‌خوانند.» (نائینی اردستانی،440) می‌دانیم که عبارت قز قلعه سی در زبان ترکی به معنای قلعه چهل دختر است. با توجه به اینکه دختر یا دختران در نامگذاری‌ها مربوط به وجود چشمه در آن ناحیه است و لفظ دختر نیز با توجه به قراین و شواهد متعدد باز تابی از ناهید ایزد آبها در فرهنگ زرتشتی است. بنا بر این ممکن است این کوه نیز یکی از مکان‌های مقدس پیش از اسلام باشد. وجود آثار قدیمی و روان بودن آب از این قلعه و نسبت آن به اسکندر که در افسانه‌های ایرانی و اسلامی با آب حیات مربوط است این امر را تأیید می‌کند.
اما اشارات مستقیم به مسجد قدمگاه جمکران نیز در روایاتی که مربوط به دوره اسلامی است قابل ملاحظه است. گویا اهالی قم به این معنی وقوف داشته‌اند که این قدمگاه بر جای موقعیت مقدس زرتشتی بنا شده است.
روایت‌های مربوط به قداست مسجد قدمگاه جمکران در کتابی منسوب به ابوجعفر محمدبن بابویه (شیخ صدوق) به نام «مونس الحزین فی معرفه الحق و الیقین» گرد آمده است که از نظر پژوهشگران انتساب آن به شیخ صدوق اشکال اساسی دارد. (نائینی اردستانی،442 و 443(پاورقی مصحح))
نائینی اردستانی در اثر خود روایات این کتاب را آورده و مورد بررسی قرار داده است که بر اساس آن در خوابی به قداست این مکان اشاره شده است. (همان، 445-466) همچنین در حدیثی منسوب به امام علی (ع) در اشاره به مسجد جمکران آمده است: «کوه سفید به نزدیک دهی کهن در جنب مسجد است و قصری کهن که قصر مجوس است و آن را جمکران خوانند که از زیر یک مناره آن مسجد بیرون آید.» (همان،454). نائینی این عبارات را با باورهای مردم دوره قاجاری درباره این مسجد تطبیق داده و می‌نویسد: «الحال زمین بتخانه در حوالی مسجد جمکران مشهور و معروفست. از کلام حضرت امیر معلوم می‌شود که نزدیک مسجد جمکران آتشکده آنها بوده، شاید همان آتشکده مشهور شده به زمین بتخانه. (همان، 466)
مآخذ:
📕قمی، حسن بن محمد (قرن 4 هـ.)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، اول، 1385
📕نائینی اردستانی، محمدعلی، انوارالمشعشعین فی بیان شرافت قم و القمیین، تحقیق محمد رضا انصاری قمی، ج 1، قم کتابخانه آیت الله مرعشی،1381
📕خان محمدی، کریم، محمدرضا انواری، “چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت،” شیعه شناسی، سال دهم، شماره 37، بهار 1391، 157-200
انتهای پیام
