ساز مخالفی که کوک می شود

امامان محترم جمعه و همه ی اصحاب قلم و سخنی که در نظام اسلامی بر منصبی تکیه زده اند و به گونه ای نمایندگی نظام را بر عهده دارند، در صورت تعارض فتاوای مراجع معظم تقلید باید نظرات فقهی امام راحل و مقام معظم رهبری را ترویج کنند. هر چند هر یک از این صاحب نظران در جایگاه شخصیت حقیقی مقلد یک فقیه عظیم الشأن یا خود مجتهد باشند.

به عنوان نمونه خطیب جمعه نمی تواند در اظهار مخالفت با برگزاری کنسرت موسیقی از آرای فقهی امام راحل و مقام معظم رهبری چشم پوشد و به بیان عقاید شخصی خویش پردازد.

با توجه به مخالفت هایی که در ایام اخیر در برگزاری کنسرت های موسیقی از سوی برخی عزیزان صورت گرفته است، پویندگان راه حقیقت را به درنگ در چند فراز دعوت می کنم:

1 – موسیقی پیش از آن که دست ساز بشر باشد، موهبت آفریدگار حکیم به بشر است.

نغمه ی دل انگیز بلبلان در نم نم باران، سیر جویباران، رقص شاخ و برگ درختان و پیچ و تاب مستانه ی بید مجنون و … توانست این الهام را به بشریت بدهد که در خود هنری بپرورد که امروز “موسیقی” نام دارد.

اگر کفار قریش پنهانی شبها به کنار خانه ی پیامبر (صلی الله علیه وآله) می رفتند و نوای دلنشین قرآن او را می شنیدند و اگر بارها و بارها پس از سرزنش یکدیگر باز نمی توانستند از این کار پرهیز کنند، حسن الهی آواز پیامبر بوده که آنان را جذب می کرده است.

اگر رهگذران کنار خانه ی حضرت سید الساجدین (علیه السلام) جمع می شدند و گاه از هوش می رفتند، از سحر و لطافت نجوای عارفانه ی آن گوهر یکدانه بوده است.

دست ناپاک بشر چنانکه هر نعمتی را به نغمت بدل کرد این نعمت را از مسیر شکرگذاری و خداپرستی به وادی هرزگی کشاند. چنان شد که هرجا سخن از “نی” و “ساز” و “رباب” می شد، در کنار  آن سخن از می و ناز و رباب بود. “پرده های موسیقی” پرده های غفلت شدند و “مقامات موسیقی” آدمیان را از مقامات معنوی ساقط کردند. “وزن موسیقی” از وزن کرامت انسانی کاست. “تار” و “سه تار” به جای آنکه از دل غبار برگیرد پرچم ننگ و عار شد. “چنگ” رنگ حیوانی یافت و زنگ هشیاری نشد. “گام”ها که باید به سوی آسمان می رفت بر “فاصله” ی انسان از افلاک افزود. “آواز” نماز را ضایع کرد و “چهار گاه” و “پنج گاه”، “ردیف” نیایش را ناموزون کرد.[1]

2 – آرای امام راحل از تالیف کتاب مکاسب محرمه (1380ق) تا زمان ارتحال (1409ق) با توجه به استفاده های حلال و بعضا شایسته ای که موسیقی یافت، قابل ارزیابی است.

پس از شهادت استاد مطهری ایشان در دیداری با کارکنان رادیو فرمودند:

«…اینجور سرود هایی که مهیج است و سرود هایی که مفید است اشکال ندارد، از جمله سرودی که درباره ی آقای مطهری ساخته شده است اشکال ندارد».[2]

برخی استفتائات از ایشان هم با جواب هایی همراه است که قید (لهو و لعب) را در حرمت موسیقی دخیل می داند. نمونه های زیر از آن جمله است:

«س: در رساله ی توضیح المسائل امام در قسمت سؤالات متفرقه سؤالی شده در باره ِطبل و موزیک که در ارتش می زنند جایز است یا خیر؟ و نیز آنچه مرسوم است در زورخانه ها که افراد ضرب می زنند فرموده اید: اگر به نحو مناسب با مجالس لهو و لعب باشد جایز نیست و در بعضی از مجلات از حضرت عالی سؤال شده از آهنگ هایی که در رادیو تلویزیون پخش می شود، فرموده اید: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد، و در جای دیگر که سؤال شده چه نوع موسیقی در اسلام حرام است؟ فرموده اید: موسیقی مطلقا حرام است. با توجه به این سؤال و جواب ها خواهشمند است توضیح کافی بیان فرمایید.

ج – موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و منظور از تعبیرات ذکر شده یکی است و اختلاف در تعبیر است.[3]

س: موزیک نظامی و سرود هایی که از رادیو وتلویزیون پخش می شود و همچنین سرود هایی که به وسیله ی خانمها در حضور مردها اجرا می شود شرعا ً جایز هستند یا خیر؟

ج – اشکال ندارد مگر محرز باشد که موسیقی مطرب است».[4]

از پاسخ های حضرت امام چنین بر می آید که پس از استقرار نظام اسلامی نسبت به مسأله ی موسیقی همچون شطرنج دگرگونی هایی ایجاد شده است. ایشان در پاسخی که به حجت الاسلام والمسلمین قدیری نوشتند به بخش هایی از تأثیر زمان در دگرگونی موضوع و به تبع آن صدور احکام جدید اشاره نموده اند.[5]

از مجموع آرای امام راحل چنین بر می آید که ایشان ضمن آنکه موسیقی مطرب لهوی را حرام می دانند، قائل به موسیقی مباح نیز هستند. تقریبا در اکثر استفتائات ایشان قید حرمت را به موسیقی مطرب حمل کرده و در استفتاء پایانی مذکور (که خانم ها در حضور مردها سرود اجرا کنند) فرموده اند «اشکال ندارد مگر محرز باشد که موسیقی مطرب است».

3 – حضرت آیت الله خامنه ای در بیانی می فرماید:

«اما در مورد موسیقی، باید اعتراف کنم هنوز در این مسأله ما آن پاسخ روشن و کامل را نداریم، لا اقل من ندارم. در گذشته [و الآن نیز بر آن عقیده هستم] روی این جمله تأکید می کردیم که آهنگ مخصوص مجالس لهو، گناه و حرام است … و آن وقت ها ما فکر می کردیم آهنگ های ترانه ای، مخصوص مجالس لهو است … اما دستگاه ها، فرض کنیم دستگاه شور یا ابوعطا یا همایون و امثال آن چطور؟ همه ی کسانی که حنجره ی آنها یک نوایی را بیرون داده، با یکی از همین دستگاه های دوازده گانه بوده است، پس این حرام نیست و اصلاً موسیقی همین آهنگ ها و ریتم های مخصوص است … اینها حرام نیست مگر آن که باز در لابلای آن یک چیزی بگنجانند که آن حرام باشد.[6]

بعدها یک حرفی پیدا شد که خود ما هم به صورت یک احتمال می گفتیم … آن حرف این بود که بگوییم: غناء که در شرع اسلام حرام است، اشاره به شکل ندارد بلکه به محتوا اشاره می کند. اصلا وقتی می خواهید به دنبال غناء بگردید، آن آهنگ را از لحاظ شکل مطالعه نکنید تا بگویید حرام است یا حلال است، بلکه آهنگ را به لحاظ محتوی مطالعه کنید. یعنی غناء یک امر محتوایی است، نه یک امر قالبی. اگر شما با زیباترین ترانه ها یا هر کیفیتی یک محتوای توحیدی را بیان کنید، این حرام نیست. اما اگر با همان آهنگ متین و موقر همایون و با یک لحن خیلی عادی یک چیز حرام و گناهی را بیان کنید، این غناءست. البته این به عنوان فتوا نبود … و ما هم مسجلا نمی گفتیم …[7]

این حرفی بود که آن وقت برای ما مطرح بود لکن الآن … آنچه مطرح است اینست که از قول امام نقل شد: که ایشان در مورد بعضی از آهنگ هایی که حتی با ساز همراه بود، فرمودند این مقدار اشکالی ندارد … چنین استنباط کردیم که نظر امام بر اینست که: ساز به طور مطلق حرام نیست و ترانه هم همینطور. یعنی ترانه ای که محتوای درستی دارد و با یک ساز ملایمی همراه است، این اشکالی ندارد. اما اگر یک ساز جلفی بود و محتوای نادرستی هم داشت، هر کدامش موجب حرمت می شود.[8]

آن چیزی که در اسلام حرام است، غناءست، نه موسیقی، موسیقی هر آهنگ و صدایی است که از حنجره یا وسیله ای به یک شکل حساب شده بیرون می آید. اما آن چیزی که حرام است نوع خاصی از موسیقی ست که غناء باشد. علت اینکه نظرات مختلف است، این است که در مورد غناء، ما آیات و روایات صریح که مشخص کند غناء چگونه چیزی ست نداریم، لذا استنباط فقهی از غناء متفاوت است. مثلا مرحوم آیت الله بروجردی رضوان الله علیه معتقد بودند: غناء آن چیزی ست که مخصوص مجالس لهو باشد یعنی آن آهنگ ها و آواز هایی که فقط در مجالس لهو و خوشگذرانی خوانده می شود، حرام است ولو اینکه در بیرون از مجلس لهو خوانده بشود».[9]

ایشان در بیانی دیگر می فرماید: «درست است که در غرب، موسیقی رقص و لهو و سایر موسیقی های منحط وجود دارد، اما در همان نقطه از جهان، از دیر باز موسیقی های آموزنده و معنادار هم بوده است؛ موسیقی ای که برای گوش سپردن به آن، انسان عارف واقف خردمند، می تواند بلیت تهیه کند، در سالن اجرای کنسرت بنشیند و ساعتی، از آن لذت ببرد. در غرب موسیقی هایی که گاهی یک ملت را نجات داده و گاهی یک مجموعه فکری را به سمت صحیحی هدایت کرده، کم نبوده است. غرب برخوردار از چنین ویژگی ای نیز بوده است …

به یاد دارم، در زمان گذشته که ما مشغول مبارزه بودیم، یک وقت بحث از موسیقی و سمفونی های بتهوون پیش آمد. از برخی مطلعین شنیدم که شور “علی اف” در جنگ جهانی، باعث نجات شوروی شده بود! از همین آهنگ شور موسیقی شما، آهنگ ساز و نوازنده ای در شوروی، قطعه ای ساخته، که ملتی را تکان داده است!

من اگر چه علی اف را نمی شناسم و شور او را نشنیده ام اما می دانم “شور” چیست، و می دانم که انسانی با قریحه می تواند با یک آهنگ ملتی را منقلب کند و تکان دهد».[10]

4 – بسیار ستوده است که امامان محترم جمعه و عالمان ارجمند دین در مقابل انحرافات دینی بایستند. اما در افکار عمومی پرسش های بی پاسخی هست که بایسته ی درنگ است.

یک نمونه این که اگر موسیقی حرام است و برگزاری کنسرت با جمعیت چند هزار نفر در ارزش های دینی خدشه ایجاد می کند، چرا همین آهنگ ها و نواها در پهنه ی 80 میلیونی سیما و صدای جمهوری اسلامی جایز دانسته شده و هیچ امام جمعه ای نسبت به آن فریاد بر نمی آورد، و دین را در خطر نمی بیند؟ مباد آن که مردم روزی بگویند حلال و حرام خدا هم دستخوش تمایلات احزاب و گروه ها شده است؛ هرگز چنین مباد.

[1] . اصطلاحات وابزارهای موسیقی.

[2] . همان/ج12/ص439

[3] . استفتائات/(قم،دفترانتشارات اسلامی،1372)/ج2/ص12-18؛نقل از:غناء،موسیقی/ج3/ص 192.

[4] . همان/ص1930.

[5] . صحیفه نور/ج21/ص149.

[6] . هنر ازدیدگاه مقام معظم رهبری؛دیدار اعضای (واحد فرهنگی روزنامه ی جمهوری اسلامی)26/11/1360ش.

[7] . همان.

[8] . همان

[9] . همان/(جلسه ی پرسش و پاسخ دانشگاه(25/9/1366ش).

[10] . نکته های ناب/ص106و111.