ضرورت بازبینی، ساده و امروزی سازی در رساله های عملیه | مصاحبه با چندین استاد و پژوهشگر حوزه و فلسفه
شفقنا چندین مصاحبه با چند پژوهشگر حوزوی به مصاحبه درباره ضرورت بازبینی در رساله های عملیه پرداخته است که در این مقاله تجمیع شده اند.
حجت الاسلام پروازی: اگر فقها وارد این مرحله از شناخت دینی و انسانی در خلقت شوند دیگر فتوا نمی‌دهند که ازث مرد دو برابر زن است
حجت الاسلام و المسلمین محمد پروازی محقق، پژوهشگر و استاد حوزه، تغییر برخی از فتاوی، پرداختن به مسایل و موضوعات روز مردم، به روز کردن اصطلاحات و ادبیات و توجه به مباحث غیرفقهی در رساله های عملیه را ضروری دانست و گفت: بسیاری از مباحث غیرفقهی مانند کرامت انسان و عدم تبعیض در حقوق زن و مرد، اگر در رساله های عملیه دیده شوند، نشان از تغییر نگاه عالمان دین است.
پروازی تأکید کرد که «رساله های عملیه باید در دو قالب «شکلی» و «ماهوی» تغییر کنند که تغییر شکلی به ادبیات برمی گردد؛ باید مباحث فقهی را از دایره های فقهی بیرون بیاوریم و به زبان روز هر قومی تبدیل کنیم. در قالب «ماهوی» نیز باید فتوای فقیه تغییر کند. اگر فقها وارد این مرحله از شناخت دینی و انسانی شوند که انسان ها در خلقت برابر هستند و همه انسان ها کرامت و حرمت دارند، در این صورت فتوای فقیه تغییر می کند و دیگر فقیهی فتوا نمی دهد که ارث مردان دو برابر زنان است!
حجت الاسلام و المسلمین محمد پروازی در گفت وگو با شفقنا، درباره فلسفه وجودی رساله های عملیه و سیر تحول آن در طی قرون تا به امروز، اظهار کرد: فقه ما از ابتدای اوایل قرن اول تا به امروز، چهار مرحله را طی کرده است که نام آن را «مراحل مختلف مباحث فقهی و علم فقه» می گذارم؛ «مباحث فقهی» از این جهت که فقط ناظر بر روایات است و «علم فقه» از این جهت که مباحث غیر روایی هم در آن وارد شده و نظر فقها هم بوده است.
چهار مرحله تحول در رساله های عملیه
وی به مرحله اول از چهار مرحله فقه اشاره و خاطرنشان کرد: مرحله اول، سه بخش دارد؛ اولین بخش: «فقه آغازین» است که مراجعه افراد به یاران امامان یا نزدیکان امامان و گرفتن پاسخ به شکل روایی بوده است یعنی پاسخ آنها شنیده هایشان از امامان بوده و نقل می کردند.
بخش دوم: «فقه تقدیری» است؛ این فقه بخشی از تاریخ فقه است که سوالاتی در محافل علمی طرح و به آنها پاسخ داده می شد. اینگونه نبود که صرفاً شخص مبتلا به یک مطلبی شود و درباره آن سوال کند بلکه سوالات فرضی و مطالب در تقدیر بود؛ در محافل علمی بحث می کردند که شما چه روایاتی از پیامبر و امامان شنیدید و حول محور روایات، سوالات تقدیری را پاسخ و بحث خود را سامان می دادند.
بخش سوم: «فقه مدوّن» است که غیر از اینکه حول محور روایات مباحث فقهی بود، غیر از اینکه در محافل می نشستند و با یکدیگر صحبت می کردند، کتابت فقه تقریباً از اواخر سده دوم قمری شروع می شود که صدر نشین این بخش ابوحنیفه و شاگردانش و محمدبن حسن شیبانی بودند که روایات را نقل کردند و وارد کتابت مباحث فقهی شدند.
وی به مرحله دوم مباحث فقهی اشاره و بیان کرد: مرحله دوم مباحث فقهی حدوداً از اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم شروع می شود که سبک جدید مباحث فقهی صرفاً حول محور روایات نبوده بلکه استنباط و فهم از روایات را هم در بر می گرفته و در این میدان هم کتاب بوده است. در مرحله دوم فقط مباحث روایی فقه وجود نداشته و در واقع شروع مباحث علم فقه در این مرحله بوده است. بنابراین در مرحله دوم غیر از اینکه مثل مرحله اول کتابت بوده، یک نکته دوم هم به آن افزوده می شود و آن اینکه فهم فقیهان و یاران امام در مباحث فقهی نقش ایفا می کند که از اینجا به بعد نام آن را علم فقه می گذارند. در این میدان شیخ طوسی با «المبسوط» تقریباً صدر نشین است و مرحوم شیخ صدوق هم با «النهایه» و «الممتنع» خود جزو صدر نشین ها می باشد.
این محقق، پژوهشگر افزود: این روند ادامه داشته و همچنان کتابت و علم فقه در اختیار فقها بوده و اینطور نبوده که کتاب نوشته شده به دست مردم رسیده باشد. در واقع یک بحث فنی فقهی بوده که زیر ساخت های علم فقه را پی ریزی می کرد و به آن شکل علم فقه می داد، اما اینطور نبود که به دست مردم رسیده باشد بلکه در اختیار شیخ صدوق یا شیخ طوسی و فقهای دیگر بود و مردم به سمت فقها می رفتند و سوالات خود را طرح می کردند و آنها پاسخ می دادند.
وی درباره مرحله سوم، گفت: شروع مرحله سوم از عصر صفوی است و در این مرحله یک اتفاق نوینی می افتاد و اولین کتاب به نام «جامع عباسی» اولاً به زبان فارسی و ثانیاً برای مردم شکل می گیرد؛ این کتاب را مرحوم شیخ بهایی می نویسد. کتاب «جامع عباسی» با رساله های امروز ما خیلی تفاوت ندارد و این امر نشان می دهد که هنوز کتاب های ما در همان چهره سنتی و قدیم خود باقی مانده است.
وی ادامه داد: در مرحله سوم، کتاب هایی مثل «ذخیره الصالحین مرحوم سیدابوالحسن اصفهانی»، «جامع عباسی مرحوم شیخ بهایی» و در نهایت کتاب «العروه الوثقی سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی» تألیف می شود که این کتب هم به طور جدی زندگی مردم را تحت تأثیر قرار نمی دهند. یعنی اینها کتاب هایی نیستند که وارد خانه مردم شوند بلکه این کتاب ها از دست فقهایی که در دوره اول و دوم آنچنان بودند، در دوره سوم کتاب های خود را به دست شاگردانشان در شهرها و روستاها می سپارند و شاگردان با بردن این کتاب ها از مراکز فقهی به شهرهای خود، مرجع و محل مراجعه مردم برای گرفتن پاسخ از شاگردان این فقها می شوند. به تعبیر دیگر، کتب و مباحث فقهی پای خود را از حوزه های دینی بیرون می گذارد و به دست شاگردان فقها سپرده می شود تا این شاگردان به عنوان روحانی شهر و روستا، از طریق این کتب پاسخ مردم را بدهند وگرنه کتاب العروه الوثقی کتابی نیست که مردم بخوانند و به آن عمل کنند حداقل از این جهت که العروه الوثقی فارسی نیست و مثلاً مردم ایران فارس زبان هستند. بنابراین در مرحله سوم هم این اتفاق نمی افتد که کتب فقهی فقها به طور جدی و بدون واسطه به دست مردم برسد.
پروازی گفت: تا حدود اواخر قرن 12 و اوایل قرن 13 این سه مرحله طی می شود و اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14 فقها برای کتاب العروه الوثقی به عنوان کتابی مورد اعتنا و قابل قبولی که تا به آن روز دیدند، حاشیه نویسی می کنند و امروز هم گفته می شود، فلان شخص حاشیه زد که این حاشیه بر یک سلسله مباحث فقهی است که در آن مباحث فقهی تقریباً روایتی نمی بینید بلکه فهم یک مجتهد را مشاهده می کنید که در دل یک کتاب به نام العروه الوثقی وارد شده است. این زمان در حقیقت شروع مرحله چهارم است. سالها به این ترتیب می گذرد و بعد از شاید 110 تا 115 سال پیش، شاگردان یا علاقه مندان به فقها و مباحث فقهی این حاشیه نویسی ها را از دل العروه الوثقی استخراج می کردند و به عنوان رای فقیه مورد نظر خود به شکل رساله عملیه در می آورند. این مرحله نوینی از مباحث فقهی و علم فقه است که طی آن فقه مستقیماً و به زبان فارسی و البته با ادبیات خاص فکری خود، به دست مردم می رسد.
برخی مباحث رساله ها بسیار وسواس برانگیز است
این استاد حوزه به کاستی های مرحله چهارم اشاره و خاطرنشان کرد: مرحله چهارم یکسری کاستی های بسیار جدی دارد که این کاستی ها امروز هم حاکم است. اول اینکه بسیار وسواس برانگیز است مثلاً گفته شده «اگر سر مویی از موی خانوم یا آقا در غسل آب نبیند آن غسل باطل است». عبارت «سر مویی» چقدر انسان را به وسواس می اندازد که نکند این اتفاق نیفتاد در حالی که وقتی آب ریخته می شود، سر مویی خشک نخواهد ماند. دقت های فقهی این چنینی که فقط در حوزه های علمی می تواند مفید باشد، در دل رساله های امروز وجود دارد که حکایت از کاستی های آن می کند.
مطالب غیر کاربردی در رساله ها
وی «مطالب غیر کاربردی» را از دیگر کاستی های مرحله چهارم دانست و اظهار کرد: در رساله های عملیه برخی از مطالب غیر کاربردی وجود دارد که من حداقل در ایران نشنیده ام که شمار بسیاری از مردم، گرفتار چنین مسایلی شده باشند به عنوان مثال گفته می شود «اگر مردی، دو زن داشته باشد و یکی از این زن ها به عموی زن دیگر شیر دهد، آیا بچه های او به این شخص محرم هستند!» واقعاً در میان 80 میلیون جمعیت کشور، چند نفر گرفتار چنین مساله ای هستند؟! حتی بر فرض که یک درصد هم گرفتار شده باشند، این افراد می توانند سوالات خود را به طور شخصی از فقیه بپرسند، طرح و بیان چنین مساله ای در کتاب رساله عملیه که در خانه های مردم هست، چقدر مفید است؟!
واژه های گنگ از کاستی های رساله هاست
وی به سومین کاستی رساله عملیه اشاره و تصریح کرد: «واژه های گنگ» در رساله های عملیه مشهود است. به عنوان مثال فقیه می گوید «اشبه، اظهر و اقوی است!» در رساله ها از اصطلاحاتی استفاده شده که حتی طلبه باید چند سال در حوزه درس بخواند تا فرق بین اشبه، اظهر را متوجه شود. لذا این واژه های گنگ در رساله های عملیه آزار دهنده است.
احکام بلاموضوع و سردرگمی مردم
وی درباره چهارمین کاستی رساله عملیه، گفت: کاستی دیگر «احکام بلاموضوع» است که این دسته از احکام برای اعصار گذشته بوده است. به عنوان مثال در رساله ها آمده «اگر کسی روزه خود را عمدی بخورد، باید بنده آزاد کند.» آیا امروز عصر بنده آزاد کردن است!؟ یا گفته شده، «اگر فلان اتفاق بیافتد، باید 200 حله یمنی پول دهد» این حله یمنی را از کجا تهیه کنیم؟! یا اینکه گفته شده «فلانی باید به فلانی 15 شتر دهد» امروز از کجا شتر خریداری کنیم؟! یا اینکه گفته شده «اگر می خواهید روزه خود را قضا کنید، باید فرسخی را طی کنید.» مردم امروز ایران به کیلومتر و متر عادت دارند لذا با عناوینی مثل فرسخ نمی توان برای مردم دستور زبان های فقهی داد.
وی به تلاش ها برای به روز کردن رساله های عملیه در دهه های اخیر اشاره کرد و گفت: از سال 1335 شمسی یک اتفاقی افتاد که پیروز نشد. آن اتفاق این بود که دو نفر روی این رساله ها کار کردند، یکی مرحوم آقای کرباسچیان بود که در سال 1335 رساله مطابق با فتوای مرحوم آیت الله بروجردی را به روز کرد و نام آن را «دستور عبادات یا خلاصه المسائل» گذاشت، آقای بروجردی این کتاب را تأیید کردند و چاپ شد. اما این کتاب در میان مردم بُرد پیدا نکرد برای اینکه شخصی غیر مرجع تقلید این کتاب را نوشت ولو اینکه به زبان روز بود.
مردم احساس کردند قلمی که این کتاب را نوشته، قلم فقیه نیست و نکته دیگر اینکه فقها این اقدام را تشویق نکردند. گرچه آقای بروجردی، آقای کرباسچیان را تأیید کرد، اما مراجع به این میدان نیامدند و حتی نگفتند مطالبی که در این کتاب نوشته شده، حرف های ما نیست یا حتی نگفتند حرف های ما همان است که در فلان کتاب با ادبیاتی جدید آورده شده ولو به قلم ما نباشد، ولی حرف ماست.
پروازی بیان کرد: پس از این مرحله که موفق هم نبود، آقای بی آزار شیرازی تحریرالوسیله امام خمینی را به روز کرد و نام آن را رساله نوین گذاشت که ما تقریباً اسم آن را شنیدیم و با مقایسه تعداد رساله هایی که چاپ شده، در مقابل تعداد چاپ رساله نوین می توان گفت رساله نوین هم در سراشیبی سقوط قرار گرفت.
وی تأکید کرد: امروز باید یک سخن گفتن متفاوت با مردم اتفاق بیافتد تا اطمینان و اعتماد مردم به کتاب های روز حاصل شود. از سوی دیگر فقها نباید انتظار داشته باشند که همه زبانشان را بفهمند. باید ادبیات و واژه های به کار رفته در رساله های عملیه توسط یک ویرایشگر به روز شود و در اختیار مردم قرار گیرد.
اعمال عبادی بدون قربه الی الله باطل است
وی در پاسخ به این پرسش که مباحث روز در رساله های عملیه چه جایگاهی دارند؟ گفت: نسبت به این مساله دو نگاه وجود دارد. یک نگاه اینکه اسلام فقط عبادیات است که به نظرم این سخن اشتباه است چون اسلام یک مکتب است و مکتب برنامه زندگی می دهد، اینکه برنامه زندگی چیست، موضوع دیگری است.
به هر حال کسانی معتقدند اسلام عبادیات است، اما در اینجا منظور از عبادیات، تعبدیات نیست بلکه منظور اعمال انسانی است که جمله قربه الی الله در آن شرط است مثل نماز صبح و ظهر، حج، زکات و خمس. در حقیقت عبادیات اعمالی است که قصد تقرب به سوی خدا در ارکان آن عمل قرار گرفته که اگر فاقد آن باشد، قطعاً عمل باطل است.
مباحث باید به زبان امروز مردم تبیین شود
برخی دیگر معتقدند رساله عملیه یعنی احکام مسایل مبتلا به مردم، اگر مسایل مبتلا به مردم مانند پزشکی، اقتصاد، بورس، بیمه، مواجهه حاکم با مردم و رفتار مردم با حاکم هست، قطعاً مسایل دیگری هم باید وارد این عرصه شوند که البته چگونه وارد شدن هم چارچوب و شاخصی دارد از جمله اینکه باید مباحث به زبان امروز مردم تبیین شود.
تغییر «شکلی» و «ماهوی» رساله ها ضروری است
پروازی برای بهبود رساله های عملیه پیشنهاداتی ارایه داد و گفت: بهبود رساله های عملیه باید «شکلی» و «ماهوی» باشد. بهبود شکلی به ادبیات برمی گردد؛ ما باید مباحث فقهی را از دایره های فقهی بیرون بیاوریم و به زبان روز هر قومی تبدیل کنیم و اصطلاحات گنگ و نا آشنای آن را حذف کنیم و با حفظ معنا و مفهوم، اصطلاحات جایگزین بسازیم و به قلم روان و شیوای مورد نیاز هر زبانی ارایه دهیم. بالای 80 درصد ادبیات رساله های عملیه عربی و غیرقابل فهم است که باید این ادبیات تغییر کند. ادبیات کنونی رساله ها به گونه ای است که فرد رغبت به خواندن پیدا نمی کند و ترجیح می دهد مستقیم با دفتر مرجع تماس بگیرد و سوال خود را بپرسد. بنابراین معتقدم برای تغییر شکلی رساله ها، ویرایش غیر فقیهانه آشنا با فقیه لازم است یعنی کسی که این کار را می کند، به مباحث فقهی آشنا و غیر فقیه باشد.
وی ادامه داد: تغییر ضروری دیگر «ماهوی» است بدین معنا که باید فتوای فقیه تغییر کند. اگر فقها وارد این مرحله از شناخت دینی و انسانی شوند که انسان ها در خلقت برابر هستند و همه انسان ها کرامت و حرمت دارند، در این صورت فتوای فقیه تغییر می کند. دیگر فقیهی فتوا نمی دهد که ارث مردان دو برابر زنان است یا فتوا نمی دهد که اگر یک نا مسلمان، مسلمانی را کشت، فرق خواهد کرد با اینکه مسلمانی نا مسلمانی را بکشد؛ اینجا اختلاف جوهری و شناختی از انسان است که بین دیندار و غیر دیندار تفاوت قائل است و در دل دینداران بین زنان و مردان افتراق قائل است. البته این تغییر، اتفاق آسانی نیست و رخدادی ایدئولوژیک و عقیدتی است.
پروازی گفت: به نظرم تغییرات شکلی و ماهوی رساله های عملیه ضرورتی بسیار مهم است که اولی هنوز رخ نداده و امیدواریم به جایی برسیم که دومین تغییر را هم شاهد باشیم البته باید به این نکته هم اشاره کنم که تا بانوان یک مذهب یا کشور وارد این میدان نشوند، راه پر پیچ و خم و بسیار کُندی را پیشرو خواهیم داشت.
وی توجه رساله های عملیه به مباحث غیرفقهی را ضروری و گامی مثبت در جهت رفع بسیاری از مشکلات دانست و بیان کرد: بسیاری از مباحث غیرفقهی مانند کرامت انسان و عدم تبعیض در حقوق زن و مرد، اگر در رساله های عملیه دیده شوند، همه بُردند و نشان از تغییر نگاه هاست و اگر این مباحث در رساله دیده نشود در فاز مباحث علمی باقی می ماند.
وی به یک نقص اعتقادی که در رساله های عملیه خودنمایی می کند، اشاره و تصریح کرد: روایت داریم که خداوند «انسان» را به شکل خودش آفرید، و در حقیقت نفرمود «زن» یا «مرد» را به شکل خودش آفریده است. روایت داریم که در قیامت جنسیت معنا ندارد و کرامت اصل است. با وجود این روایات و تبیین این اصول، چگونه تفاوت به تبعیض تبدیل شد؟! با چه مکانیسم علمی می توان از تفاوت به تبعیض رسید؟! ممکن است بگویند در روایت و آیه قرآن داریم که من هم این نکته را می فهمم، اما می خواهم بگویم که قضایای دینی، «حقیقی و واقعی» هستند، اگر حقیقی هستند، این استناد درست است، اما من معتقدم قضایای دینی واقعی هستند.
وی افزود: اگر امروز از هر فقیهی درباره استدلال و منطق این مساله که چرا ارث زن کمتر از یک مرد است؟ بپرسید، به دو نکته اشاره می کند: اول اینکه می گوید: خداوند دستور داده و دوم اینکه می گوید: در روایات آمده است. در این میان کسی که اهل بحث و علم است، پاسخ می دهد: چون مرد نان آور خانه هست، باید دو برابر ارث ببرد. امروز این پرسش مطرح است که اگر زن سرپرست خانواده بود، تکلیف چیست؟ شاهدیم که کسی به این پرسش پاسخی نمی دهد.
حکم را روی فضیلت و رذیلت ببرید
وی ادامه داد: می خواهم بگویم انسان با کرامت خلق شده و این انسان ممکن است مسلمان، یهودی و مسیحی باشد. این انسان بعد از خلقت دو خصلت «فضیلت و رذیلت» را به خود گرفته است. پس باید حکم را روی فضیلت و رذیلت ببرید، چرا روی خلقت کرامت می برید!
معتقدم که اگر این نگاه تغییر کند و در رساله خود را نشان دهد یعنی نگاه عالمان دین تغییر کرده و اگر این تغییر نگاه در رساله نمایان نشود یعنی هنوز در مراکز صدور نگاه دینی، تغییری اتفاق نیافتاده است.
پروازی در پایان به موانع تغییر و تحول در رساله ها اشاره کرد و گفت: مهم ترین مانع این است که «موضوع شناسی» صورت نگرفته؛ اگر فقیه در عرصه حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مردم حضور فعال داشته باشد و موضوع شناسی را به طور دقیق پی بگیرد و برای رسیدن به فهم فقهی و برای صدور فتوا با اهل فن اقتصاد، پزشکی و مدیریت بنشیند، خواهد فهمید که درباره مسایل و دغدغه های روز مردم چه تحلیل و حکمی ارایه دهد. شواهد حاکی است که فقهای ما هنوز با موضوعات جدید درگیر نشدند.
محمد محمدرضایی: احکام دینی باید متناسب با تحول و تغییرات زمانه در اختیار مردم قرار گیرد
استاد فلسفه دین دانشگاه تهران، بازنگری در رساله های عملیه را لازم و ضروری دانسته و بیان کرد: احکام دینی باید متناسب با تحول و تغییرات زمانه در اختیار مردم قرار گیرد یعنی اینگونه نباشد که مسائلی در زندگی انسان ها پدید آید ولی حکم آن از نظر اسلامی مطرح نشود لذا حوزه های علمیه باید به روز و آگاه به تحولات زمان باشند.
دکتر محمد محمدرضایی در گفت وگو با شفقنا اظهار داشت: حوزه علمیه، نهادی آموزشی و پژوهشی و تبلیغی است که وظیفه اولیه آن، تبیین، گسترش، تبلیغ و حفظ دین اسلام و اجرای دستورات آن است.
او با اشاره به آیه «نفر» تصریح کرد: در طول تاریخ اسلام، تبیین و گسترش و حفظ دین نیازمند کسانی بوده که آموزه های دین را بیاموزند و به دیگران آموزش دهند و چون این کار برای همه میسر نبوده، اسلام این وظیفه را برعهده کسانی گذاشته که در این مراکز اسلامی حاضر شده و پس از تعلیم و فراگیری آموزه های دینی، آن را به دیگران آموزش دهند.
استاد فلسفه دین دانشگاه تهران با بیان اینکه عالمان، وارثان پیامبر اکرم (ص) هستند، گفت: یکی از وظایف پیامبر اکرم (ص) تبلیغ دین بوده است و در حدیثی داریم که «فقها تا وقتی دنیاطلب نباشند، امینان پیامبر (ص) هستند».
او ادامه داد: امام خمینی درباره حدیث «الفقهاء امناء الرسول» می فرماید: « کلیه اموری که به عهده پیامبران است، فقهای عادل موظف و مامور به انجام آن هستند، فقط فقهای عادل هستند که احکام اسلام را اجرا کرده، نظامات آن را مستقر کرده، حدود و قصاص را جاری می سازند و تمامیت ارضی وطن مسلمانان را پاسداری می کنند ….».
محمدرضایی گفت: وظیفه ای که برعهده عالمان است، چند مورد است: اول تبیین و تفسیر دین اسلام و پاسداری از آن؛ قرآن، پیامبر را اسوه و الگوی ما دانسته است و یکی از وظایف پیامبر ،تبیین آموزه های قرآنی است (وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ). بر این اساس، یکی از وظایف عالمان از این جهت که علما وارثان پیامبر هستند، تبیین گری دین است. در روایت دیگری از فقها به عنوان حصون اسلام نام بردند. دژ، حافظ و نگهبان یک شهر است و نیز مانع حضور اجانب به مرزهای آن شهر می شود.
او تبلیغ آموزه های دینی را وظیفه دیگر عالمان دانست و ادامه داد: همانطور که پیامبر اکرم (ص) وظیفه ابلاغ تعالیم الهی را داشت، عالمان دین هم این وظیفه را دارند.
استاد فلسفه دین دانشگاه تهران، دفاع از عدالت را وظیفه دیگر انبیای الهی دانست و خاطرنشان کرد: چون عالمان، ورثه انبیا هستند، باید در این راه کمک کنند؛ هم به عدالت حکم کرده و هم عدالت را در جامعه تحقق بخشند. در قرآن از زبان پیامبر(ص)می خوانیم: « وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ». یا در آیه دیگر می خوانیم: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ».
او قضاوت و حل اختلافات مردم را وظیفه دیگر انبیا ذکر کرد و گفت: خداوند می فرماید: «یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ». یا در آیه دیگر، می خوانیم: «فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا».
محمدرضایی در بخش دیگر سخنان خود، عنوان کرد: رساله های عملیه، بخشی از آموزه های دین است که درواقع، فلسفه عملی زندگی است که توسط عالمان، اجتهاد و در قالب مسئله هایی برای مردم بیان می شود.
او با اشاره به تغییر و تحول مداوم زندگی انسان در طول زمان گفت: براین اساس، اقتضا می کند که سئوالات و مسائلی که در حوزه زندگی انسان است، به روز باشد و نیازهای مردم توسط عالمان دین بیان شود.
شاگرد آیت الله العظمی سبحانی درباره تاریخچه رساله های عملیه بیان کرد: رساله های عملیه به شکل فعلی، زمان زیادی از نگارش آنها نمی گذرد اما رساله های فقهی که فقهای شیعه از قرون اولیه بیان کردند، درواقع همان فلسفه عملی است یعنی کتاب های فقهی ما بیان دیگری از رساله های عملیه است.
او اضافه کرد: تاریخ رساله های عملیه به صورت کنونی، به زمان شیخ بهایی با نوشتن کتاب «جامع عباسی» به زبان فارسی برمی گردد و در زمان آیت الله العظمی بروجردی به شکل کاملتری درآمد.
محمدرضایی با بیان این مطلب که رساله های عملیه به دلیل آنکه فلسفه عملی زندگی است باید در طول زمان تکامل پیدا کند، گفت: همانگونه که سبک زندگی در طول زمان متحول می شود، باید احکام متناسب با آن از قرآن و روایات استخراج شده و در اختیار مردم قرار بگیرد.
او با بیان اینکه رساله های عملیه نیازمند یکسری اصلاحات هستند، اظهار داشت: با توجه به اینکه زندگی انسان در بستر زمان متحول می شود باید احکام دینی هم متناسب با آن در اختیار مردم قرار گیرد و سازگار با پیشرفت های زمان باشد و در مسائل نوپدید، دیدگاه اسلام بیان شود یعنی اینگونه نباشد که مسائلی در زندگی انسان ها پدید آید ولی حکم آن از نظر اسلامی مطرح نشود. لذا حوزه های علمیه باید به روز و آگاه به تحولات زمان باشند. به عنوان مثال، مساله بانکداری در گذشته اینگونه نبوده و باید امروز زوایای بحث شکافته شود و توسط مجتهدان و افراد متبحر در حوزه فقاهت و با اشراف به قرآن و سنت، احکام آنها را برای مردم تبیین کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: باید سبک نگارش رساله های عملیه نیز تغییر کند و زبان، زبان روز باشد و بنابر فرموده قرآن کریم، احکام به «لسان قوم» بیان شود و این نیازمند همراه شدن با زمان است.
او خاطرنشان کرد: لازم است قبل از بیان فلسفه عملی دین در رساله ها به حکمت نظری و فلسفه احکام پرداخته شود تا مردم و جوانان بدانند چرا باید به این احکام عمل کنند. حتی قبل از بیان احکام باید بیان شود که چرا باید به دستورات خدا عمل کنیم؟ آیا با وجود عقل و دانش بشری، نیاز به اخذ دستورات دینی از عالمان و عمل به آن است؟ اگر این فلسفه به دقت تبیین شود، کسی که می خواهد عمل کند با سهولت می تواند کار خود را به سرانجام برساند.
محمدرضایی گفت: لازم است نمونه هایی از اجتهادی که عالمان به کار می برند، در رساله ها بیان شود تا مردم بدانند که اجتهاد امر سهل و آسانی نیست بلکه فرآیندی عالمانه و متبحرانه و پیچیده است که احکام باید با اشراف به کتاب و سنت استنباط شود.
او همچنین پیشنهاد کرد: برای اصطلاحات فقهی که در رساله ها بیان می شود، بهتر است که اصطلاح نامه ای در آخر یا ابتدای رساله ها یا حتی در پاورقی توضیح داده شود.
استاد فلسفه دین دانشگاه تهران بیان کرد: زندگی گذشته اقتضائاتی داشته که زندگی امروز آن اقتضائات را ندارد و لزومی به بیان مسائل مربوط به آن زمان ها نیست.
او ادامه داد: بحث هایی که لازم و ضروری و نیاز جامعه امروز است باید در رساله ها بیان شود و اگر مواردی هم که در زندگی گذشته بوده و امروز هم ممکن است مورد ابتلا باشد، در رساله های عملیه اختصاصی چاپ شده و در اختیار بخش خاص مردم قرار بگیرد.
محمدرضایی در ادامه با اشاره به پیشرفت هایی که در زندگی بشر اتفاق افتاده است، بیان کرد: مراجع عظام تقلید باید مشاوران و کارشناسانی داشته باشند که موضوعات را برای آنها تبیین کنند و شورای استفتائات زیر نظر مراجع بزرگوار، مسائل را از کتاب و سنت استخراج کرده و در اختیار مردم قرار دهند.
او خاطرنشان کرد: برای در دسترس قراردادن رساله های عملیه باید از لوازم و ابزار روز بهره بگیریم؛ شاید علاوه بر رساله های مکتوب و کاغذی لازم باشد که این رساله ها در قالب الکترونیکی ارائه شود لذا بیان احکام باید همراه زمان متحول شود و متناسب با آن در اختیار جامعه قرار بگیرد.
انشاالله با عمل به آموزه ها و دستورات الهی خیر دنیا و آخرت را نصیب خود گردانیم .و بدانیم خداوند حکیم از سر لطف و مهربانی دستورات را برای ما نازل فرموده تا سعادت دنیا و آخرت نصیب بندگان عاقل و مطیع شود.
حجت الاسلام دانشمند: فهم برخی رساله ها حتی برای طلاب نیز سخت است!
استاد دروس خارج حوزه علمیه اصفهان که سالها در قسمت استفتائات دفتر مراجع تقلید قم، پاسخگوی پرسش‌های شرعی بوده، معتقد است: رساله‌های عملیه کنونی به دلیل نوع ادبیات و عنوان‌بندی برای گروه های بزرگی از مردم قابل استفاده نیست و بازنگری و بازنویسی این کتابها اجتناب‌ناپذیر است.
حجت الاسلام و المسلمین نعمت دانشمند در گفت وگو با شفقنا، بیان کرد: پیدا کردن برخی از مسائل برای عموم مردم در این رساله ها مشکل شده است. قبلاً در خانه‌ها دفتر تلفن وجود داشت. مردم برای پیدا کردن شماره تلفن بستگان اول به دفتر خود مراجعه می کردند و اگر شماره را پیدا نمی‌کردند سپس با 118 تماس می‌گرفتند. اما امروزه آن قدر فهم رساله‌های عملیه برای مردم مشکل شده است که ترجیح می‌دهند به جای مراجعه به رساله خود با روحانیونی که می‌شناسند تماس بگیرند.
این استاد حوزه ادامه داد: رساله‌های موجود چه بسا برای برخی از طلاب قابل استفاده است و به همین جهت است که گروه های زیادی از مردم از آن فاصله گرفته‌اند. افرادی را می‌شناسم که رساله در منزل خود دارند اما باز با بنده تماس می‌گیرند. این فرد وقتی تماس می‌گیرد ده بار عذرخواهی می‌کند اما چرا ترجیح می‌دهد این همه عذرخواهی کند ولی به رساله مراجعه نکند؟ رساله مشکلی دارد که نمی‌تواند جواب او را بدهد و لذا مجبور شده با بنده تماس بگیرد.
ادبیات رساله‌ها به‌روز نیست
دانشمند گفت: این رساله‌ها از جهت محتوا و ادبیات بیان، باید بازبینی و بازنویسی شوند. ادبیات این رساله‌ها در بخش هایی متناسب با جامعه ما نیست. عامه مردم برخی از اصطلاحات را متوجه نمی شوند. گاهی برخی از طلاب عبارت رساله را می آورند و می‌پرسند که این متن می‌خواهد چه مطلبی را عنوان کند؟ کدام یک از مردم احوط و احتیاط واجب و غیره را می فهمند؟ چه لزومی دارد عبارات و کلماتی که فهم آن برای اکثر مردم مشکل است در رساله‌ای آورده شود که برای عموم نوشته می‌شود؟
این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: نحوه باب بندی این رساله های نیز باید تغییر کند. در این موضوع نیازمند یک کار کارشناسی دقیق هستیم. با‌ب‌ها باید به گونه‌ای باشد که وقتی فرد به فهرست رساله مراجعه می کند به راحتی مساله را پیدا کند.
وی افزود: این رساله‌ها از نظر محتوا نیز باید تغییر کند. این محتوا برای مقلدین کافی نیست. بسیاری از مطالب مبتلا به جامعه و مباحثی که مردم به آنها نیاز دارند در رساله‌های امروزی یافت نمی‌شود. برای گرفتن پاسخ یک مساله گاهی مقلد ناچار می‌شود به سایت آقایان مراجعه کند و در آنجا هم ممکن است یک پاسخ کلی و مبهم دریافت کند. باید مساله‌ای که با زندگی مردم مرتبط است با همه فروعش در رساله آورده شود تا مقلدان سردرگم نشوند. امروزه بیش از چهل درصد مردم با بورس سر و کار دارند. بورس هم انواع سرمایه گذاری مستقل، خرید سهام، حضور در صندوق‌های سرمایه گذاری و غیره را دارد. مسائل مربوط به بورس در کدام رساله آمده است؟ حتی وقتی به سایت برخی از مراجع مطرح می‌کنید می‌بینید این مسائل آنقدر گنگ مطرح شده که انسان به این باور می رسد اصلا کار کارشناسی خوب روی این موضوع نشده تا حکم شرعی بیان شود.
دانشمند ادامه داد: الان موضوع پیش فروش محصولات در جامعه مطرح است؛ مثلا ماشین را از شرکت خودروسازی می خرید، ولی عین خارجی وجود ندارد. این موضوع در کدام رساله آمده است؟ ما هزاران مساله از این قبیل داریم. حتی گاهی مسائلی که قبلا در رساله‌های عملیه موضوعا و حکما بیان شده با شرایط جدید موضوعش تغییر کرده است. یک رساله عملیه‌ای از قدیم آورده شده و آقایان همان رساله‌ای را که زمان شیخ اعظم بوده و در سده اخیر تغییراتی داشته را دنبال می‌کنند، حال آنکه بسیاری از فروع برای آن زمان بوده و یا موضوع کلا عوض شده است.پس هم موضوعات جدیدی داریم که در رساله نیامده و هم مسائلی هست که موضوعش تغییر کرده است.
دین فقط حکم فقهی نیست
استاد حوزه علمیه اصفهان گفت: در رساله‌ها فقط بحث فقه آمده است. اما اول باید در قسمتی به اعتقادات پرداخته شود و در قسمتی فقه و در قسمتی حقوق و در قسمتی اخلاق بیاید. دین فقط حکم فقهی نیست. از طرفی مردم فقط با رساله مرجع خود آشنا هستند. آنها از مرجع انتظار دارند مسائل اعتقادی و اخلاقی را با زبان روز به آنها منتقل کند.
دانشمند در پاسخ به نظر کسانی که می‌گویند رساله‌های کنونی کفایت می‌کند و پاسخ موضوعات جدید در مجموعه استفتائات مراجع آورده شده گفت: من با این حرف مخالفم. این کتاب وقتی رساله عملیه است، باید پاسخگوی نیازهای عملی یک مقلد باشد. در استفتائات مسائل تکراری بسیار وجود دارد. یک جوانی که امروز می خواهد به نظریات مرجع خود عمل کند، آیا باید هشت جلد کتاب بخرد؟ آیا می‌تواند مساله مورد نظر خود را در بین این همه مساله پیدا کند؟ اصلا با این ابواب آشنا است که بتواند آن را پیدا کند؟ استفتائات سوالات مقلدان است و مقلد هم سوال خود را پرسیده است. مساله باید با همه احتمالاتش مطرح شود. این احتمالات باید در جامعه بررسی شود و فروعش آورده شود. فرض کنید مقلدی بخواهد حکم شرعی فروع ارز دیجیتال را بفهمد. در هیچ استفتائاتی همه فروعات این موضوع نیامده است. اما امروزه در دنیا با این ارز دیجیتال تجارت می کنند.
این استاد دروس خارج حوزه علمیه اصفهان گفت: مگر باب‌های رساله‌های قدیم «ما انزال الله» که نتوان آن را تغییر داد؟ این باب‌بندی با ذهنیت یک فقیه ایجاد شده است. باید فقهاء بر اساس شرایط امروز باب‌بندی جدیدی را مطرح کنند. امروز بحث خرید و فروش سهام در بورس مطرح است، اما در هیچ رساله ای این موضوع نیامده است. حتی مسائل مربوط به زندگی عادی مردم در رساله‌ها نیست. مثالا همان بحثی که هزار سال پیش به عنوان نفقه مطرح شده بوده امروز هم به در رساله ها آورده شده است. آیا چیزهای دیگر امروزه به عنوان نفقه مطرح نیست؟ مسائل اجتماعی و خانوادگی زیادی امروز مبتلا به است که در رساله نیامده است. این موضوع باید با کار کارشناسی دنبال شود.
رساله باید پاسخگوی مسائل مورد نیاز مردم باشد
دانشمند تصریح کرد: رساله باید پاسخگوی مسائل مورد نیاز مردم باشد. در دفاتر آقایان می‌توانند با توجه به بسامد پرسش‌ها به این موضوعات پی ببرند. وقتی کسی با دفتر تماس می‌گیرد یعنی مساله در رساله نیست. مقلد باید با خرید یک رساله بتواند نیاز خود را برطرف کند.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا مطرح کردن همه موضوعات در رساله به قطور شدن آن نمی‌انجامد گفت: بسیاری از مسائل را می توان در یک مساله و در یک عبارت کوتاه آورد. بسیاری از فروعی که امروز در رساله آمده به درد همان کتاب می‌خورد و نه زندگی مردم. بحث دماء ثلاثه را باید برای طلبه هم کلاس آموزشی گذاشت تا بفهمد. یک کارشناس می تواند نظر این فقیه را «شسته رفته» مطرح کند. وقتی که عبارت شیوا باشد، لازم نیست برای باین یک مساله پنج صفحه توضیح نوشته شود. اگر رساله‌ها با عبارات فنی و کارشناسانه نوشته شود شاید شش مساله را در ضمن دو مساله روان و همه فهم بتوان بیان کرد. بیان شیوای مطالب حجم رساله را کم کرده و از آن طرف این امکان را برای ما فراهم می‌کند که بتوانیم مسائل بیشتری را مطرح کنیم.
حجت الاسلام محسن غرویان: طلاب باید علوم جدید مانند بورس و کریپتوکارنسی و احتیاجات مردم را مطالعه و بررسی کنند
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه های علمیه معتقد است: نظام آموزشی حوزه باید طوری طراحی شود که طلاب را به مطالعه علوم جدید وادار کند تا وقتی به درجه اجتهاد و مقام فقاهت می رسند این موضوعات را در رساله های عملیه خود منعکس کنند.
حجت الاسلام والمسلمین محسن غرویان در گفت وگو با شفقنا اظهار داشت: رساله های عملیه در واقع نسخه هایی برای رفع مشکلات فقهی و عملی مردم است که در زندگی روزمره خود با آن مواجه هستند و می خواهند اساس زندگی آنها براساس دین و شریعت باشد.
رساله های عملیه باید متناسب با نیازهای روز تدوین شود
او افزود: اسلام برای زندگی انسان ها احکامی دارد که توسط فقها و علمای دین استنباط شده و در رساله های عملیه تبیین می شود تا مردم که فرصت تحقیق ندارند به این رساله ها مراجعه نموده و آداب و احکام دینی خود را دریافت می کنند.
استاد درس خارج فقه حوزه علمیه بیان کرد: نوع نیازها و احتیاجات مردم در طول تاریخ با توجه به تغییر و تحول در سبک زندگی، مختلف است بنابراین رساله های عملیه باید متناسب با نیازهای روز باید تدوین شود؛ چه بسا موضوعاتی که صد سال قبل در رساله های عملیه مطرح شده، امروز دیگر مطرح نباشد لذا فقها و علما باید مسائل مستحدثه را شناسایی کنند و متناسب با این نیازها، رساله های عملیه را بنویسند تا نسل جوان آن را نصب العین خود قرار دهند.
او تصریح کرد: رساله های عملیه هم از نظر موضوعات، هم از نظر فرم نگارش و جهات صوری باید متناسب با عصر جدید بوده و مراجعه به آنها سهل الوصول باشد تا برای نسل جوان سبب زدگی نشود.
غرویان درباره ادبیات رساله های عملیه گفت: سبک نگارش هم بنابر دیگر تحولات تغییر می کند و رساله های عملیه هم باید متناسب با عصر جدید نگارش یافته و ویراستاری شوند تا نسل جوان با این کتاب ها ارتباط برقرار کنند.
قلم زیبا و نگارش نوین در رساله های عملیه باید اتفاق بیفتد
او در عین حال بیان کرد: نمی توان استدلال های فقهی را تماما در رساله ها آورد اما می توان اصطلاحات فقهی سنگین را تبدیل به معادل های روانتر و سهل الوصولتر کرد یا در پاورقی توضیحاتی را ارائه کنند تا خواننده احساس خستگی نکند. معتقدم قلم زیبا و نگارش نوین در رساله های عملیه باید اتفاق بیفتد.
فصل هایی از رساله ها به مباحث جدید روز اختصاص داده شود
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه آیت الله اعرافی به فقه معاصر اهتمام دارد، گفت: مباحثی مانند بیت کوین یا رمزارزها، بانکداری، بورس، پزشکی و امثالهم به صورت درس خارج توسط برخی اساتید ارائه می شود که باید در رساله های عملیه هم فصل هایی به این مباحث اختصاص داده شود چون روز به روز سروکار مردم به این مسائل بیشتر می شود.
نباید از مسائل جهانی و عصری عقب بیفتیم والا توجه مردم به فقه و فقها کم می شود
او با اشاره به اینکه «فقه الاقتصاد» را به صورت درس خارج ارائه می کرده است، بیان داشت: مطالبی مثل بورس اوراق بهادار، رمزارزها و… در کتب قدیم حوزه وجود نداشته و لازم است که طلاب با استفاده از کتب جدید دانشگاهی، مطالب را گرفته و در کنار روایاتی که در ابواب مختلف داریم، تنظیم کنند تا درس های خارج بروز باشد. بنده مدتی «تراریخته» را بحث می کردم. به هرحال نباید از مسائل جهانی و عصری عقب بیفتیم والا توجه مردم به فقه و فقها کم می شود و وقتی ببینند پاسخگوی سئوالات آنها نیستیم اعتقادشان به فقه و فقاهت کمتر می شود.
غرویان پیشنهاد کرد: نظام آموزشی حوزه باید طوری طراحی شود که طلاب را به مطالعه علوم جدید وادار کند چون وقتی به درجه اجتهاد و مقام فقاهت می رسند باید این مباحث را در رساله های عملیه خود منعکس کنند. درواقع رساله های عملیه نتایج رساله های علمیه هستند، وقتی در رساله ها و پایان نامه ها، مطالب جدید درج شود، خود به خود در رساله های عملیه هم وارد می شود. بنابراین تنها راه، تحول در نظام آموزشی است.
او درباره ادبیات رساله های عملیه پیشنهاد کرد: رساله های عملیه به زبان فارسی سلیس و روان نگاشته شود تا جوانان با مسائل فقهی آشنا شوند وعلاقه و اشتیاق برای فراگیری علوم دینی در آنها ایجاد شود.
حجت الاسلام حسن پویا: لازم است رساله های گذشته به صورت کامل بازبینی شود
حسن پویا با اعتقاد بر این که لازم است در رساله‌های گذشته به صورت کامل بازبینی صورت بگیرد، گفت: در بازبینی رساله‌ها نه تنها در ادبیات بلکه در محتوا هم باید تغییراتی انجام شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسن پویا در گفت‌وگو با شفقنا ضمن تأیید نیاز به بازنگری رساله‌های عملیه و تطبیق آن با زمان اظهار کرد: این کار باید در سال‌های گذشته و بسیار پیش از این انجام می‌شد. البته برخی از عالمان و فقیهان معاصر –به خصوص بعد از انقلاب- دست به این کار زدند و رساله‌ی عملیه‌ای که مشهور و معروف است را همه دارند اما واقعیت این است که کاربردی نیست و به درد همه‌ی افراد و همه‌ی کارها نمی‌خورد.
لازم است در رساله‌های گذشته به صورت کامل بازبینی صورت بگیرد
در بازبینی رساله‌ها نه تنها در ادبیات بلکه در محتوا هم باید تغییراتی انجام شود
او ادامه داد: در کنار آن نیز رساله‌هایی تخصصی تحت عنوان احکام بانوان، احکام پزشکان، احکام مسافران، احکام جوانان و امثال آن تهیه کرده‌اند و احکامی که برای قشر یا حرفه‌ی خاصی ضرورت داشته است را جدا کرده‌اند. زبان آن را هم تقریباً تغییر داده‌اند اما اگر رساله‌ی عملیه بخواهد رساله‌ای باشد که مثل گذشته همگان از آن بهره ببرند، طبیعتاً لازم است که در آن رساله‌های گذشته به صورت کامل بازبینی صورت گیرد. در این بازبینی نیز نه تنها ادبیات و نوع نگارش آن قطعاً باید تغییر کند، بلکه در محتوا هم باید تغییراتی انجام شود.
هیچ نیازی نیست برخی مفروضات در رساله‌ها بیاید
این کارشناس دینی با بیان این که ضرورتی برای مطرح کردن برخی مسایل بیان شده در رساله‌ها نیست، گفت: به این دلیل که فقهای بزرگوار برای در نظر گرفتن همه‌ی فروض، همه‌ی مسایل را بیان کرده‌اند. برای مثال گفته شده است که اگر کلاغی در چاه افتاد، بعد می‌گویند کلاغ که در چاه نمی‌افتد؛ پاسخ می‌دهند که «فرض می‌کنیم» که افتاد. لازم نیست این فرض‌ها در رساله‌ها بیاید. هیچ نیازی به آن نیست؛ اگر برای فردی مورد خاص و استثنایی مطرح بود، طبیعتاً سوال می‌کند و مشکلش را حل خواهد کرد.
او ادامه داد: این مساله بخصوص در مناسک حج مطرح است؛ گاهی در مناسک حج، مسایلی بیان می‌شود که واقعاً به شدت نادر و از موارد خاص است. حتی برخی افراد به دردسر، وسواس و احتیاط‌های غلط می‌افتند. طبیعی است که این گونه موارد باید تعدیل و ویراستاری شود.
ادبیات رساله‌های عملیه‌ی مشهور کاملاً قدیمی است
پویا با بیان این که ادبیات رساله‌های عملیه‌ی مشهور کاملاً قدیمی است، گفت: اصطلاحاتی در آن رساله‌ها وجود دارد که همه کس فهم نیست و نیاز است که آن رساله‌ها بازنویسی شوند. به گونه‌ای که در حد ضرورت باشد تا افراد واقعاً مراجعه کنند و استفاده ببرند.
او با اشاره به کتاب «تحریرالوسیله» امام خمینی اظهار کرد: در زمانی که امام، این کتاب را نوشتند، برای اولین بار با این عنوان، مسائل مستحدثه یعنی مسائلی که جدید ایجاد شده است مثل بیمه، بلیت بخت‌آزمایی و امثال آن را در آخر تحریر آوردند. در حالی که قبل از امام، این مسایل به این شکل مطرح نبود. ممکن است در بحث‌های متفرقه به برخی از این موارد پرداخته شده باشد اما با ابتکاری که امام انجام دادند، این مسایل را با همین عنوان مسایل مستحدثه یعنی مسایلی که جدید ایجاد شده است، آوردند و شرح‌هایی هم بر آن نوشته شده است.
امروزه مسایل مستحدثه بسیار فراتر از آنچه در گذشته بوده است، وجود دارد
این کارشناس دینی تصریح کرد: شاید به جرأت بتوان گفت که امروزه مسایل مستحدثه بسیار فراتر از آنچه در گذشته بوده است، وجود دارد. دائماً و هر روز می‌بینیم یک مساله‌ی جدید، حرف و سخن‌های جدید و تقاضاهای جدیدی مطرح می‌شود. برای مثال رساله‌ای نیاز است که گویای مسایل اقتصادی باشد و مشکلات اقتصادی را حل کند. کجا ربا هست و کجا نیست و کجا بانکداری اقتصادی هست و کجا نیست و امثال این گونه مسایل که مردم با آن رو‌به‌رو هستند و می‌خواهند مشکلاتشان حل شود.
او با بیان این که امروز، مردم در برخی زمینه‌ها سردرگم هستند که آیا واقعاً این فاکتور درستی است یا درست نیست؟ ربا هست یا نیست؟ گفت: امروز فردی مطلبی می‌گوید و فردا فردی دیگر مطلبی دیگر بیان می‌کند. مسایل بورس، بیمه و مسایل مختلف؛ حتی فکر می‌کنم در مسائل مستحدثه، نماز در فضا هم مطرح شده بود.
پویا ادامه داد: بلاد کبیره‌ای که امام مطرح کردند، هم یکی از آن‌هاست. ده‌ها و شاید صدها مساله است که جوامع اسلامی و دینی با آن درگیر هستند و آنقدر فراوان است که گاهی بی‌توجه به حکم شرعی آن عمل می‌کنند. لازمه‌ی رفع این نیاز، آن است که مراجع بزرگوار به صورت دسته‌بندی و به صورت خاص به این موارد بپردازند. برای مثال مساله‌ی پیوند اعضا که از امام استفتائات و سوال بسیاری در این زمینه صورت گرفت. این موارد، رساله‌های جدایی لازم دارد که روان و روشن بیان شوند.
خوب است رساله‌ها یک‌کاسه شوند
او تصریح کرد: حتی پیشنهاد من این است که (البته این جسارت است خدمت مراجع بزرگوار) اگر امکان آن باشد، همه با هم جمع شوند و یک کاسه برای آن‌هایی که اهل مساله هستند و می‌خواهند به مسائل عمل کنند، یکجا گفته شود که سردرگم نباشند و بتواند حل‌کننده‌ی مشکلات اجتماعی، اقتصادی و امثال آن باشد.
حجت الاسلام موسوی اردبیلی: رساله های عملیه گذشته برای هر کسی قابل مراجعه نیست
استاد حوزه علمیه قم بازنگری در رساله های عملیه که مردم از آن به «توضیح المسائل» یاد می کنند را لازم دانسته و معتقد است: باید در کنار این دسته از کتاب ها که محل رجوع عامه مردم است، یکسری کتاب های تخصصی از جمله استفتائات نوشته شده و در اختیار متخصصان هر صنف و حرفه ای قرار گیرد.
حجت الاسلام والمسلمین سید علی موسوی اردبیلی در گفت وگو با شفقنا، پیرامون فلسفه وجودی رساله های عملیه اظهار داشت: مردم از گذشته حتی از زمان ائمه معصومین (علیهم الاسلام) برای آگاهی از تکالیف شرعی خود به علما مراجعه و احکام را از آنها می پرسند. مردمی که به ائمه معصومین (ع) دسترسی نداشتند یا به دلیل دوری مسافت امکان مراجعه مستقیم به ائمه را نداشتند، به افرادی که ایشان تعیین می کردند، مراجعه و مسائل و احکام را می پرسیدند.
او افزود: در زمان عصر غیبت از مرحوم مفید، مرحوم شیخ طوسی، مرحوم سید مرتضی، کتاب هایی را در اختیار داریم که سوالاتی از آنها شده است مانند مسائل «موصلیه» تالیف مرحوم مفید که پاسخی به سوالات اهل موصل است. این سوال و جواب ها امور رایج آن زمان بوده است.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه کتاب «لمعه دمشقیه» تالیف مرحوم شهید اول، جزو اولین کتاب هایی است که می توان آن را در شمار «رساله عملیه» به حساب آورد، گفت: سربداران خراسان از شهید اول دعوت کردند که از شام به خراسان برود، اما ایشان پاسخ دادند که برای من مقدور نیست و لذا این کتاب را به عنوان مختصری از احکام فقهیه نوشت که از اول تا آخر فقه را در برمی گیرد و برای آنها فرستاد و معلوم است که اینها را برای عمل فرستاده است؛ در عین حال پیچیدگی هایی هم دارد یعنی برای هرکسی قابل مراجعه نیست.
او ادامه داد: کتاب «جامع عباسی» تالیف شیخ بهایی و نیز «رساله» شیخ انصاری شبیه این رساله هاست اما رساله عملیه به شکل کنونی که به عنوان «توضیح المسائل» در بین مردم معروف است، در زمان مرحوم آیت الله العظمی بروجردی تنظیم شده و در اختیار مردم قرار گرفته است که در زمان خود از نظر تدوین، انتخاب مسائل (مسائلی که بیشتر مورد ابتلاست در آن لحاظ شود و مسائلی که مبتلابه نیست، حذف شود)، قابل فهم بودن برای عموم مردم و پرهیز از اصطلاحات خاص و مغلق فقهی و اصولی، نوآوری محسوب می شده است. الان هم رساله های عملیه از همان اسلوب و چارچوب استفاده می کنند.
برخی از احکام موجود در رساله های عملیه لزومی ندارد
موسوی اردبیلی با اذعان به ضرورت بازنگری در رساله های عملیه گفت: یکسری احکام در رساله های عملیه است که وجود آنها لزومی ندارد و شاید خیلی موضوعیت نداشته باشد مانند «ظهار». از سوی دیگر، یکسری مسائل نوپدیدی است که لازم است در رساله ها بیاید اما نکته ای که باید بدان توجه داشت، اینکه بسیاری از مسائل مانند اخلاق پزشکی، بانکداری، حقوق کار و امثالهم، تخصصی هستند. اگر همه اینها را بخواهیم یکجا جمع کنیم، باید چندین جلد رساله نوشته شود درحالی که یکی از محسنات رساله، مختصر بودن، سهل الوصول بودن و قابل نقل و انتقال بودن است. والا اگر حجیم و در چند جلد باشد، به سرنوشت کتاب های مرجع دچار شده و در کتابخانه ها می ماند.
ادبیات رساله ها قابل فهم باشد
او تصریح کرد: در رساله های عملیه باید چند مورد مدنظر باشد؛ اول، مسائل مبتلابه بیان شود و اهم مسائل برای عموم مردم مبتلابه باشد. دوم، ادبیات آن تخصصی نباشد و قابل فهم برای همه باشد. شاید لازم باشد که یک متخصص ادبیات، آن را بازنویسی کند به نحوی که هم از لحاظ ادبی دارای اشکال نباشد و هم برای مردم قابل فهم باشد. سوم، خیلی مفصّل نباشد.
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به مسائلی مانند بورس، پزشکی، بانکداری که مبتلابه هم هست، گفت: این مسائل مورد غفلت واقع نشده است، خیلی از مراجع تقلید، کتاب هایی اختصاصی نسبت به این مسائل تهیه کردند. نوع مراجع، احکام بانوان، احکام نوجوانان، مسائل پزشکی و غیره را دارند. برخی مسائل خاص نوجوان است که باید به زبانی توضیح داده شود که نوجوان متوجه شود، این مسائل را نمی توان در رساله آورد اما در کتابی که مخصوص نوجوان نوشته می شود، می توان ارائه کرد؛ به عبارت دیگر باید کمی به سمت تخصصی کردن کار پیش برویم، یک کتاب عام (مورد استفاده عموم) باید داشته باشیم و یکسری هم کتاب های تخصصی که کسانی که با بخش خاصی سروکار دارند، به آنها مراجعه کنند و مسائل موردنیاز را برداشت کنند.
او درباره ثقیل بودن اصطلاحات فقهی برای عموم و ضرورت توضیح آنها گفت: اصطلاحات دو گونه هستند، یکسری قابل ترجمه نیستند و ناچار باید استفاده شود اما می توان در پایان کتاب، اصطلاح نامه ای قرار داد و توضیحات مربوط به آن اصطلاح بیاید.
موسوی اردبیلی یادآور شد: در زمان مرحوم آیت الله العظمی موسوی اردبیلی که جلد اول استفتائات ایشان منتشر شد، در پایان کتاب، بخش مفصل 20 تا 30 صفحه ای اصطلاح نامه است که تمامی اصطلاحات در کتاب حتی آنکه معنای معلومی دارد مانند واجب، حرام و… توضیح داده شده است.
او گفت: قرار دادن اصطلاح نامه برای کسانی که با اصطلاحات آشنایی ندارند، برای فهم کتاب ضروری است و در فهم آن کمک می کند. یکی دیگر از کتاب هایی که در کنار «توضیح المسائل» به فهم مسائل کمک خوبی می کند و شاید از برخی جهات بر «توضیح المسائل» رجحان دارد، کتاب «استفتائات» است. چون سوالاتی که در استفتائات مطرح شده، در واقع مورد ابتلای مردم بوده است و خیلی از این مسائل مورد ابتلا مشترک است. وقتی با جزئیات ابتلا سوال می کنند و جواب داده می شود، شاید فهم این مسئله برای کسی که مراجعه می کند راحت تر باشد تا اینکه مسئله خود را در رساله نگاه کند لذا استقبال از استفتائات شاید بیشتر از «توضیح المسائل» باشد.
باید گروهی به منظور تشخیص مسایل مورد ابتلای مردم تشکیل شود
استاد حوزه علمیه قم پیشنهاد کرد: گروهی برای تشخیص مسائل مورد ابتلای مردم (به صورت عمومی و تخصصی) تشکیل شود و موضوع بندی کند.
درباره برخی از موضوعات رساله ای مجزا نوشته شود
او تصریح کرد: در زمان مرحوم آیت الله العظمی موسوی اردبیلی، استفتائات قضایی فراوان از ایشان می شد و خیلی از این استفتائات که پاسخ داده شد، تصمیم گرفتیم یک کتاب تخصصی در این مورد کار کنیم که جلد اول آن در زمان حیات ایشان منتشر شد که در نوع خود بدیع و نوآوری بود. و آن هم این بود که یک توضیح المسائل جزایی نوشته شد که از بحث قضا، شهادات و حدود در بر می گیرد که امهات مسائل را به صورت مسئله نوشته و در ذیل هر باب، استفتائات وارده درباره آن موضوع را به شکل استفتاء آوردیم یعنی تلفیقی از مسئله و استفتاء که مورد استقبال قضات و وکلا قرار گرفت. کارکردن روی این مسائل و تخصصی کردن بحث ها هم از اموری است که به نظر می رسد ضروری است. به عنوان مثال، برای حج، به طور تخصصی، مناسک حج نوشته می شود. احکام حج در رساله های عملیه خیلی مختصر است اما مناسک حج، مفصّل است. لذا برای موارد مختلف می توان این کتاب های تخصصی را چاپ کرد. مثلا پزشکان ممکن است با یکسری مسائل خاص خود به طور روزمره مواجه باشند، برای آنها می توان کتابی چاپ کرد.
موسوی اردبیلی تاکید کرد: رساله های تخصصی برای هر گروه و شغل و صنفی لازم است اما این ما را از «توضیح المسائل» بی نیاز نمی کند. البته باید مهمترین مسائلی که مورد ابتلای اکثر جامعه است در کتاب های «توضیح المسائل» ذکر شود، سپس اگر گروه خاصی از جامعه، مسائل مورد ابتلای خاص خود را داشته باشند، برای آنها هم کار تخصصی شود.
او درباره ادبیات رساله های عملیه هم گفت: شاید لازم باشد کسانی که تخصصی در بحث نگارش و ادبیات دارند، وارد شده و با نظر آنها، رساله نگاشته و چاپ شود. لازم است گروهی متشکل از فقیه، مشاور و متخصص ادبیات، متخصص تبویب مسائل تشکیل شود.
انتهای پیام
مشکل اساسی تراز این موضوعاتی است که حضرات عنوان کرده اند…اشکال اصلی سیطره فقه اموی بر علویست اولاوثانیا امضایی بودن احکام فقهی…این چهارماه حرام که یادگاردوره جاهلیت قبل از اسلام وصرفا یک قراردادبین اعراب بدوی (که دائم برای بقادران صحاری بی اب وعلف جنگیده اند.را به فقه شیعه واردشده..فرضا تفاوت یک تصادف منجربفوت درماه حرام با تصادف دیگری درغیراز ماه های حرام چیست؟؟ونیزبرده نمودن دیارمتصرف شده که کلا لشکرکشی های لشکریان اموی بوده وبالطبع حکم متناسب با ان صادرشده چه جایگاهی در شیعه داردکه چنین احکام التقاطی بعنوان فقه شیعی صادرشده..وچون مبانی وشاکله اقتدارامویان مبتنی بر زور واجباربوده فقهی تکلیف محور ساخته اندواین با مشرب ورفتار وسیره امیرمومنان ع قابل انطباق نیست….ووووو..