میزگرد زبان مخفی | از «پژو حسرتی» دهه شصتی‌ها تا به […] رفتم دهه‌هشتادی‌ها

نگار فیض‌آبادی، انصاف نیوز: نسل زد هم مانند نسل قبلی، زبان مخفی خاص خود را دارد و شامل کلمه‌ها و جمله‌هایی می‌شود که فقط خودشان با معانی آن آشنایی دارند. متن زیر، گزارشی از میزگرد یک پژوهشگر حوزه روانشناسی اجتماعی‎، معلم ادبیات و چند دهه هشتادی در دفتر انصاف نیوز است.

وقتی از بچه‌های دهه هشتادی می‌‌خواهیم چند نمونه از زبان مخفی‌شان را مثال بزنند، بعد از کمی مکث می‌گویند که تعدادی از آنها طوری هستند که نمی‌شود در جمع گفت!

فاطمه علمدار، پژوهشگر حوزه روانشناسی اجتماعی‎ می‌گوید: لغت‌ها در هم‌نشینی با همدیگر در یک فرهنگ دیگر باعث زایندگی و گستردگی زبان یا باعث ناهنجاری‌ها و تابوهای زبانی شوند و استفاده از آنها با فشارهای رسمی مواجه می‌شود.

این دسته‌ی دوم همان زبان مخفی است که در مقابل آن فشاری وجود دارد. زبان مخفی منبع مشخصی ندارد و می‌بینیم کم‌کم وارد ادبیات شده است.

گاهی لغات در هم‌نشینی با یکدیگر، در فرهنگ جدید باعث گستردگی و زایندگی زبان می‌شوند اما درصورتی‌که که باعث ناهنجاری‌ها و تابوهای زبانی شوند، استفاده از آنها هم با فشارهای رسمی و غیررسمی مواجه خواهد شد که به این بخش از زبان، «زبان مخفی» نام دارد.

ریشه‌ی زبان مخفی به گروه‌های خلافکار قرن چهاردهم فرانسه برمی‌گردد که دیگران معنی آنها را نمی‌فهمیدند اما بعدها مردم عادی هم از آنها استفاده کردند.

عبارت «پژو حسرتی»، در دهه‌ی شصت، به پژو آردی اشاره داشت که موتور پراید اما بدنه‌ی پژو داشت و به موقعیت اقتصادی جدیدی مربوط بود.

برگام ریخت!

عسل: برگام ریخت وقتی استادم سر کلاس گفت «برگام ریخت!» به نظرم او این کار را برای این انجام داد که دلمان باز شود. خیلی حال می‌کنم وقتی می‌بینم مامانم هم از این کلمه‌ها استفاده می‌کند و باعث شده باهم صمیمی شویم.

خانواده‌هایی که سعی می‌کنند با بچه‌هایشان صمیمی باشند و با آنها جلو می‌آیند، از این کلمه‌ها هم استفاده می‌کنند و احتمالا خانواده‌های سنتی کمتر از این اصطلاحات استفاده می‌کنند.

کامیار: ما کلمه‌هایی داریم که معادل فارسی داریم. آیا باعث می‌شود زبان فارسی تحلیل برود؟

علمدار: با نسلی مواجه هستیم که در فضای مجازی فعال هستند. قبلا برای آشنایی با فرهنگ کشورهای مختلف باید سفر می‌کردیم اما حالا می‌شود با هرکسی در هر کجای دنیا حرف زد و این موضوع باعث می‌شود واژگان جدیدی وارد زبان شوند.

ارتباط زبان مخفی و تحلیل ادبیات فارسی

با توجه به تغییرات اجتماعی در دنیا، باید تعریفمان را از تحلیل زبان تغییر بدهیم. در گذشته که جوامع بسته بودند، عده‌ای وارد می‌شدند و زبان خودشان را به افراد جامعه تحمیل می‌کردند که نوعی تجاوز فرهنگی به حساب می‌آمد اما حالا با شرایطی مواجه هستیم که انسان‌ها می‌خواهند با فرهنگ‌ها و زبان‌های دیگر آشنا شوند.

نسل زومرها نسل مداراگرتری است و فارغ از ارتباطات مجازی، نرخ مهاجرت هم افزایش پیدا کرده است و در یک کلاس می‌بینیم افراد با زبان، فرهنگ و ایدئولوژی مختلف سر یک کلاس نشسته‌اند؛ در نتیجه دنیای ذهنی‌شان هم گسترده و منعطف می‌شود. پس این دیدگاه زبان برای حفظ هویتش دور خودش حصاری کشیده است، باید تغییر کند.

خوشدل: تعریف علمی خاصی برای تحلیل زبان نشده است. پژوهشی نداریم که نشان بدهد که اختراع کلمه‌های جدید یا ورود کلمه‌هایی از زبان دیگر به فارسی آسیب می‌زند. اهل زبان خودشان حافظ زبان هستند. نیازی نیست اراده‌ای باشد تا جلوی ناهنجاری زبانی را بگیریم.

ممکن است کسی از نظر فرهنگی نگران باشد که استفاده از اصطلاحی خاص درست نیست؛ اما از نظر زبانی نباید نگران بود؛ ممکن است انگیزه‌ی نسل جدید این باشد که بخواهد موقعیتی را با یک اصطلاح بیان کند.

تاثیر رپ فارسی

انصاف نیوز: آیا اتفاقات سیاسی و اجتماعی در فرهنگ زبان مخفی نسل زد تاثیر داشته است؟

خوشدل: بله، بسیاری از گفت‌وگوهای نسل زد در فضاهایی صورت می‌گیرد که تحت کنترل و نظارت نسل‌های قبلی نیست. اصطلاحات خاصی هستند که خودشان را در این فضا تحمیل می‌کنند. مثل وقتی که از کلمه‌ی کامنت و لایک استفاده می‌کنیم.

رضا (دانشجوی پزشکی): دهه هشتادی‌ها ساختارشکنی را خیلی می‌پرستند. رپ فارسی هم ساختارها را شکست و توسط نسل جوان تمجید شد و باعث ماندن اصطلاحات در زبان عامیانه شد.

نسل جدید افسار فضای مجازی را هم به دست گرفته است و نسل‌های قبلی توان مقابله را ندارند؛ بنابراین یک استاد دیگر نیازی نمی‌بیند که با دانشجوهایش بجنگد و حالا خودش هم از اصطلاحات دهه هشتادی‌‌ها استفاده می‌کند. نسل قبلی سعی می‌کند خودش را با دهه هشتادی‌ها وقف بدهد.

از طرفی می‌توان درباره‌ی ترجمه‌های فارسی هم انتقاداتی را مطرح کرد. در زبان تخصصی رشته‌های علمی، ترجمه‌هایی داریم که باعث می‌شود از زبان فارسی زده بشویم. مثلا برای کلمه‌ی میتوکندری، ترجمه‌ی راکیزه را در نظر گرفته‌اند!

عسل با انتقاد از معادل‌های فارسی مثل دراز آویز زینتی، کش‌لقمه، دنبال کردن و… می‌گوید: رپ فارسی باعث شده تا از این جمله استفاده کنیم که فلانی چقدر «گنگش بالاس!» میم‌ها هم تاثیر گذاشتند و با یک جمله می‌توانیم منظورمان را برسانیم.

کامیار: تاثیر جامعه را نباید نادیده بگیریم. وقتی وارد جمعی می‌شویم و می‌بینیم بیشترشان از یک‌سری واژه‌‌ها استفاده می‌کنند، ما هم از همان کلمه‌ها استفاده می‌‌‌کنیم.

رضا: اگر کسی فکر می‌کند واژه‌ای درست است، نباید تحت تاثیر نظر دیگران قرار بگیرد.

نقد تفکر قهقرایی

انصاف نیوز: آیا زبان مخفی باعث ایجاد مشکلاتی شده است؟

علمدار: حس می‌‌کنم وقتی درباره‌ی زبان مخفی حرف می‌زنیم، انگار داریم درباره‌ی خطری صحبت می‌‌کنیم اما باید بدانیم تفکر قهقرایی، یک ابر خطای شناختی است که هر نسلی فکر می‌کند نسل بعد از او رو به افول است و همه‌چیز در حال بدتر شدن است.

مثلا فکر می‌کنند نسل جدید ادب ندارند، تنبل هستند، جرم و جنایت بینشان زیاد است و… سه‌هزار سال است که بشر همین احساس را دارد و هر نسلی به نسل بعدی می‌گوید نمی‌توان روی تو حساب کرد! اما دنیا پیش‌ می‌رود. انسان‌ها نسبت به تغییراتشان کور هستند و فکر می‌کنند خودشان ثابت هستند و این دنیا است که تغییر می‌کند و بدتر می‌شود!

ما درباره‌ی سازه‌ها این درک را داریم که بفهمیم حوض خانه‌ی کودکی را کسی کوچک نکرده است، بلکه این ما هستیم که بزرگ شده‌‌ایم؛ اما درباره‌ی انسان‌ها چنین درکی را نداریم که بگوییم ما هم تغییراتی داشته‌ایم.

علمدار: بی‌ادب نشدند، ما میانسال شده‌ایم

وقتی می‌گوییم نسل جدید چقدر بی‌ادب شده است، به این فکر نمی‌کنیم که من میانسال شده‌ام و بعضی از واژه‌های او برای من معنی بدی دارد. این حجم از احساس خطر نسبت به زبان و فرهنگ را می‌توان از این زاویه هم دید که ما هم تغییر می‌کنیم و تغییرات صرفا محیطی نیستند.

زمانی این موضوع خطرناک می‌شود که دچار احساس هویت گروهی منفی می‌شویم و از زبان فارسی شرمگین هستم و برای مخفی کردن هویت ایرانی‌اش، از واژگان دیگر استفاده می‌کنیم.

رضا سعی می‌کند از دیدگاه نوروفیزیولوژی به ماجرا نگاه کند، اما چون می‌‌خواهیم بحث را کاربردی پیش ببریم، از او خواستیم بگوید اگر یک دهه هشتادی به پدربزرگش بگوید با رِلم دیت دارم، اما پدربزرگ منظور او را نفهمد تکلیف چیست؟

رضا: در چنین مواقعی کسی که تغییر پذیرتر است باید تغییر کند.

علمدار: اگر بشر در طول تاریخ می‌خواست این نگاه را داشته باشد، هنوز باید در عصر دامداری زندگی می‌کردیم.

سارا: از کار با بچه‌هایی که پایه‌ی هشتم و نهم بودند، متوجه شدم بچه‌ها از کودکی کلاس زبان می‌روند و زبان انگلیسی را بهتر از فارسی بلد هستند.

علمدار: البته زبان مخفی با این موضوع متفاوت است.

ادب در زبان مخفی نسل‌های مختلف | چیزهایی که برای ما قفل بود!

انصاف نیوز: می‌توانیم بگوییم ادب در زبان مخفی دهه‌ی پنجاه و شصت بیشتر بود؟

علمدار: بحثمان زمانی از زبان مخفی منحرف شد که گفتیم نسل زد، در فضای مجازی متولد و با این محیط عجین شده است. این نسل با دنیا ارتباط‌های گسترده‌تری دارد و با واژه‌‌های تازه‌ای آشنا شده است. از طرف دیگر، هم‌نشینی لغات مختلف کنار هم و خلق معنای جدید، زبان مخفی است. رل زدن، واژه‌ی تازه‌ای است که دهه‌ هشتادی‌ها خلق کردند.

دهه هشتادی‌ها برخلاف نسل‌های قبلی، کسانی هستند که حوزه‌ی خصوصی، اتاق شخصی و تراپیست دارند و با امیال و احساساتشان راحت‌تر از نسل ما برخورد می‌‌کنند. آنها احساس شرم کمتری دارند و نسبت به آبروریزی نگرانی کمتری دارند.

نسل ما حتی از اینکه وارد محیطی شود و بگوید دستشویی کجاست، خجالت می‌کشید! چیزهایی که ما بی‌ادبی می‌دانستیم و برای نسلمان قفل بود، برای این نسل باز است!

بخشی از ماجرا هم ممکن است به واکنش‌های افراطی به باید و نبایدهای بیرونی وابسته باشد که ربطی به تربیت دهه هشتادی‌ها ندارد. بخش دیگری هم می‌تواند به‌عنوان ابزار مقاومت دیده شود. زبان مخفی را می‌توان از دیدگاه‌های مختلف بررسی کرد. استفاده از زبان مخفی در مقابل پدر و مادر، معلم، صاحب قدرت و… متفاوت است.

وقتی نسل جدید نسبت به موضوعی شرمگین نمی‌شود، انگار می‌تواند با زبان مخفی ابزار مقاومت داشته باشد و از نظر طرف مقابل این‌طور برداشت می‌شود که چرا این نسل، پررو و بی‌تربیت است؟ درحالی‌که او دارد از ابزاری مقابل ایجاد شرم توسط صاحب قدرت استفاده می‌کند و سلطه‌ی دیگری را نمی‌پذیرد. توضیحات مختلفی وجود دارد، در یکی از توضیحات هم شاید بتوان گفت بله، پررو هستند!

یک دهه هشتادی: از سانسور فراری هستیم

انصاف نیوز: آقای خوشدل، نسل جدید چه تفاوت‌هایی با نسل قبلی دارد؟

خوشدل: به نظر می‌رسد هر پنج یا سه سال یک‌بار نسل و اصطلاحات در حال تغییر است و اگر آنها را ندانیم ممکن است متوجه منظورشان نشویم یا دستمان بیندازند.

زمان ما یکی از دانش‌آموزها به معلممان گفت آقا چرا «گیر» می‌دهی؟ معلم او را از کلاس بیرون کرد و حرفش را توهین تلقی کرد اما الآن چنین چیزی وجود ندارد و خودم هم به عنوان معلم سعی می‌کنم بفهمم دهه هشتادی‌ها چه می‌گویند. اصطلاحات دهه شصت با ادب سازگاری بیشتری داشت. مثلا از کلمه‌ی جواد استفاده می‌کردند.

علمدار: البته کلمه‌ی جواد برای اشاره به چیزهای کم‌ارزش، در خانواده‌‌هایی که تربیت مذهبی داشتند، استفاده نمی‌شد و وقتی کلمه‌ی خز مد شد، راحت از آن استفاده می‌کردیم. ادب در زمان‌‌های مختلف معناهای متفاوتی داشت.

خوشدل: نسل‌های قبلی اصطلاحاتی داشتند که از محدوده‌ی ادب خارج نمی‌شد.

رضا: دهه‌های ۵۰ و ۶۰ مودب نبودند، بلکه در بی‌ادبی عقیم بودند.

علمدار: آفرین! البته ادب مفهوم سیالی است. نسل‌های قبلی به دلایل تربیتی، فرهنگی و اجتماعی، اصلا امکان استفاده‌ی برخی از واژه‌ها را نداشتند. خیلی از حرف‌هایی که الان زده می‌شد، نسل قبلی حتی نمی‌توانست در خلوت هم به آن فکر کند.

کامیار: ما از یک‌سری اصطلاحات و کلمه‌ها استفاده می‌کنیم که شاید در ظاهر خوب نباشند، اما طرف مقابلمان که هم‌سن خودم است، اصلا ناراحت نمی‌شود.

علمدار: درباره‌ی همخوانی زبان مخفی با ارزش‌ها و هنجارها باید بدانیم که این ارزش‌ها هم سیال هستند و در طول زمان تغییر می‌کنند. نسل جدید مداراگراتر است و ارزش‌های جدیدی برایشان خلق شده است و حساسیت‌هایی نسبت به حرف‌های نژادپرستانه، خشونت علیه زنان و مردان و… دارند.

کامیار: ما از سانسور فراری هستیم و می‌خواهیم وقتی حرفی را می‌زنیم، نهایت احساسمان را به مخاطب منتقل کنیم. کلمه‌ی «بدبختی» عمق منظورمان را نمی‌رساند و به‌ جایش از جمله‌ی به […] رفتیم استفاده می‌کنیم.

رضا: در انتخاب طبیعی درباره‌ی تداوم ژن‌ها حرف می‌زنیم. راجع به زبان مخفی هم این‌طور است که ما هم قبول داریم بعضی از آنها مودبانه نیستند، ولی برای اینکه می‌خواهیم توسط نسلمان پذیرفته شویم، از زبان مخفی استفاده می‌کنیم.

عسل: برای من مهم است که بین دوستان خودم پذیرفته شوم تا نسل‌های قبلی و کسانی که خیلی دیر قرار است آنها را ببینم. من نیاز دارم روابط و دوستان خودم را داشته باشم.

انصاف نیوز: تغییراتی که در نسل زد شاهدش هستیم، را چطور توصیف می‌کنید؟

خوشدل: تغییرات سریع هستند و سالی نیست که کلمه‌ی جدیدی نباشد. به نظر می‌رسد هر سه سال یک‌بار با تغییرات و تفاوت‌هایی مواجه هستیم.

رضا: سوتی‌های نسل‌های قبلی هم وجود دارد که همه‌جا پخش می‌شود.

انتهای پیام