مهم‌ترین اثر شب قدر

حجت الاسلام هادی سروش، استاد حوزه در یادداشتی نوشت:

1) موقعیت شب قدر:

موقعیت شب قدر در سوره قدر به دو عنوان مهم بیان شده:

اول: موقعیتی عمومی است و شامل همگان است و آن اینکه در چنین شبی مقدرات عالم برای یکسال تقدیر و برنامه ریزی می‌شود از قبیل خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ و …

امام باقر (ع) فرمود:

«یقدر فی لیلة القدر کلشی یکون فی تلک السنه الی مثلها من قابل من خیر او شر او طاعة او معصیة او مولود او رجل او رزق فما قدّر فی تلک اللیلة و قضی فهو المحتوم و لله فیه المشیئة … (الوافی 11/378 از الفقیه)

و امام صادق (ع) فرمود:

 «لیلة القدر هی اول السنة و هی آخرها – شب قدر همه چیز را برای یک سال در بر دارد».       (کافی 4/160)

و به صورت تفصیلی هم

«امام صادق (ع) فرمود:

در شب نوزدهم امورات یکساله تقدیر می‌شود و در شب بیست و یکم تعیین می‌شود و در شب بیست و سوم به مرحله حتمیت می‌رسد». (کافی 4/159 و فقیه 2/156)

نکته مهم که از این روایات استفاده می‌شود این است در تقدیر و تعیینات و حتمیات در شبهای قدر دعا و اجابت دعا بسیار مؤثر است و هیچ “جبری” در کار نیست. (الوافی 11/404)

دوم: موقعیتی اختصاصی است که مختص به ولی ا… الاعظم (عج) است و آن «نزول فرشتگان» است،

«تنزل الملائکة الروح فی‌ها باذن ربهم» (سوره قدر)

به تعبیر امام (ره):

«شب قدر وقت وصول ولی مطلق خداست». (آداب الصلاة / 184)

و «این وصول، ظهور سلطنت ملکوتیه اوست». (همان/ 237)

در این جاست که اگر، بتوانیم ارتباط صحیح که نتیجه‌اش اتصال به آن حضرت (ع) است پیدا کنیم قطعاً می‌توانیم در مقدّرات خود و دیگران با دعا تأثیرات مهمی را ایجاد کنیم.

 استمرار و امتداد این دو موقعیت

این دو موقعیت برای شب قدر از آن رهگذر که تعطیلی بردار نیست استمرار امتداد تا روز قیامت خواهد داشت، لذا حضرت صادق (ع) فرمود:

 «لو رفعت لیلة القدر لرفع القرآن» (کافی 4/158)

چقدر زیبا امام (ره) فرمود:

«سرّ لیلة القدر و سرّ نزول ملائکه ـ در شبهای قدر که آن هم برای ولی ا… اعظم حضرت صاحب (ع) امتداد دارد …» (صحیفه امام 19/285).

و بر استمرار و امتداد این دو موقعیت شب قدر یعنی تعیین مقدرات و نزول فرشتگان بر امام زمان (ع) نه تنها عارفان که کارشناسان این فن هستند سخنان پر مغزی دارند (ر.ک: آداب الصلاة امام (ره)) بلکه محدثین نیز مانند علامه مجلسی هم بر آن صحه گذاشته‌اند و حتی او می‌گوید: اکثر اهل سنت هم قبول دارند که لیلة القدر دارای وجودی ممتد و مستمر می‌باشد (مراة العقول 16/386).

 

2) فضیلت شب قدر:

در میان همه فضائل شب قدر فضیلت «خیر من الف شهر» درخشش دیگری دارد.

نتیجه این ادعای قرآنی طبق روایات اهل بیت (ع) هر عملی در شب قدر ثواب و تأثیرش از انجام همان عمل در طول هزار ماه بیشتر خواهد بود یعنی:

«خیراً من جهاد الف شهر

وخیراً من سلطنة الف شهر

وخیراً من عبادة الف شهر» (ثواب الاعمال/ 67 و ر.ک: المراقبات/ 236 ـ ریاض السالکین 6/28)

چون «هر عملی در چنین شبی از هزار ماه بیشتر است؛ العمل فی‌ها خیر من العمل فی الف شهر» (کافی 4/157)

البته از این حدیث مهم غافل نشویم که امام باقر (ع) شرط وصول به «خیر من الف شهر» را در «محبت به اهل بیت» قرار داده که «یضاعف لهم الحسنات بحبنا» (کافی 4/158)

 

توجیهات معرفتی این همه فضیلت برای یک شب قدر

برای توجیه عقلانی و معرفتی این فضیلت محیرالعقول راههای مختلفی را می‌توان در نظر گرفت که برخی از آن عبارت است:

راه اول:

زمان جزء لاینفک حرکت و عالم ماده است و امکان عقلی این حقیقت قابل قبول است که اگر حقیقت و عملی بسیار پرنور و قوی از شخصی پاک و نورانی صادر شد، مانند یک انسان عادی نیست که اثر زمانی آن یک روز و یک هفته باشد بلکه وقتی زمان را به اندازه ظرفیت آن عمل پر ارزش امتداد می‌دهید، سر از هزار ماه در می‌آورد همانطوری که یک قطعه ابر بارش زمانی چند روز را تأمین می‌کند.

راه دوم:

در اینکه چگونه یک شب قدر ظرفیت هزار ماه را پیدا می‌کند این است که اتصال شب قدر اولاً به قرآن و ثانیاً به وجود «امام» است و قرآن و امام دو حقیقتی است که در عین «اتحاد نوری» دارای فضیلت «تبیاناً لکل شی» (نمل/ 89) و نیز «کلشی احصیناه فی امام مبین» (یس / 12) می‌باشد.

«قرآن» وجود کتبی آفرینش و «امام» وجود نفسی آفرینش است و اتصال به این دو انسان متصل را از کمیّت و مقدار و زمان بیرون می‌برد چرا که آن دو حقیقت «قرآن و امام» دارائی همه و همه حقائق است و شب قدر دارای این ظرفیت اتصال است.

 

3) خفاء شب قدر

از نکات معرفتی و حدیثی در باب لیلة القدر خفاء این شب که کسی نمی‌داند کدامیک از شب‌های سال است. در هیچ حدیثی نیافتیم که شب قدر را در میان شب‌های سال معیّن فرموده باشد،

بله حدیث معروف جُهنی را داریم که وقتی خدمت پیامبر رسید و از حضرت خواست که شبی را معرفی فرماید که او تا صبح در مسجد مشغول عبادت باشد حضرت شب 23 رمضان را معرفی فرمود. (تهذیب 4/330 و من لایحضر 2/161)

از هیمن روست که عارف ملکی تبریزی می‌گوید:

«الاقوی روایةً و قولاً ان آلتی خیر من الف شهر لیلة الجهنی» (المراقبات/ 146)

و قبل از او شیخ صدوق و دیگران بهمین معنا اشارت فرموده‌اند (ر.ک: وسائل 10/354)

ولی درعین حال در مورد شب 23 که شب قدر باشد، قطعیت در کار نیست گرچه منکر آگاه شدن برخی نسبت به مهم نیستیم، همانطوری که سیدبن طاووس در اقبال تصریح می‌کند «می‌شناسم فردی را همه شب‌های سال را به عبادت مشغول شد تا شب قدر را شناسائی کند و موفق هم شد».

 

چرا اختفاء؟!

نظر اول:

جناب مولوی گوید اختفاء از آن رهگذر است که انسان طالب درک آن موقعیت، هر شبی را به عشق وصول به لیلة القدر به عبادت و احیاء بگذارند:

حق شب قدرست در شبها نهان / تا کند جان هر شبی را امتحان (مثنوی ـ دفتر دوم)

که البته «عبادت یکساله مستمر» نه تنها در عرفان عملی خود منزل مهمی از «منازل معرفت» است (ر.ک: فتوحات 4/485 ـ شرح منازل السائرین 1/260 ـ محجة 2/352)

و در روایات هم به تأیید ائمه اطهار (ع) رسیده است. (کافی 2/82 باب استواء العمل)

نظر دوم:

مرحوم علامه رفیعی گوید: شب قدر وجود عقلانی‌اش یکی است ولی در وجود مثالی و طبیعی و مادی متعدد است (ر.ک: مجموعه مقالات ـ مقاله لیلة القدر)

نظر سوم:

جناب مطهری گوید: شب قدر هر سال به  امام آن دوران تعلق دارد و بستگی دارد وضع امام در آن سال، یک سال ممکن است امام در شب نوزدهم دوره‌اش (سلوک یکساله) به پایان برسد و ملائکه بر او نازل شوند و در سال دیگر شب بیست و یکم یا بیست و سوم» (مجموعه آثار 28/694)

نظر چهارم:

جناب شیخناالعلامه حسن زاده آملی در درس می‌فرمودند: «شب قدر از اسرار الهی است و ممکن است برای اشخاص متعدد بصورت حقیقت متعدد ظهور و بروز کند. (ر.ک: کتاب انسان و قرآن و کتاب هزار و یک نکته / 371 ـ هزار و یک کلمه 3/45)

خلاصه این نظریات بیش از احتمالات و ذوقیات چیزی دیگری را به همراه ندارد گرچه بازگشت همه آن‌ها می‌تواند به یک معناباشد. امّا ظاهراً سنت الهی بر این است که این شب، با توجه به عظمتش در پشت پرده اختفاء باشد.

 

4) «درک لیلة القدر»

«درک لیلة القدر» وظیفه و فضیلت بسیار مهمی است که بلندای آن در قامت این قلم ضعیف و کوتاه در نمی‌آید، آنانکه به «درک لیلة القدر» نائل شدند به تعبیر بلند حضرت رسول معظم (ص) به نقل امام باقر (ع):

«به جائزة الهی دست یافته‌اند فقد ادرک لیلة القدر و فاز بجائزة الرب» (الفقیه 2/97)

امام صادق (ع) تصریح می‌فرماید:

 «جائزه رب هیچ گاه مانند جائزه دیگران نیست» (الفقیه 2/98) و این چه جائزه‌ای است؟؟

هر گروهی برای نیل به سمت و سوی درک لیلة القدر راهی را مطرح کرده‌اند که چه بسا همة آن‌ها منشأ حدیثی و روائی نیز داشته باشد که ائمه (ع) به فراخور حال راوی ارائه طربق فرموده‌اند، گذرا بر آن مرور می‌کنیم:

الف) نگاه متشرعانه:

در این نگاه بیشتر توجه به تلاوت سور قرآنی است مانند یکصد بار تلاوت سوره دخان یا هزار بار تلاوت سوره قدر (ر.ک: اقبال 1/149 و وافی 11/381) و یا قرائت ادعیه معیّن‌های می‌باشد که در کتب ادعیه مذکور است.

 ب) نگاه عالمانه:

عده‌ای وسیعی از عالمان بزرگ در کنار آن تلاوت قرآن و آن ادعیه نگاه ویژه‌شان به «علم و تعلیم» است لذا صاحب مفاتیح از شیخ صدوق نقل می‌کند که ایشان فرمودند:

«قال شیخناالصدوق فیما املی علی المشایخ فی مجلس واحد من مذهب الامامیه و من احیاهاتین اللیلتین بمذاکرة العلم فهو افضل-شیخ گوید: بر اساس آنچه شفاهاً از بزرگان شیعه رسیده احیاء شب 21 و 23 به مذاکره مسائل علمی افضل از هر عمل دیگری می‌باشد».

برخی از بزرگان بر اساس همین سنت بسیار نیکو و عالمانه، قرار داشتندو بهترین مطالعات و تحقیقات و تالیفات خود را در شب فدر انجام می‌دادند که بهترین شاهدش بزرگانی هستند که تصریح به اتمام تألیف کتاب خود در لیلة القدر بیست و سوم ماه رمضان دارند مانند:

صاحب جواهر در پایان کتاب جواهر (43/453)

وحکیم سبزواری در پایان شرح منظومه (ص 360)

وعلامه طباطبائی در پایان المیزان (20/398)

. ج) نگاه عارفانه:

این گروه برترین سالکان کوی لیلة القدرند هم تلاوت دارند و هم دعا و نیز هم بحث‌های علمی و معرفتی امّا قرآن و دعا و انابه و کلاس درس و مطالعه‌شان با توجه به «حال ملکوتی»­ آنان باید ارزیابی شود، بقول مولوی:

چون در سر زلف یار پیچم / اندر شب قدر قدر ما است (غزلیات شمس ـ غزل 364)

این سالکان کوی معرفت، مهم‌ترین دعایشان این دعاست که از شیخ مفید تا علامه مجلسی همه نقل کرده‌اند:

«اللهم وفقنی فیه للیة القدر علی افضل حال تحب ان یکون علیها احد من اولیائک – خدایا مرا در شب قدر موفق به بهترین “حال” فرما همانیکه به برترین دوستانت عنایت میفرمائی» (المقنعه شیخ مفید/ 335)

این «حال» همان «حال حضور» و «حال مشاهده» است که مشاهده لوح تقدیر الهی (نقشه جزئیات مقدر شده برای کائنات عالم) یکی از برکات آن «حال» است یعنی مشاهده مظاهر رحمت رحمانی و رحمت رحیمی حضرت حق.   و بالاتر از این معنا آن معنائی است که امام (ره) از  تعبیر «حال» دارد و آن این است:

 «حال» در لیله القدر مشاهده قلب مقدس رسول ا… (ص) است که همان مشاهده حقیقت لیلة القدر است.   (تقریرات فلسفه 3/56)

و حتی از این هم بالاتر را هم امام در آثارش اشاره فرموده که:

 این عارفان واصل در «حالی» قرار می‌گیرند که «مقام ولی کامل خدا حضرت صاحب (ع) را که مقام قاب قوسین و مقام ترک مجب است مشاهده می‌کنند» (شرح حدیث جنود عقل و جهل/ 275).

بله به فرموده همین عارف مجاهد خاصیت این حال و مشاهده این است:

«اگر کسی به این اسرار دست پیدا کند همه مشکلاتش حل می‌شود» (صحیفه امام 19/285)

چون از طرفی آگاه به اسرار حوادث عالم می‌شود و از سوی دیگر با مبدائی اتصال برقرار می‌کند که استجابت دعای او قطعی است بر اساس این نگاه، عارف بدنبال اتصال واقعی به «قلب مقدس انسان کامل (ع)» خواهد بود.

” التماس دعــــــا”

انتهای پیام