مراسمات دینی در دوران کرونا | اعظم نژادی

دکتر اعظم نژادی – جامعه شناس- در یادداشتی با موضوع مراسمات عزاداری در دوران کرونا نوشت:

ضرورت‌های مراسمات عزاداری در شرایط کرونا

اولین بار نیست که مردم ایران در مقابل دوگانه جان و فرهنگ قرار گرفته‌اند. اگر کمی به عقب برگردیم و به تاریخ با نگاه علمی نگاه کنیم شاهد خواهیم بود که مردم ایران این وضعیت را بارها داشته‌اند. زمانی که بین سلامتی و فرهنگ یکی را می‌بایستی انتخاب می‌کردند. امروز وقوع کرونا که هر روز جان بسیاری از مردم را می‌گیرد خودش را در مقابل عناصر فرهنگ ایرانی از قبیل مراسم و انجام آن قرار داده است. به عبارتی، ایران دچار دوگانگی شده است. از یک طرف می‌بایستی دین و آئین را حفظ کند و از طرف دیگر حفظ جان واجب‌ترین است.

مردم ایرانی با دوگانه‌ی دین و سلامت و حفظ جان مواجه شده‌اند. زیرا مردم ایران از قدیم دیندار بوده‌اند و پس از ورود اسلام، ایرانیان مسلمان شده و شیعه بوده‌اند. شیعه دین و هویت آنها است. باور و انجام مراسم دینی برایشان اصل است و از طرف دیگر، شیوع بیماری کوید 19 که به مرگ افراد می‌انجامد، محدودیت انجام مراسم را پیش آورده است. آنها برای حفظ جان از این بیماری می‌بایستی افراد در خانه بمانند و اگر هم به اجبار در خیابان و خارج از خانه باشند، باید فاصله گذاری را حفظ کنند. برای در امان ماندن از کرونا باید در خانه ماند یا بهتر است بگوییم از هرگونه تجمعی باید حذر کرد. وقتی مردم شرایط را در ذهن خود مرور می‌کنند یقیناً بر این باور می‌رسند که این بیماری خطرناک است و هرگونه بی احتیاطی نسبت به آن می‌تواند جان هزاران نفر را به خطر بیندازد، اما قبل از این باور، باوری دیگر در ذهن آنها از کودکی رشد کرده و نمی‌توانند آن را نادیده بگیرند، وظیفه‌شان در حفظ دین است. در دینی که آنها باور دارند امام حسین (ع) وجود دارد که نجات دهنده و شفادهنده هر نوع بیماری و گرفتاری است. در نتیجه آموخته‌اند که هر محفلی که به یاد امام حسین (ع) برپا شود، محل امنی است، در نتیجه نمی‌شود که برای امام حسین (ع) قدمی برداشت و دچار آسیب شد، حتی در شرایط سخت کرونایی.

وجود این دوگانه ذهن هر فرد شیعه باور مند را ممکن است دچار بلاتکلیفی کند. همانطور که در اوایل کرونا به گونه‌ای دیگر شاهد دوگانگی بودیم. از سویی برخی مردم به خطرناک بودن این بیماری شک داشتند و ماسک را قبول نداشته و به صورت روزهای معمولی در جامعه تردد می‌کردند برخی هم به قدری نگران و مضطرب شده بودند که به دنبال خرید ماسک با قیمت‌های گزاف بودند. در این وضعیت بخاطر حفظ جان مردم، دولت تصمیم به تعطیل شدن ادارات، مؤسسات، مدارس و دانشگاه‌ها کرد. شیوع بیماری شدت بیشتری گرفت تا جایی که این نوع محدودیت‌ها به اجتماعات دینی و اماکن زیارتی هم رسید. به دلیل قداست و اعتماد و ایمان به مراکز دینی، واکنش‌های متفاوتی با بسته شدن اماکن زیارتی صورت گرفت.

برخی از افراد بنا بر همان اعتقادات و باورهایی که داشتند مسئله‌مند شدند و به اشکال گوناگون به طرح سؤال پرداختند. اصلی‌ترین سؤال آنها به این شرح بود: «چطور می‌شود که ما برای شفای فرزند یا عزیزانمان یا رفع گرفتاری و مشکلات به این اماکن پناه می اوریم، حال این اماکن خود ناقل و باعث شدت بیشتر بیماری می‌شوند؟» این نوع سوال‌ها بارها به واسطه افراد طرح شده است. اما جامعه در مقابل محدودیت‌های ایجاد شده برای اماکن مذهبی منفعل محض باقی نمانده است. طرح سؤال، اعتراض در فضای عمومی و از همه دیده شده‌تر اعتراض عملی بوده است. عده‌ای از دینداران جلوی زیارتگاه‌ها تجمع کردند و از مسئولین بازشدن اماکن را درخواست کردند. این نوع اعتراض در خیلی از مکانهای دینی دیده شده است. از طرف دیگر، برخی افراد زمانی که این نوع اعتراض‌ها (حرفی و عملی) را می‌شنیدند و می‌دیدند به فکر فرو می‌رفتند و برخی دیگر هم بسته شدن اماکن زیارتی را کار درستی تعریف می‌کردند. در همین اثنی فیلمی از بارگاه حضرت امام رضا (ع) در فضای مجازی پخش شد که فردی در حال لیس زدن بخشی از بارگاه آن حضرت بود. مضمون این فیلم بیان کردن این مطلب “که بارگاه حضرت محل امن است و امکان ندارد اینجا کسی به این بیماری مبتلا شود” بود. پخش فیلم با خشم عمومی اکثریت مردم مواجه شد. در نهایت هم دیدیم که این فرد بخاطر کاری که انجام داده بود، محاکمه شد و مبلغی را برای این کار پرداخت کرد. نکته‌ای که شما را به گذشته بازگرداندم این است که مردم در آن زمان از ویروس کرونا به شدت ترسیده بودند مخصوصاً اینکه رسانه‌های مجازی بلایی که قرار بود این ویروس ایجاد کند را از ماه‌ها قبل با نشان دادن کشور چین به نمایش گذاشته بود. آن زمان هم مردم باور داشتند که این ویروس خطرناک است و از طرف دیگری هم یقین داشتند که امام رضا ع نجات دهنده و شفادهنده است. اما چرا با علم به اینکه مردم باور داشتند که این مکان محل امن است و جای نگرانی نیست، اما باز هم نسبت به رفتار این فرد و نسبت به واکنش مردم که در جلوی درب بارگاه و دیگر اماکن زیارتی تجمع کرده بودند، واکنش منفی نشان دادند؟

راه‌های برون‌رفت از این دوگانگی

به دلیل اثرات مرگبار کرونا، دوگانگی انجام مراسم که نیازمند به حضور جمعی است و حفظ جان باقی است. در هر موقع که مردم رعایت پروتکل‌ها را نکردند بر بیماران کرونایی و نرخ مرگ ناشی از آن افزوده شد. شواهد نشان از این دارد که مردم با محور قرار دادن دین و سلامت، برای برون رفت از دوگانگی، به نظر کارشناسان توجه کردند. نظر کارشناسان را محوریت دادند. شاهد بودیم که باور داشتن به مسائل دینی از یک طرف و مواجه شدن با بیماری و ترس از آن و رهایی از بیماری از سویی دیگر مردم را دچار بلاتکلیفی کرده و در آن زمان نمی‌توانستند به درستی تصمیم بگیرند و حتی نسبت به تصمیم اعلام شده واکنش‌های متفاوتی داشتند. آن چه که وضعیت را از شرایط بحرانی به سمت عادی سازی سوق داد، مشارکت علمای دینی و حوزه‌های علیمه در تأیید نظر کارشناسی در حوزه کرونا بود. اکثر علمای دینی با طرح صیانت از جان مردم مسلمان نظرات کارشناسان حوزه کرونا تأیید و خودشان نیز به طور داوطلبانه درس و بحث حوزه را تعطیل کردندو از مردم خواستند که مراقبت‌های بهداشتی را اصل قرار دهند. بسته شدن اماکن مذهبی با تأیید مراجع و علمای دینی مهر تاییدی بر محدودیت‌ها شد و امکانی برای عبور از شرایط بحرانی بین دینداری و مقابله با کرونا شد. به نظر می‌آید این اقدام علمای دینی موجب شد تا ضمن اینکه جان مردم از خطرات کرونایی حفظ شود، حوزه دین و دینداری مردم از بحرانی شدن نیز دور شود.

نگاه مردم به مراسمات دینی در شرایط کرونایی تغییر کرده؟

قطعاً اینطور است. هر شرایطی نقش و اثرش را در نحوه و میزان حضور در مراسم می‌گذارد. مراسم دینی محصول تعاملی بین دین و دینداران و مشکلات در شرایط گوناگون است. به طور خاص، شرایط پیش آمده ناشی از بیماری کرونا در کل حوزه دینداری در ایران خودش را بیشتر در ایام محرم نشان داد. زیرا حضور مردم در مراسم محرم برای همه اصل شده و آن را از وظایف دینی و اجتماعی و حتی ملی می‌دانند. بدین لحاظ دینداری و سلامت همراه و همگام بوده‌اند. شیعیان در ایران از بچگی و کودکی آموزش دیده‌اند که شرکت در محافلی که برای امام حسین ع برگزار می‌شود می‌توانند جان و روح هر فردی را از بلا و آسیب نجات دهند. یکباره با پیدا شدن کرونا، در مقابل این سؤال قرار گرفته‌اند که «چطور می‌شود که اکنون حضور در این مراسم‌ها موجب به خطر افتادن جان انسان‌ها می‌شود؟  آیا مراسم ناکافی است یا مرگ ناشی از کرونا در مراسم شهادت است؟».

نکته‌ای که اهمیت دارد و افراد نسبت به آن بی اهمیت هستند و یا دوست ندارند آن را ببینند و به آن توجه کنند این است که کسی منکر این نیست که امام حسین (ع) نجات دهنده است. پس ضمن اینکه امام حسین نجات بخش است، مدافع عقل و رعایت اصول اخلاقی و اجتماعی است. در حادثه کربلا هم شاهدیم که امام حسین (ع) جان خود و همراهانش را تسلیم دشمن نکرد بلکه با آنها جنگید که نتیجه جنگ نابرابر و ظالمانه دشمن علیه آنها شهادت شد. حماسه دینی که هنوز هم باعث افتخار جامعه اسلامی است. اما قبل از اینکه ما بخواهیم داستان کربلا را مرور کنیم همیشه به اخلاق و سیره امام حسین (ع) اشاره می‌کنیم که چگونه در آن شرایط سخت هوای عزیزانش را داشت و برای آنها فداکاری کرده است. در مجموع اگر بخواهیم ما برای امام حسین (ع) عزاداری کنیم باید در ابتدا اخلاقمان را حسینی کنیم برای اینکار نیاز به تمرین و ممارست است. اینگونه نیست که شما فکر کنید برای عزای امام حسین (ع) هیاتی برپا کردید و اشکی ریختید و سینه‌ای زدید و … پس دیگر جزو یاران آن حضرت هستید. شما زمانی می‌توانید خود را حسینی تعریف کنید که در حوزه اخلاق نماینده جامعه باشید، یعنی مردم با دیدن شما به یاد خداوند و … بیفتنند نه اینکه با دیدن شما باورهایشان از هم گسسته شود و در نهایت هم نسبت به دین و … بی اهمیت شوند.

شاخصه‌های افراد و جوامع حسینی

افرادی که خود را حسینی تعریف می‌کنند، یقیناً برگزاری عزای حسینی را مهم‌ترین بخشی از زندگی تعریف کرده و به دنبال برگزاری این مراسم به صورت باشکوه هستند. شما نگاه کنید در محرم به هر جا که سر می‌زنیم حتماً با افرادی مواجه می‌شویم که لباس مشکی بر تن کردند یا در جلوی خانه یا در بزرگراه یا خیابان و دیگر قسمت‌های دیگر جامعه پرچم یا نشانه‌ای از اینکه عزای حسینی است مواجه می‌شویم. این علائم نشان از عزای حسینی دارد و کسی نمی‌تواند این موضوع را کتمان کند. همان طور که رسانه ملی این روزها بیکار ننشسته و عزاداری مردم در شهرهای مختلف را به تصویر کشیده است. اما از سویی دیگر این عزای حسینی در شرایطی برگزار شده است که وضعیت جامعه معمولی نیست و جان بسیاری از انسان‌ها بخاطر عدم رعایت نکات بهداشتی گرفته شده است.

برگزاری هیئت یا تعطیلی آن؟

ما بر این باور هستیم که امام حسین (ع) نجات دهنده و شفادهنده و برطرف کننده گرفتاری و مشکلات است، پس اگر کسی این باور را داشته باشد، نمی‌تواند در خیمه امام حسین (ع) دچار آسیب شود. اما در جایی دیگر اشاره شد که برای حسینی بودن باید اخلاق و سیره اولیا و انبیا الهی را پیشه زندگی خود کرد برای اینکه بتوانیم این مسیر را به درستی طی کنیم نیاز داریم به خواسته‌ها و نیازها عموم جامعه اهمیت بدهیم و نسبت به انجام آن کاهلی نکنیم. رعایت پروتکل‌ها اصل است و انجام مراسم حتی به شکل فردی و مجازی هم اصل است. پس انجام مراسم به شکل جدید مهم شده است. رسانه مجازی و مراسم مجازی در شرایط بحرانی ناشی از کرونا اصل شده است. رسانه تلویزیون و فضای مجازی مهم هستند و باید از آنها بهره گرفت. برخی مردم برگزاری هیات حسینی را با رعایت پروتکل‌های بهداشتی بلامانع دیده و بعضی عنوان کردند برای عزاداری کردن حتماً نباید در خیابان یا هیات بود، در خانه و جلوی تلویزیون هم می‌شود این کار را انجام داد. در نهایت هم ما شاهد بودیم که برخی از هیات‌ها و مساجد در شب‌های محرم مراسم داشتند. اما ایا همه افرادی که در هیات حضور داشتند، پروتکل‌های بهداشتی را رعایت می‌کردند؟

اگر امام حسین (ع) نجات دهنده و شفادهنده چرا باید نگران ناقل بودن یا بیماری بود؟

گفتم برای اینکه حسینی باشید باید اخلاق و سیره خود را صیقل دهید و آن را حسینی کنید. تنها رفتن به هیات و سینه زدن و اشک ریختن نمی‌تواند نشان از حسینی بودن شما باشد. برای اینکه روح خود را آماده پذیرش حزن و اندوه امام حسین ع کنید، در ابتدا باید خود را در برابر جامعه و مردم مسئول بدانید. شما باید بخاطر داشته باشید، بسیاری از خانواده‌ها در برابر کرونا خسته شدند و عزیران‌شان را از دست دادند و باید به آنها احترام بگذارند. این احترام گذاشتن فقط این نیست که عکس‌های آنها را استوری کنید و بدین وسیله اعلام کنید که ما هم در غم عزیزانتان شریک هستیم. یا اینکه در روز پزشک عکس کادر درمان را پست و استوری کنید و از آنها تشکر کنید. باید در عمل به آنها احترام بگذارید. حال که باورهای شما قوی است و یقین دارید که امام حسین ع ناجی شما است باید بدانید که در برابر تک تک مردم جامعه موظفید پروتکل‌های بهداشتی را رعایت کنید، زیرا عدم رعایت آن باعث تشویش و اضطراب خانواده‌ها و مردم در جامعه شده و شما خود را مدیون این افراد کردید. یقیناً شما می‌دانید که اگر باعث نگرانی و مضطرب شدن فردی دیگر باشید یعنی حق الناس کردید و انجام حق الناس با زندگی امامان در تناقض است.

نظر رهبری درباره‌ی مراسمات محرم

ایشان اشاره کردند که برگزاری مراسم سیداشهداء موجب برکت و رحمت است و ما به این مجالس نیاز داریم. اما در ادامه عنوان کردند باید هر چه ستاد ملی مبارزه با کرونا ابلاغ کرده است رعایت شود. و در نهایت صحبت شما را بیان کردند. شما وقتی صحبت‌های ایشان را با دقت مورد بررسی قرار می‌دهید متوجه می‌شوید که ایشان هم وظیقه هر فرد مسلمان را برای شرکت در مراسم عزای حسین ع رعایت پروتکل‌های بهداشتی عنوان کردند. زیرا ایشان به خوبی می‌دانند که مسلمان اجازه ندارد در جامعه موجب فتنه و نفرت و کمرنگ شدن دینداری شود که اگر این اتفاق بیفتد دشمنان بیکار نمی‌مانند و عامل سیاهی جامعه را عدم رعایت مردم مذهبی و متدین عنوان خواهند کرد. البته این فقط دشمنان نیستند که به این دوستان مذهبی هجوم می‌آورند، بلکه مردمی که عزیزان خود را از دست دادند نیز عامل از دست دادن عزیزان خود را این دسته از مردم می‌دانند.

باید برای اینکه مردم را نسبت به دین و برگزاری مناسک دینی بیزار نکنیم به آنها احترام گذاشته و بدانیم که رعایت پروتکل‌های بهداشتی وظیفه هر مسلمان است و عدم رعایت آن یعنی بر عهده گرفتن حق الناس و این رفتار با حسینی بودن در منافات است. به عبارت دیگر، نظرات ایشان نشان از این دارد که بین دینداری و تخصص که در جهت حفظ بدن و صحت آن است، تعارضی نمی‌تواند وجودداشته باشد. جامعه اسلامی ودینی ایران بایستی ضمن رعایت امور فنی و تخصصی برای حفظ جان، به دینداری در سطوح متعدد آن اقدام کند. بدین لحاظ است که دستور رهبری این است که برای انجام فرائض و مراسم ما نیازمند به انسان سالم هستیم. در نتیجه می‌بایستی انسان سالم از طریق رعایت دستورات تخصصی پزشکان بدست آید. به تأخیر افتادن انجام مراسم به دلیل بیماری به معنای منسوخ شدن آنها نیست. قطعاً تعطیلی مراسم عزاداری مورد نظر نیست بلکه تغییر زمان و شرایط اجرای آن مورد نظر بوده است. رعایت تذکرات تخصصی و انجام فرایض اصل است. این هم راهی برای برون رفت از تناقض و تعارضی است که عده‌ای به آن تاکید داشتند. رهبری اصرار دارند تا مراسم برگزار شود ولی با حفظ پروتکل‌ها. این راه برون رفت از تعارض بین دینداری و کرونا است.

انتهای پیام