چند واقعیت مهم درباره تولید علم ایران: هیچ گاه اول منطقه نبوده‌ایم
استاد و محقق برجسته دانشگاه تهران و دارنده جایزه نخبگی «علامه طباطبایی» با بیان این که انتظار افزایش درصد رشد اسناد علمی در هر سال نابجاست، گفت: استناد به اسکوپوس ما را در بررسی وضعیت تولید علم و رشد علمی ایران دچار انحراف می‌کند و بسیاری از کسانی که مدام از افت و خیز علمی می‌گویند، نمی‌دانند که شتاب رشد علمی به یکباره و در ظرف زمانی محدود حاصل نمی‌شود.
پروفسور صبوری، دانشمند یک درصد برتر جهان، رییس پیشین مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک و استاد دانشگاه تهران، چهره علمی پیشکسوت در موضوع علم‌سنجی است که سالها به بررسی روند تولید علم ایران پرداخته است.
وی در گفت‌و‌گو با خبرنگار دیده‌بان علم ایران به نکات بسیار مهمی درباره چگونگی محاسبه رشد علمی و شتاب رشد علمی یک کشور اشاره کرده است که کمتر از سوی مسوولان ما مورد توجه قرار می‌گیرد.
دکتر صبوری در ابتدای مصاحبه به این نکته بسیار مهم از دیدگاه علم‌سنجی اشاره کرد و گفت: مبنای سنجش انتشار مدارک علمی معتبر در جهان امروز، پایگاه «وبگاه علم» (Web of Science) مؤسسه تامسون رویترز است. در این پایگاه، نشریات حوزه علوم تحت عنوان نمایه ارجاعات علوم (SCIE)، نشریات حوزه علوم اجتماعی تحت عنوان نمایه ارجاعات علوم اجتماعی(SSCI)، نشریات حوزه علوم انسانی و هنر تحت عنوان نمایه ارجاعات علوم انسانی و هنر (A&HCI) فهرست نویسی می‌شوند. فهرستهای دیگری هم در وبگاه علم هستند که مورد توجه ما در سنجش کمیت انتشار اسناد علمی نبوده و نیست؛ چرا که استانداردهای اعتبارسنجی نشریات در همین سه شاخه اصلی علم مورد توجه خاص بوده و در مجموع تقریبآ پانزده هزار نشریه علمی از سراسر جهان را تحت پوشش خود قرار داده است.
وی افزود: بر مبنای این سه شاخه اصلی «وبگاه علم»، تعداد کل اسناد علمی منتشر شده چهار کشور ایران، ترکیه، عربستان سعودی و رژیم اشغالگر قدس (اسرائیل) در بازه زمانی ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۶ میلادی در شکل (۱) مشخص است:
شکل (۱) مقایسه رشد انتشار اسناد علمی ایران (دایره توپر و سیاه) با ترکیه (دایره تو خالی و آبی)، رژیم اشغالگر قدس (مثلث توپر و قرمز) و عربستان سعودی (مثلث تو خالی و سبز) بر اساس تعداد کل اسناد علمی نمایه شده در وبگاه علم مؤسسه تامسون رویترز،استخراج شده در دهم ماه می سال ۲۰۱۷ میلادی
ما هیج گاه در ۲۲ سال گذشته، اول منطقه نبوده‌ایم!
استاد دانشگاه تهران در ادامه افزود: تعداد اسناد علمی منتشرشده ایران از ۴۹۰ در سال ۱۹۹۵، درست هفت سال پس از اتمام جنگ تحمیلی هشت ساله که دانشگاه‌ها با فعالیت در دوره‌های تحصیلات تکمیلی حرکت علمی خود را آغاز کردند، به ۳۵ هزار و ۱۷۲ درسال ۲۰۱۶ (شمارش شده در دهم ماه می ۲۰۱۷) رسیده است. در این فرآیند رشد علمی کشور، ما توانستیم در سال ۲۰۰۱ عربستان سعودی و در سال ۲۰۰۹ رژیم اشغالگر قدس را پشت بگذاریم و تا پایان سال ۲۰۱۶ با ترکیه بر سر تصاحب جایگاه اول علمی منطقه رقابت کنیم؛ اما هیچ گاه نتوانسته‌ایم از ترکیه پیشی بگیرم.
خبر خوشی در راه است!
دکتر صبوری یک نوید هم در این زمینه داد و گفت: اما اکنون خبر خوشی در راه است. در ۴ – ۵ ماه اول سال میلادی ۲۰۱۷، تعداد اسناد علمی ثبت شده ایران و ترکیه در وبگاه علم تامسون رویترز، به ترتیب، ۱۰ هزار و ۷۷۹ و ۷ هزار و ۴۹۶ بوده است که پیش‌بینی می‌شود در پایان سال ۲۰۱۷ کشور ما بتواند ترکیه را از پیش‌رو بردارد.
استناد به اسکوپوس، بررسی رشد علمی ایران را دچار انحراف می‌کند
دانشمند یک درصد برتر جهان در حوزه بیوشیمی و بیوفیزیک، گفت: متاسفانه گاهی آمارها از سوی افراد و نهادهایی ارائه می‌شود که دقت کافی نداشته و یا بر مبنای پایگاههای اطلاعات علمی دیگری مثل اسکوپوس داده می‌شود که از استاندارهای لازم برخوردار نبوده و برای مقایسه هر جا که شاخص بالاتری برای کشور ما وجود داشته باشد، اقدام به انتشار آن کرده و در مقایسه‌های قبلی انحراف ایجاد می‌کنند. بهتراست که برای بررسی وضعیت علمی کشور همواره از یک پایگاه و آن هم پایگاهی که از استانداردهای بالاتر و جدی‌تری برخوردار است و مبنای سنجش‌های جهانی هم هست، استفاده شود.
رتبه علمی ایران و رقبا در ۲۰۱۶ میلادی
به گفته دکتر صبوری، در سال ۲۰۱۶ میلادی، ترکیه با انتشار ۳۷ هزار و ۴۱۸ سند علمی و داشتن سهم جهانی ۱/۷۹ درصد در جایگاه اول منطقه و ایران با انتشار ۳۵ هزار و ۱۷۲ سند علمی و داشتن سهم جهانی ۱/۶۸ درصد در جایگاه دوم منطقه قرار داشته است. در ضمن، جایگاه جهانی ترکیه و ایران، به ترتیب هفدهم و هجدهم بوده است. بعلاوه، رژیم اشغالگر قدس با انتشار ۱۷ هزار و ۹۴۶ سند علمی و داشتن سهم جهانی ۰/۸۶ درصد در جایگاه سوم منطقه و رتبه ۲۷ جهان بوده است. عربستان سعودی با انتشار ۱۵ هزار و ۸۱۶ سند علمی و داشتن سهم جهانی ۰/۷۵ درصد در جایگاه چهارم منطقه و رتبه ۳۲ جهان بوده است. رده‌بندی کشورها از نظر تعداد اسناد علمی منتشر شده در سال ۲۰۱۶ بر اساس داده‌های پایگاه وبگاه علم تامسون رویترز در شکل (۲) نشان داده شده است.
شکل (۲): رتبه‌بندی کشورها از نظر تعداد اسناد علمی منتشر شده در سال ۲۰۱۶ بر اساس داده‌های پایگاه «وبگاه علم» تامسون رویترز، استخراج شده در دهم ماه می سال ۲۰۱۷ میلادی
رشد علمی ایران در هر سال نسبت به سال قبل قطعی بوده است
این چهره علم‌سنجی ایران در پاسخ به این پرسش که « با وجود اول نبودن ایران در رتبه تولید علم منطقه، وضعیت رشد علمی کشور طی سالهای ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۶ چگونه بوده است؟» گفت: اصولآ به کشوری که هر سال چند درصدی به تعداد اسناد علمی منتشره خود اضافه کند، گفته می‌شود که آن کشور رشد علمی دارد. این رشد علمی می‌تواند یکنواخت و یا شتابدار باشد. در حرکت شتابدار رشد علمی، با افزایش درصد رشد انتشارات اسناد علمی از یک سال به سال بعد مواجه می‌شویم. درصد رشد علمی از تقسیم زیادی تعداد اسناد علمی منتشره در سال مورد نظر نسبت به سال قبل بر تعداد اسناد علمی منتشره سال قبل و ضرب نتیجه در عدد صد حاصل می‌شود. درصد رشد علمی کشور ایران، در سالهای مختلف در شکل (۳) نشان داده شده است:
شکل (۳) : درصد رشد تعداد اسناد علمی منتشر شده کشور (دایره توپر سیاه) و میانگین درصدهای رشد برای دوره‌های پنج ساله از سال نشان داده شده تا پنج سال قبل، بر اساس داده‌های پایگاه وبگاه علم تامسون رویترز
به گفته وی، اگرچه افزایش منظمی در درصد رشد علمی ایران مشاهده نمی‌شود اما رشد علمی ایران در هر سال نسبت به سال قبل قطعی بوده است و صرف نظر از افت و خیزها که گاهی به افزایش تعداد کل نمایه‌های جهانی هم بی‌ارتباط نیست، حرکت شتابدار رشد علمی تا سال ۲۰۰۷ در نمودار مشهود است. برای درک واضح‌تر کافی است میانگین درصد رشد برای یک دوره پنج ساله در هر سال منتهی به سال مورد نظر محاسبه و نشان داده شود. مطابق نمودار قرمز رنگ در شکل (۳)، میانگین‌های درصد رشد در دوره‌های پنج ساله تا سال ۲۰۰۷ در حال افزایش و پس از آن در حال کاهش است. این است که گفته می‌شود شتاب تولید اسناد علمی کشور ، سالهاست کاهشی است.
نکته بسیار مهم : انتظار افزایش درصد رشد اسناد در هر سال نابجاست
از دکتر صبوری سوال شد «آیا افزایش مرتب درصد رشد علمی در هر سال برای هر کشوری، انتظاری بجاست؟ و تعداد بالای اسناد منتشره در هر سال چه قدر مستقیما بر رشد علمی تاثیر دارد؟» که وی پاسخ داد: پر واضح است که افزایش چند درصد رشد در زمانی که تعداد اسناد علمی کمتر است، نسبت به زمانی که تعداد اسناد علمی بیشتر است، سهل‌الوصول‌تر است. مثلآ رشد ۴۱/۶ درصدی در سال ۱۹۹۸ مربوط به افزایش ۳۶۲ سند علمی در سال ۱۹۹۸ نسبت به سال قبل از آن بوده است، در حالی که رشد ۱۲ درصدی اسناد علمی سال ۲۰۱۶ مربوط به افزایش ۳ هزار و ۷۶۳ سند علمی در سال ۲۰۱۶ نسبت به سال قبل از آن بوده است. پس، انتظار افزایش درصد رشد اسناد در هر سال نابجاست. اما برای رشد علمی معقول، باید انتظار این وجود داشته باشد که میزان درصد مشارکت جهانی ما در تولید اسناد علمی هر سال افزایش و در نتیجه رتبه جهانی ما بهبود یابد.
با دو پله صعود در سال ۲۰۱۶ به دوران رشد علمی خود بازگشتیم
وی با اشاره به شکل (۴)، به خبرنگار دیده‌بان علم ایران گفت: آنچه قابل تأمل است این است که در طول پنج سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵، درصد مشارکت جهانی ما چندان تغییر نکرده و در رتبه بیستم جهان در جا زده‌ایم. خوشبختانه در سال گذشته میلادی (۲۰۱۶) با دو پله صعود در رتبه، به دوران رشد علمی گذشته خود بازگشته‌ایم و این قابل تقدیر است.
شکل (۴) درصد مشارکت جهانی ایران در تولید اسناد علمی (بالا) همراه با رتبه جهانی ما (پایین) از سال ۲۰۰۰ به بعد، بر اساس داده‌های پایگاه وبگاه علم تامسون رویترز
یک نکته بسیار مهم: کسانی که از افت و خیزهای علمی انتقاد می‌کنند از تاثیر زمان و بازدهی فرایندهای پژوهشی بی‌اطلاع‌اند
رییس سابق مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران در عین اشاره به درجا زدن ایران در رتبه تولید علم طی سالها، یک نکته مهم کمتر مورد اشاره شده در تمام بحثهای علم‌سنجی را یادآور شد: کسانی که از افت و خیزهای علمی انتقاد می‌کنند از تاثیر زمان و بازدهی فرایندهای پژوهشی بی‌اطلاع‌اند. مسؤولان غالبا اعتقادی به حضور در صحنه‌های علمی ندارند و اما برای ارائه گزارش عملکرد خود، ما را به داده‌های همین پایگاههای اطلاعات علمی و رتبه علمی کشور در آن ارجاع می‌دهند. این یک برخورد دو گانه و ضد و نقیض یکدیگر است.
دیپلماسی علمی تنها راه برون‌رفت از ناهنجاریهای سیاسی در سطح بین‌المللی است
دانشمند یک درصد برتر ایران در بیوشیمی و بیوفیزیک تاکید دارد: اعتبار مدارک دانشگاهی فارغ‌التحصیلان و همچنین ارتقاء دانشگاههای ما در سطح بین‌المللی وابسته به انتشارات اسناد علمی در نشریات بین‌المللی است. رفت و آمد دانشمندان جهان و نیز برگزاری و شرکت در همایش‌های بین‌المللی به منظور تبادل افکار و دیپلماسی علمی، وابسته به انتشارات اسناد علمی در نشریات بین‌المللی است. جذب دانشجوی خارجی در دانشگاههای ما فقط به اعتبار علمی دانشمندان ما در سطح بین‌المللی و رتبه دانشگاهی ما دارد. تنها راه برون رفت از ناهنجاریهای سیاسی در سطح بین‌المللی، دیپلماسی علمی است که از درون دانشگاه می‌تواند خود را نشان دهد و این میسر نمی‌شود مگر به ارتقاء اعضای هیئت علمی و دانشگاههای ما در سطح بین‌المللی که این هم وابسته به اسناد علمی منتشره ما در سطح بین‌المللی است.
استاد دانشگاه تهران گفت: مگر می‌توان امروز اعتقادی به مشارکت در تولید اسناد علمی در سطح بین‌المللی نداشت؟ آنها که اطلاعی از سنجش‌های علمی نداشته و حتی اعتقادی به نشر علمی و رتبه‌بندیهای جهانی علم ندارند، در بازیهای سیاسی دست به دامن اطلاعات علمی پایگاههای اطلاعات علمی بین‌المللی زده و افت و خیزهای علمی کشور را فقط به مدیران به اصطلاح ناکارآمد ربط می‌دهند که در ناکارآمدی خود آنها همین بس که از تأثیر زمان در پیدایش افت و خیزها و زمان بازدهی فرآیندهای پژوهشی و انتشارات علمی اطلاع ندارند.
علم را به مسلخ بازیهای سیاسی می‌برند
به باور وی، در تمامی دولتها، پژوهش، هیچ گاه از حمایت مالی لازم برخوردار نبوده است. رشد علمی کشور به واسطه راه‌اندازی دوره‌های موفق تحصیلات تکمیلی و ورود جوانان پرشور و تیزهوش ایرانی به این دوره‌ها بوده و فارغ‌التحصیلان ما از بهترین محصولات بعد از انقلاب هستند که متاسفانه برای اشتغال آنها هیچ برنامه‌ریزی نشده و یا به آن کم توجهی شده است. گاهی شخصی می‌آید و می‌گوید که رتبه علمی ما اینچنین و آنچنان شده و بر خود می‌بالد اما نمی‌داند که برای آن چه زحمتها کشیده شده است و حفظ آن نیاز به حمایت جدی دارد. هیچوقت، سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی در کشور ما به به نیم درصد نرسیده است اما همواره به تلاش برای کسب رتبه علمی اول در منطقه تشویق شده است و بسیاری هم این رتبه‌ها را قبول ندارند و تلاش برای آن را آب در جوی دشمن ریختن می‌دانند و از اهمیت آن غافلند. رشد علمی کشور و آن هم شتابان، اول نیازمند یک برنامه منسجم ، دوم نیازمند حمایت همه دست‌اندرکاران نظام و سوم نیازمند حمایت مالی لازم و رو به رشد است. قبل از اینها هم باید به علم و عالم احترام گذاشت و آن را در مسلخ بازیهای سیاسی به مخاطره نیندازیم.
انتهای پیام
