درباره دهخدا

2 اسفند 1401

1 زمان تقریبی مطالعه 8 دقیقه

ایرنا نوشت: علی اکبر دهخدا ادیب، لغت‌شناس، مَثل‌شناس، شاعری بزرگ و فعالی سیاسی بود که نقش بسزایی در تکوین افکار عمومی زمان خود داشت. تألیفات بزرگ او همچون امثال حکم و لغت‌نامه، یکی از ویژگی‌های مهم وی یعنی تعالی بخشیدن به مخاطبان را به اثبات رساند.

علامه دهخدا به عنوان پیشرو در نوآوری شعر برای اهالی شعر و ادب چهره‌ای آشنا است. برخی از محققان شعر و ادب معاصر درباره پیشروان نوآوری شعر معاصر، نظریاتی اظهار داشته اند که شاید صحت و درستی آن مورد تردید باشد. در این میان برخی نیز تأکید دارند که در واقع نخستین فردی که نمونه‌ای از شعر نو را ارایه کرد، علامه دهخدا است که شعر او به لحاظ قالب، وزن،‌ زبان، موضوع و نگاه شاعرانه، شعری جدید به شمار می‌رود که بعد از انتشار آن، تعدادی از شاعران معاصر برخی از عناصر شعرش را تقلید و اقتباس کرده‌اند.

زندگینامه علی‌اکبر دهخدا

علامه دهخدا در ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. او پس از فراگیری علوم رایج آن زمان و ادامه تحصیل در مدرسه سیاسی، زبان فرانسه را به صورت کامل آموخت و با پایان تحصیلات با توجه به شرایط حاکم بر جامعه و آغاز فعالیت های مشروطه خواهان، نخستین فعالیت سیاسی خویش را در وزارت امور خارجه آغاز کرد. این ادیب پس از چند سال خدمت در آن وزارتخانه و کسب تجربه با دعوت میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی، روزنامه صور اسرافیل را به چاپ رساند و با ایجاد سبک نوینی در عرصه روزنامه نگاری، نوشته های طنز خویش را برای انتقاد از شرایط حاکم بر جامعه در ستون چرند و پرند منتشر کرد و اینگونه یکی از بنیانگذاران طنز در ایران شد. «امثال و حکم، ترجمه عظمت و انحطاط رومیان، ترجمه روح القوانین، فرهنگ فرانسه به زبان فارسی، تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو، تصحیح دیوان حافظ، مجموعه مقالات، پندها و کلمات قصار و دیوان دهخدا» از دیگر اثرهای ارزشمند این ادیب برجسته به شمار می رود.

علامه دهخدا چهره‌ای ادبی و اجتماعی

علامه علی اکبر دهخدا از شخصیت های ادبی و اجتماعی مشهور کشور است. فعالیت های متنوع فرهنگی و اجتماعی‌اش سبب شد که وی را در شخصیت های گوناگونی بشناسیم. نخستین چهره ای که از این استاد فرزانه در خور توجه است،‌ چهره سیاسی او به شمار می رود. از نکات برجسته فعالیت‌های سیاسی وی، انتخابش از طرف مردم تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی و تلاش او در سنگر مجلس برای حصول آزادی و پای فشردنش در دفاع از حقوق ملت در مقابل استبداد قاجاری بود. همین امر موجب شد که پس از به توپ بسته شدن مجلس، استاد دهخدا مجبور به کوچ اجباری شد اما او در متن حوادث سیاسی و اجتماعی روزگارش آزمون پس داد و بر باور و اعتقادات فکری و اجتماعی‌اش استواری ورزید. دهخدا به لحاظ فکری در ستیز میان سنت و تجدد که از امور معمول آن دوران بود از زمره افرادی محسوب می شد که به طور عمیق به سنت‌های بومی و اسلامی وفادار ماند و به قول برخی ادیبان «کهن جامه خویش پیراستن را به از جامه عاریتی رنگین خواستن می دانست» و در زمینه شعر و ادب نیز نمی خواست که «چشمه خضر را به پای خم نصرانی» فدا کند. دهخدا درمان نابسامانی‌ها ایران را در پایه‌گرفتن حکومت قانون و برچیده شدن بساط خودسری و خودکامگی می‌دانست و هر اندازه که مخالفت محمدعلی شاه را با آزادی‌خواهان دوران مشروطه شدن بیش‌تر می‌یافت، زبان طنز خود را در طعنه‌زنی بر حکومت تندتر و تیزتر می‌کرد. اما فرمان ولادیمیر لیاخوف فرمانده روسی و غرش توپ‌هایی که بر سر مجلس و نمایندگان مردم باریدن گرفت، طنین طنز دهخدا را نیز خاموش کرد. میرزاجهانگیرخان شیرازی را در باغ شاه به دار آویختند و دهخدا به ناچار به طرف اروپا روان شد. او در سوییس پس از آن که در خواب با میرزا جهانگیرخان شیرازی دیدار کرد و او به دهخدا گفت که«چرا نگفتی آن جوان افتاد»، شعر بسیار شناخته شده‌ خود، یادآر ز شمع مرده یادآر، را سرود که می‌توان آن را پاسداشتی برای همه‌ جانباختگان راه آزادی دانست:

ای مونس یوسف اندر این بند تعبیر، عیان چو شد تو را خواب

دل پر ز شعف، لب از شکر خند محسود عدو، به کام اصحاب

رفتی بر بار و خویش و پیوند آزادتر از نسیم و مهتاب

دهخدا پس از جنگ جهانی اول و روی کار آمدن رضاخان از کار سیاسی کناره گرفت و به کار گردآوری لغت روی‌ آورد. اما با اوج گرفتن جنبش ملی کردن نفت و آغاز نخست وزیری محمد مصدق بار دیگر به گفتمان سیاسی روی آورد و در گفت و گویی که رادیو ایران با او انجام داد، مصدق را نابغه‌ شرق خواند. او مقاله‌هایی در دفاع از دولت مصدق در روزنامه‌ها منتشر کرد و مردم را به پشتیبانی از دولت مصدق فراخواند. آتش پر فروغ و گرمی‌بخش وطن‌پرستی دهخدا بار دیگر چنان افروخته شد که برای پشتیبانی از دولت مصدق به سرودن شعر حماسی «گیرید همه از دل و جان راه مصدق»، نیز روی آورد:

ای مردم آزاده کجایید کجایید آزادگی افسرد بیایید بیایید

در قصه و تاریخ چو آزاده بخوانید مقصود از آزاده شمایید شمایید

دستاوردهای علمی و چهره مطبوعاتی علامه دهخدا

لغت‌نامه‌ دهخدا بزرگ‌ترین دستاورد علمی علامه دهخدا است. او در ۴۵ سال کوشش پیگیر توانست بیش از سه میلیون برگه از نوشته‌های استادان ادب فارسی و عربی، لغت‌نامه‌های چاپی و خطی، کتاب‌های تاریخ و جغرافیا، پزشکی، اخترشناسی، ریاضی، فلسفه، فقه و بسیاری دیگر فراهم آورد. همچنین در این کوشش پی‌گیر برای فراهم آوردن لغت‌نامه، به تصحیح برخی از کتاب‌هایی که از آن‌ها بهره می‌برد، نیز روی آورد که برخی از آن‌ها به چاپ رسیده و برخی هنوز چاپ نشده است. با این همه، لغت‌نامه مهم‌ترین دستاورد علمی دهخدا به شمار می‌آید. دهخدا هنگامی که در جریان جنگ جهانی اول در یکی از روستاهای چهارمحال و بختیاری به سر می‌برد، به فکر نگارش چنین اثری افتاد. او در آن گوشه‌ تنهایی در پی کتاب بود تا مونس تنهایی‌اش باشد و در آن‌جا تنها به لاروس کوچک دست یافت. به‌ناچار کار پژوهشی خود را با همان لاروس کوچک آغاز کرد و برابرهای فارسی بسیاری از آن واژه‌های فرانسوی را پیدا کرد و نوشت. پس از بازگشت از چهارمحال و بختیاری در ۱۲۹۷ خورشیدی جست و جو برای گردآوری لغت را آغاز کرد.

چهره دیگر علامه دهخدا چهره مطبوعاتی اوست. از این منظر، او ۱۵ شماره از روزنامه سروش را در استانبول ترکیه در زمان مهاجرتش نشر داد. افزون بر این مقالات فکاهی طنزآمیزی با عنوان «چرند و پرند» و با امضای «دخو، ‌خرمگس، سگ حسن دله،‌ غلام گدا و…» که در روزنامه صوراسرافیل میرزا جهانگیر خان چاپ و منتشر می کرد. وی این شیوه را به عنوان تالی همشهری قدیمی اش یعنی عبید زاکانی شناساند. همین مقالات چرند و پرند او، چیزی شبیه داستان های کوتاه است. با اینکه وی از نوشتن آنها قصد داستان نویسی نداشت اما ویژگی هایی مثل شخصیت پردازی، حادثه، گفت وگو و لحن را دربرداشت و بعدها منبع الهام سیدمحمد علی جمالزاده در نوشتن و ارایه نخستین داستان های کوتاه فارسی شد. چهره دیگر استاد دهخدا که قابل ذکر است،‌ آشنایی با او به عنوان ادیبی محقق، متتبع و لغوی است که در این چهره نیز آثاری ارزنده از خود به یادگار نهاد. آثاری چون لغت نامه که دارای ۴۰۰ هزار لغت، اصطلاح، ترکیب، تعبیر و اعلام است و از جهت ارزش باید گفت به میزان شاهنامه در حفظ و تحکیم زبان فارسی موثر بوده است. کار دیگر استاد دهخدا در این حوزه جمع آوری و تدوین امثال، حکم و ضرب المثل‌های فارسی است که با همین نام در چهار جلد چاپ شده و منبع الهام بسیاری از شاعران و ادیبان دوره معاصر در تدوین و ارایه نمونه آن شده است.

وجه ارزشمند دیگر استاد، شاعری اوست که در این چهره شاید چندان شناخته شده نباشد. شعرهای او را با توجه به خصوصیات ادبی مثل ارکائیک بودن، عامیانه گویی و نوسرایی می توان به سه دسته تقسیم کرد. برخی از این اشعار در قالب های کلاسیک و قدیمی شعر فارسی قرار دارد و در آنها تقلید و اقتباس از آثار قدما کاملا به چشم می خورد و نیز تاثیر لغت نامه بر این شعرها قابل درک است. بسیاری از واژگان مشکل و نامأنوس فارسی و عربی خودآگاهانه و ناخودآگاه در این اشعار وارد شده است که برای درک و فهم آنها گاهی باید به همان لغت نامه مراجعه کرد. بدین سبب می توان دهخدا را اسدی توسی، شاعر و لغوی و صاحب لغت فرس مقایسه کرد. دسته دوم از شعرهای دهخدا شعرهای عامیانه یا «احمدا»ی اوست. یعنی شعرهایی که در آن به زبان محاوره و ادبیات شفاهی مردم و مثل ها و ضرب المثل ها توجه می شود و از جمله این اشعار، شعر «روسای ملت» است. هر چند که در این اشعار تاثیر ادبیات شفاهی مردم و ضرب المثل‌ هایی که وی در کتاب مستطاب «امثال و حکم» جمع آوری و تدوین کرده آشکار است. بنابراین تاثیر نمونه کارهای یغمای جندقی، شاعر دوره سبک بازگشت ادبی در «احمدا» گویی بر کارهای او غیرقابل انکار است.

دسته سوم از شعرهای استاد دهخدا، اشعار نو است که در آنها گرایش به تازگی دیده می شود و به لحاظ موضوع، قالب و عنصر خیال و عناصر دیگر شعر، جدید است و شعر «یادآر شمع مرده یادآر» از این نوع است اما نکته ای که در خصوص شعر و شاعری استاد دهخدا گفتنی است، پیشرو بودن وی در تحول شعر معاصر است. موضوع شناسایی آغازگران نوآوری شعر معاصر از موضوعاتی به شمار می رود که ذهن بسیاری از محققان و ادیبان را به خود معطوف کرده است و شماری از آنان برآنند که شاعرانی مانند جعفر خامنه ای، تقی رحمت، شمس کسمایی از جمله پیشاهنگان تحول شعر معاصر محسوب می شوند. این سخن وقتی صحیح و پذیرفتنی است که ابتدا تلقی خود را از تحول مشخص کنیم. اگر مقصود از تحول، نوآوری فقط در یکی از اجزا و عناصر شعر مثل لفظ و معنا، قلب و وزن و قافیه تخیل، مخاطب و نگاه و جهت گیری فکری شاعر باشد در این صورت می توانیم این شاعران را در یکی یا برخی از این اجزا و عناصر پیشرو بدانیم اما اگر مقصود تحول در همه اجزا و عناصر شعر باشد در این صورت با قاطعیت نمی توان چنین حکمی صادر کرد زیرا چنین ویژگی هایی را در شعر این شاعران به شکل مطلوب نمی توان یافت.

با این حال با بررسی تاریخ شعر معاصر از دوره مشروطیت به بعد به چهره هایی بر می خوریم که نمونه های قابل قبولی را از تحول در همه اجزای شعر در دفتر شعر و شاعری خود ثبت کرده اند. از جمله این شاعران علامه دهخدا است که قدیمی ترین نمونه شعر تحول یافته معاصر نیز به لحاظ لفظ و معنا، قالب و وزن و قافیه، مخاطب، نگاه و جهت گیری فکری و اجتماعی و به کارگیری زبان محاوره مردم در شعر از آن اوست. این شعر که با عنوان «کنسرت ایرانی به اشتراک دوشیزگان قوچانی» مشهور است، نخستین بار در نشریه صور اسرافیل میرزا جهانگیرخان شیرازی چاپ و منتشر شد. ادوارد براون محقق انگلیسی نیز آن را به عنوان یک شعر جدید در کتاب تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطه آورده است. دهخدا این شعر را درباره حادثه ای که در ۱۳۲۳ در قوچان خراسان رخ داده، سروده است. در این سال تعدادی از دختران قوچانی ربوده می شوند. در اینجا دهخدا با سرودن شعری در واقع نخستین واکنش اعتراض آمیز ایرانیان مسلمان نسبت به این واقعه را نشان می دهد. این شعر همان گونه که پیشتر ذکر شد، نخستین نمونه شعر فارسی است که در آن ویژگی هایی وجود دارد که آن را از اشعار قبل از خود متمایز می کند. یکی از آن ویژگی‌ها، انسجام و یکپارچگی آن است. این شعر به لحاظ ساختمان در محور عمودی و طولی از انسجام معنایی برخوردار است. افزون بر این موضوع آن یک مساله سیاسی و اجتماعی روز و یک حادثه ملی و وطنی به شمار می رود. این شعر در میان اشعاری که در آن زمان به لحاظ موضوع و مضمون در خدمت مدح شاهان و امیران بود، تازگی داشت. در واقع زبان شعر به زبان محاوره مردم آن روزگار نزدیک است و مخاطب شعر نیز دربار و درباریان نیستند، بلکه مردم کوچه و بازارند و به ظاهر دهخدا این شیوه شعر را همچنین باید از شعرها و ادبیات شفاهی خود مردم اقتباس کرده باشد.

سرانجام علامه دهخدا

علی اکبر دهخدا سرانجام پس از سال ها کوشش در راه جمع آوری لغت نامه فارسی و خدمت به سیاست، فرهنگ، علم و ادب ایران در هفتم اسفند ۱۳۳۴ خورشیدی در تهران چشم از دنیا فروبست.