۵ رفراندوم‌ برگزار شده در ایران

سابقه 64 ساله برگزاری همه‌پرسی در ایران

110 سال پس از امضای فرمان مشروطه در ایران،‌ هنوز استفاده از رفراندوم، شیوه‌ای مرسوم برای ابراز نظر عمومی نیست. هرچند در سایر کشورها، موضوع برگزاری رفراندوم، گاها تبدیل به موضوعاتی جنجالی شده و نتایج برخی از آنها مانند برگزیت یا جدایی اسکاتلند از بریتانیا در داخل کشورمان خبرساز می شود، اما در ایران آخرین همه پرسی 28 سال پیش برگزار شده است.

با این وجود عدم استفاده از رفراندوم در قریب به سه دهه گذشته باعث نمی شود تا پیشینه برگزاری همه پرسی در کشورمان را نادیده بگیریم. سابقه طرح موضوع همه‌پرسی در ایران به سال 1332 بازمی‌گردد. در این سال نمایندگان طرفدار دکتر محمد مصدق در حمایت از ابقای دولت وی و انحلال مجلس استعفا دادند. همین باعث شد تا دیگر جلسات مجلس به حد نصاب نرسیده و تشکیل نشود. در این شرایط، دکتر مصدق رفراندومی با موضوع انحلال مجلس و ابقای دولت برگزار کرد. این نخستین همه‌پرسی تاریخ سیاسی ایران بود. رفراندومی که البته کمتر از یک هفته پس از آن، به کودتای انگلیسی – آمریکایی علیه دولت ملی منتهی شد.

این برای اولین بار بود که در ایران، روش همه پرسی به جای میانجی‌گری سنتی، مورد استفاده قرار گرفت هرچند در عمل چندان موفقیت‌آمیز نبود.

قریب به یک دهه پس از برگزاری رفراندوم مصدق، نوبت محمدرضا پهلوی بود که آنچه انقلاب سفید می‌خواند را به همه‌پرسی بگذارد. روز ۶ بهمن سال ۱۳۴۱ رفراندوم سراسری برای نظرخواهی درباره اصول شش‌گانه پیشنهادی شاه موسوم به «انقلاب سفید» برگزار شد. انقلاب سفید یا آن طور که هواداران سلطنت می‌گفتند «انقلاب شاه و مردم»، عنوان یک سلسله اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در دوره سلطنت محمدرضا پهلوی بود که همزمان با نخست‌وزیری علی امینی، اسدالله علم، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا به اجرا درآمد. در روز ۶ بهمن ۱۳۴۱ در یک همه‌پرسی سراسری که با مخالفت روحانیون روبه‌رو شد، شش اصل انقلاب سفید به رای عمومی گذاشته شد و به تصویب رسید. با اینکه این رفراندوم در ظاهر، موفقیت آمیز بود و نشانی از همراهی مردم با رژیم سلطنتی به شمار می‌آمد، ولی حکومت محمدرضا پهلوی 16 سال پس از برگزاری این رفراندوم سرنگون شد و برخی نظریه‌پردازان، یکی از مهمترین دلایل سقوط وی را پیامدهای اجرای انقلاب سفید می‌دانستند.

بازگشت به رای مردم در جمهوری اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیوه دموکراتیک «رفراندوم» برای تصمیم‌گیری سیاسی، در قانون اساسی جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته شد و اصول متعدد قانون اساسی – شامل اصول 6، 59، 99، 132 و 177 – به موضوع همه‌پرسی اشاره دارد.

براساس همین ساختار حقوقی – سیاسی، تاکنون در سه مرحله از تجربه رفراندوم به منظور تثبیت نظام جمهوری اسلامی استفاده شده است. نخستین رفراندوم در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در روزهای دهم و یازدهم فروردین 1358 اتفاق افتاد و در این همه‌پرسی عمومی، نوع نظام حکومتی ایران با 98.2 درصد آرا، «جمهوری اسلامی» تعیین شد. هرچند برخی از گروه‌های سیاسی وابسته به رژیم قبل، رفراندوم را تحریم کرده بودند، اما مشارکت اکثریت قریب به اتفاق مردم در این رفراندوم، مُهر تاییدی بود بر پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران.

به دنبال به نتیجه رسیدن اولین رفراندوم در تاریخ پس از انقلاب، در دوازدهم آذر 1358، نخستین قانون اساسی تدوین شده پس از انقلاب اسلامی در همه‌پرسی عمومی مردم تایید شد. این قانون اساسی به مدت یک دهه تجربه شد تا در ۶ مرداد ۱۳۶۸قانون اساسی جمهوری اسلامی پس از اعمال اصلاحات و تغییراتی به رای عمومی گذاشته شد که با اکثریت آراء، از سوی مردم تایید شد.

رفراندوم‌هایی که برگزار نشدند

با وجود اینکه در تاریخ پس از انقلاب، از روش رفراندوم برای اطلاع از آرای عمومی درباره مسائل کلان کشور بارها استفاده شده، اما موضوعات دیگری هم بوده‌اند که به رغم اصرار برخی درباره برگزاری رفراندوم پیرامون آن، نتوانسته‌اند موفق به گذاشته شدن در معرض آرای عمومی شوند.

ازجمله مشهورترین درخواست‌ها برای برگزاری رفراندوم در سالهای پس از انقلاب می‌توان به اظهارات بنی‌صدر، رئیس‌جمهور مخلوع ایران اشاره کرد که پس از درگیر شدن با سایر نهادهای انقلابی و مردمی، گمان می‌کرد می‌تواند با تکیه بر آرای عمومی، بر رقبای سیاسی خود پیروز شود. بنی‌صدر که جایگاه خود را در ایران در خطر می‌دید، در سال 1360 با دفاع از آنچه «راه خروج از بن‌بست» می‌خواند، گفته بود: «اگر میزان رأی ملت است و من به عنوان رئیس جمهور موقعیت خودم را در خطر می‌بینم، حق دارم پیشنهاد بکنم این میزان اظهار بشود یا خیر؟ اگر چنین حقی دارم، آقا جواب من تهدید است؟» این سخنان بنی‌صدر بازتاب گسترده‌ای داشت؛ تا جایی که امام خمینی(ره) در ششم خرداد سال ۱۳۶۰ واکنش نشان داده و خطاب به بنی‌صدر فرمود: «تو غلط کردی قانون را قبول نداری، قانون تو را قبول ندارد.»

اما این فقط بنی‌صدر نبود که به‌دنبال برگزاری رفراندوم می‌گشت، دو دهه پس از پیشنهاد او برای برگزاری رفراندوم، این بار برخی چپ‌گرایان دهه شصت که در دهه هشتاد تبدیل به اصلاح‌طلب شده بودند، همین درخواست را برای برخی موضوعات دیگر تکرار کردند. سیدمحمدرضا خاتمی که نایب رئیس مجلس در دوره ششم بود، گفته بود: «اگر (لوایح دوگانه) از سوی شورای نگهبان رد شود، رفراندوم را پیشنهاد می‌کنیم». منظور از لوایح دوگانه، دو لایحه مرتبط با افزایش اختیارات ریاست جمهوری و نیز اصلاح قانون انتخابات بود که البته هیچ‌یک به تایید شورای نگهبان نرسید و با این حال اصلاح‌طلبانی که حتی پیش از این درخواست به رفراندوم گذاشتن اصل اصلاحات را نیز داشتند، در این رابطه مصوبه‌ای را به رای نگذاشتند. رئیس دولت اصلاحات خود نیز در دهه 80، در جایگاه موافق رفراندوم نشست و پس از اتفاقات پس از انتخابات سال 88، از برگزاری رفراندوم به‌منظور حل و فصل اختلافات سیاسی سخن گفت.

البته این فقط اصلاح‌طلبان نبودند که در مواضع خود نسبت به برگزاری رفراندوم دچار چرخش شدند، بلکه برخی مخالفان پیشنهادات اصلاح‌طلبان برای برگزاری رفراندوم، خود در دولت محمود احمدی‌نژاد، موافق برگزاری رفراندوم به شمار می‌آمدند. ماجرا از این قرار بود که «محمود احمدی‌نژاد» رئیس‌جمهور پیشین برای اجرای طرح هدفمندی، درآمد ۴۰هزار میلیاردی را پیشنهاد کرد؛ اما نمایندگان که نگران تزریق نقدینگی به جامعه و در نتیجه تورم بودند، تنها با ۲۰ هزار میلیارد آن موافقت کردند. احمدی‌نژاد هم که معتقد بود، این میزان درآمد برای این طرح به‌خصوص در سال اول کم است، پیشنهاد برگزاری رفراندوم را مطرح کرد. البته در نهایت با نامه وی به مجلس برای کمک به اجرای این قانون، مجلس درآمد ۳۵میلیاردی را تصویب کرد و موضوع برگزاری رفراندوم یارانه‌ای، هیچ‌گاه عملیاتی نشد.

پیشنهاد همه پرسی درباره حل اختلافات سیاسی

افزون بر پیشنهاداتی که برخی روسای جمهور یا چهره‌های شاخص پارلمانی درباره برگزاری رفراندوم مطرح کردند، درخواست‌های دیگری پیرامون برگزاری رفراندوم در ایران نیز مطرح شده که برخی از این پیشنهادات به دست فراموشی سپرده شده و برخی دیگر اما هنوز در محافل سیاسی مطرح می‌شود.

یکی از مشهورترین این پیشنهادات به درخواست عطاالله مهاجرانی معاون حقوقی و پارلمانی رئیس دولت سازندگی در دهه هفتاد مربوط است که خواستار برگزاری رفراندوم برای اصلاح قانون اساسی و برداشته شدن شرط محدودیت کاندیداتوری دو دوره‌ای رئیس‌جمهور می‌شود. او در تلاش بود که با طرح این پیشنهاد، زمینه نامزدی اکبر هاشمی رفسنجانی در انتخابات دوم خرداد 1376 را فراهم کند. این پیشنهاد البته ضمن مخالفت‌های گسترده سیاسی، با مخالفت رئیس‌جمهور وقت نیز روبرو شد.

علاوه بر این، نامه‌نگاری‌های صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران با حسن روحانی، رئیس جمهور کشورمان نیز گاه با چاشنی درخواست برگزاری رفراندوم همراه بوده است. زیباکلام یک بار در مرداد 1392 و همزمان با آغاز به کار دولت حسن روحانی از وی خواست تا «رابطه یا تداوم ‌رابطه نداشتن با آمریکا را به رفراندوم بگذارد». او همچنین یک بار دیگر در خرداد 1394 و تنها چند هفته مانده به امضای توافق هسته‌ای میان ایران و کشورهای 1+5 در نامه دیگری خطاب به رئیس‌جمهور، نوشت: «… گمان نمی‌کنم حتی آمریکاستیزان هم منکر شوند که در شرایط فعلی کشور از حل مناقشه هسته‌ای ما موضوعی مهم‌تر و بنیادی‌تر داشته باشیم. چرا توافق نهایی هسته‌ای با آمریکا را حسب قانون اساسی‌مان به رفراندوم نگذاریم؟»

البته بعضی از رفراندوم ها به صراحت مطرح نشده و محرمانه پیشنهاد شده اند. این دست پیشنهادات را باید به طور تلویحی از لابه لای خاطرات برخی شخصیت ها شناخت. به‌عنوان مثال، اظهارات سردار باقرزاده، رییس‌ بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس که در نشستی خبری در سال 1389 به برخی اظهارنظرها درباره زمان پایان دفاع مقدس اشاره ‌می‌کرد، نشان می‌دهد، در دهه شصت، برخی چهره‌ها موضوع برگزاری رفراندم برای پایان جنگ ایران و عراق را مطرح می‌کرده‌اند و اما به دلیل نبود شرایط اجتماعی و سیاسی لازم، این پیشنهادات کمتر رسانه‌ای شده است. او در این نشست می‌گوید: «من به یکی از شخصیت‌های دانشگاهی که نظری مبنی بر اینکه باید نظر مردم در رابطه با انجام عملیات‌ها اخذ می‌شد، داشت گفتم نکند به زعم شما برای هر عملیات باید رفراندوم برگزار می‌شد؟!»

با این همه راه برای برگزاری همه پرسی در ایران بسته نیست و کم نیستند چهره های تاثیرگذاری که همچنان از استفاده از این شیوه برای حل مسائل کشور دفاع می کنند. مثلا حسن روحانی رئیس‌جمهور کشورمان دو سال و اندی قبل در سخنانی که به وضوح ناخرسندی وی از اجرا نشدن اصل 59 قانون اساسی را نشان می‌داد، گفت: «برای یک بار هم که شده، درباره مسئله بسیار مهم که ممکن است اختلافی هم باشد… [مسئله‌ای که] برای همه اهمیت دارد و در زندگی همه تاثیرگذار است، نظر مستقیم مردم پرسیده شود.» در واکنش به همین موضع رئیس‌جمهور بود که برخی سیاسیون، به گمانه‌زنی درباره موضوع رفراندومی که حسن روحانی از آن دفاع کرده پرداختند.

فارغ از اینکه سرانجام طلسم 28 ساله برگزاری رفراندوم در کشورمان با به رای عمومی گذاشتن کدام موضوع جنجالی شکسته خواهد شد، در سالگرد مهمترین رفراندوم برگزار شده در تاریخ ایران باید به این واقعیت اشاره کرد که در ساختار دموکراتیک سیاسی و حقوق جمهوری اسلامی، راه برای برگزاری رفراندوم بسته نیست و این شیوه می تواند یکی از روش‌های کارآمد برای جلوگیری از به وجود آمدن بن بست سیاسی در کشور باشد.

انتهای پیام