هویت فرهنگی و فضای مجازی؛ دو رکن جدایی ناپذیر

محمد قاسمی، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات دانشگاه تهران در یادداشتی ارسالی به انصاف نیوز نوشت:

در دنیای امروز ارتباط انسانی به عنوان سنگ بنای جامعه و منشاء فرهنگ، تاثیرات مهمی بر زندگی افراد گذاشته است. در واقع از ارتباطات و فرهنگ به عنوان دو جزء جدایی ناپذیر یاد می شود و هیچ فرهنگی بدون ارتباطات قادر به بقا نیست.

در سال های اخیر فضای مجازی نقش پررنگی در شکل گیری، تقویت و دگرگونی هویت افراد جامعه داشته است. ظهور شبکه‌ های اجتماعی به عنوان قوی ترین رسانه آنلاین، باعث از بین رفتن محدودیت های زمانی و مکانی، و همچنین تغییر شیوه زندگی افراد جامعه شده و این امکان را به آنها می دهد تا عقاید، ارزش ها و نظرات خود را آزادانه به دیگران منتقل کنند.

فضای مجازی علاوه بر منافع و رفاهی که برای انسان ها ایجاد کرده، همواره شامل آسیب هایی نیز بوده است. استفاده نادرست از این تکنولوژی، اخلاق، روان انسان ها، فرهنگ، رفتارهای اجتماعی و اعتقادات آنها را مورد آسیب قرار می دهد.

در این یاداشت سعی برآن است که به تمام ابعاد هویت فرهنگی و فضای مجازی پرداخته شود.

فرهنگ

در تعریف و بررسی ماهیتی فرهنگ اختلافات بسیاری میان جامعه‌شناسان وجود دارد. اما به تعبیری «فرهنگ» ميراث هزاران سال تلاش فكري، هنري و صنعتي نسل‌هاي گذشته يك ملت است. که هر نسلي اندوخته‌هاي فرهنگي و تجارب زندگي خويش را با شيوه‌هاي گوناگون به نسل بعدي منتقل مي سازد، نسل بعد نيز اندوخته‌هاي خود را بر آن مي‌افزايد و آن را به نسل پس از خويش انتقال مي‌دهد. (عبدالعلی, 1381) در واقع فرهنگ ناشي از عوامل زيست‌شناختي، محيط زيستي، روانشناختي و تاريخ بشر است. ساختار فرهنگ، پويا، متحول و کاملا تغييرپذير است؛ که قواعدي است که تجزيه و تحليل آن را به روش‌هاي علمي ممکن مي‌سازد. (ستاری, 1383)

اما جامع‌ترین تعريف از فرهنگ توسط يونسكو در كنفرانس تدابير فرهنگي در مكزيك در سال 1982 ارائه شد که بیان می‌کند؛ فرهنگ مجموعه‌اي تام از خصوصیات معنوي، مادي، فکري و عـاطفی است که جامعه یا گروه اجتماعی را متمایز میکند. نه تنها دربرگیرنـده هنـر و ادبیـات است بلکه شیوه‌هاي زندگی، حقوق اساسی بشر، نظام‌هاي ارزش، سنت‌ها و باورهـا را دربرمی گیرد. (يونسكو, 1371)

هویت

هويت از نگاه متفكران مختلف درحوزه هاي روان شناسي و جامعه شناسي، تعاريف متعددي دارد و این موضوع برآمده از آن است که هویت خود نیز عملا ثابت نخواهد بود. به شکلی که استوارت هال اعتقاد دارد كه هويت ها پيوست هاي موقتي و گذرايی هستند كه كنش هاي موقتي را براي ما به ارمغان مي آورند. اين تعريف بر اين مبناست كه در حقيقت نمي توان از هويت هاي ثابت حرف زد. (هال, 1383)

كاستلز هويت را فرآيند معناسازي بر اساس يك ويژگي فرهنگي يا مجموعه‌ي به هم پيوسته‌اي از ويژگي هاي فرهنگي مي‌داند كه بر منابع معنايي ديگر اولويت داده مي‌شود. به نظر كاستلز «در جامعه‌ي شبكه‌اي، براي اكثر كنشگران اجتماعي معنا حول يك هويت بنيادي سازمان مي‌يابد. در واقع كانون توجه من عمدتاً معطوف به هويت جمعي خواهد بود تا به هويت فرد. هرچند كه فردگرايي (كه با هويت فردي تفاوت دارد) نيز مي‌تواند شكلي از هويت جمعي باشد»

کاستلز بین سه نوع هویت تمایز قائل می‌شود:

هويت مشروعيت بخش: اين نوع هويت توسط نهادهاي غالب جامعه ايجاد مي‌شود تا سلطه ي آنها را بر كنشگران اجتماعي گسترش دهد.

هويت مقاومت: اين هويت كه شايد مهمترين شكل هويت‌سازي در جامعه‌ي امروز است، به دست كنشگراني ايجاد مي‌شود كه در اوضاع و احوال يا شرايطي قرار دارند كه از طرف منطق سلطه، بي‌ارزش دانسته مي‌شود و يا داغ ننگ بر آن زده مي‌شود. اين هويت شكل هايي از مقاومت جمعي را در برابر ظلم و ستم ايجاد مي‌كند.

هویت برنامه‌دار: اين نوع هويت هنگامي تحقق پیدا مي‌كند كه كنشگران اجتماعي، هويت جديدي بسازند و موقعيت آنان در جامعه از نو تعريف شود كه به اين ترتيب در پي تغيير شكل كل ساختار اجتماعي خواهند بود. (كاستلز, 1385)

در واقع هويت داراي دو ويژگي مهم است: اول اينكه هويت وجه تمايز من و ما با ديگران است و دوم اينكه هويت مهمترين و اساسي‌ترين منبع شناخت عواطف، احساسات و سازماندهي رفتارهاي جمعي درون جامعه پيرامون ما محسوب مي‌شود و آن را امري تاريخمند معرفي مي‌كند. (منتظر, 1384)

هویت فرهنگی

درمجموع هويت واجد سه عنصر است: هويت شخصي، فرهنگي و اجتماعي كه هر يك در تعریف هويت فرد نقش مهمي ايفا مي‌كنند. (بیگی, 1383) هويت فرهنگي، عبارت از همبستگي و يكپارچگي بافت معنوي جامعه است كه به‌ واسطه آن، افراد يك حوزه، خود را متعلق به هم مي‌دانند و از نظر ديگران متعلق به هم شناخته مي‌شوند. در حقيقت، هويت، مجموعه آداب، رسوم، معتقدات، علوم و هنرهايي است كه عمدتاً به وسيله زبان و خط فراگرفته مي‌شوند. در واقع، اين دو مجموعه، هويت فرهنگي يك جامعه را شكل مي‌دهند. (سعیدی, 1387)

طبق قاعده جبرگرایی تکنولوژی هرگاه ارزش‌هاي جديد در جامعه وارد شود و به دنبال نهادينه كردن خود باشد، تضادي ميان ارزشهاي جديد و قديم ايجاد خواهد شد. بدين ترتيب، زماني كه ارزشهاي جديد بتواند به مقابله با ارزشهاي قديمي بپردازد، ممكن است فرهنگ جامعه را دستخوش تحولاتي كرده و در نهايت، هويت فرهنگي جامعه را با چالش مواجه سازد و در صورت حل نشدن اين چالش، بستري براي تبديل آن به بحران و تهديد فراهم خواهد شد. (نورمحمدی, 1388)

تاثیر فضای مجازی بر هویت فرهنگی

زندگي در فضاهاي مجازي می‌تواند تاثيرات مثبت و منفي چون فرآهم آمدن فرصت‌هاي آموزشي، اقتصادي، به عنوان نقاط مثبت و آسيب پذيري‌هاي اجتماعي و خانوادگي را به عنوان نقاط منفی به همراه داشته باشد. (بولتن نیوز، 1392)

در رابطه با تاثیر فضای مجازی بر هویت فرهنگی می‌توان به نسل z پرداخت. نسلی که بین سال های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۰ میلادی به دنیا آمده و با پیشرفت اینترنت و ابزارهای هوشمند از همان بدو تولد بزرگ شده‌اند. با بررسی تغییرات هویت فرهنگی در این نسل نسبت به نسل‌های قبل از خود می‌توان، تاثیرات فضای مجازی بر هویت را بهتر مشاهده کرد.

نسل z علاقه‌ شدیدی به ارتباط مجازی و دیجیتالی دارد، این نسل عمدتا تمام فعالیت‌های خود نظیر خرید اینترنتی تا پیدا کردن دوست را به شکل آنلاین انجام می‌دهد. نسل z طرفدار خلاقیت و نوآوری است و برخلاف نسل‌های پیشین تمایل این افراد به برهم زدن ساختار برای ایجاد راه جدید است تا پیروی از راهی از پیش تعیین شده. آزادی بیان و حقوق بشر از ارزش‌هایی است که در این نسل بیشتر مورد توجه قرار گرفته و حق بیان نظرات به شکل آزادانه و رها از خصوصیات این نسل می‌باشد. این موضوع را می‌توانیم در بین دانشجویان دانشگاه‌ها در این برهه زمانی مشاهده کنیم که در اتفاقات اخیر کشور نیز نمود بیشتری پیدا کرده است.

سخن پایانی

با گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی و از بین رفتن محدودیت‌های زمانی و مکانی، هویت‌های جدید در دوره محدودتری شکل می‌گیرند و با سرعت نیز از بین می‌روند. این آشفتگی هویتی در فضای مجازی باعث شده است که افراد در جای درست خود قرار نگیرند و با بحران هویتی رو به رو شوند که در آن فرد فاصلۀ زیادی بین هویت واقعی و مجازی خویش احساس می‌ کند. همچنین عدم توانایی ما در یافتن وجه اتصالی بین دنیای مجازی و دنیای واقعی باعث ایجاد اختلالات هویتی نیز شده است.

سرعت گرفتن رشد تکنولوژی‌های ارتباطی موجب برجسته شدن تضادهای فرهنگی و ضعیف شدن پیوندهای سنتی شده و روش‌های جدیدی را در جامعه برای زندگی ساخته است. در واقع فرهنگ نسل امروز در وضعیت مبهم، حساس و متاثر از رسانه‌ها می باشد.

شبکه‌هاي اجتماعي با تغيير نگرش و رفتارهاي افراد جامعه، باعث كاهش احساس تعلق ملي، همدلي و انسجام اجتماعي شده، و نسلي سركش‌تر و ساختارشكنانه‌تر را پرورش داده است كه این نسل به علت عدم وجود هيچ گونه محدوديت در فضاي مجازي همواره در تكاپوی ساخت دنیایی بدون مرز می باشند.

فهرست منابع:

بولتن نیوز (1392)، «زندگی دوم» در فضای مجازی؛ تغییر در «سبک زندگی» جوانان.

بیگی, م. ب. (1383). بررسي رابطه اينترنت و شكاف ارزش ها در بين دو نسل. پايان نامه كارشناسي ارشد دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران.

خسروی, آ. (1389). بررسی هویت مجازی در فضای سایبر با رویکرد اخلاقی. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

ستاری, ج. (1383). هویت ملی و هویت فرهنگی. نشر مرکز.

سعیدی, ر. ا. (1387). صنعت فرهنگ. ره آورد سیاسی.

عبدالعلی, ر. (1381). جايگاه دولت در برنامهريزي فرهنگي و دامنة تأثيرگذاري. فصلنامه شورای فرهنگ عمومی.

كاستلز, م. (1385). عصراطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ. تهران: نشر طرح نو.

منتظر, ق. (1384). رسانه هاي جمعي و هويت. فصلنامه مطالعات ملی.

نورمحمدی, م. (1388). تاثير فضاي مجازي بر عرصه هويت. مجلات عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي.

هال, ا. (1383). هويت هاي قديم و جديد، قوميت هاي قديم و جديد. (شهريار وقفيپور،مترجم). فصلنامه.

يونسكو. (1371). فرهنگ و توسعه. ترجمه نعمت اهلل فاضلي و محمد فاضلي، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.

انتهای پیام