حاج مرزوق: مربیِ‌ خارجیِ مداحی‌ِ‌ ایرانی

25 مرداد 1398

1 زمان تقریبی مطالعه 2 دقیقه

محسن حسام مظاهری، نویسنده و پژوهشگر اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی در یادداشتی تلگرامی با عنوان «حاج مرزوق: مربیِ‌ خارجیِ مداحی‌ِ‌ ایرانی» نوشت:

«برخلاف تصور، آنچه امروز به عنوان سینه‌زنی و مداحیِ «سنتی» شناخته می‌شود، قدمت چندان بالایی ندارد و پیدایش آن به حوالی دوره‌ی مشروطه می‌رسد. یکی از افراد اثرگذار در پیدایش این سبک، محمد مرزوق عرب حائری معروف به «حاج‌مرزوق» ‌بوده است.

حاج‌مرزوق طلبه و مداحی عراقی ساکن شهر کربلا بود. جمعی از فعالان مذهبی اصناف بازار تهران که سبک مداحی‌اش را دیده و پسندیده بودند، از او برای آمدن به ایران دعوت کردند. حاج‌مرزوق ابتدا نپذیرفت اما در پی اصرار و پیگیری بانیان «هیئت بنی‌فاطمه» (از نسل نخست هیئت‌های مذهبی ایران) سرانجام در سال 1270 به ایران مهاجرت کرد و ساکن ایران شد.

حاج‌مرزوق نمونه‌ی جالب و قابل مطالعه‌ای در حوزه‌ی مناسک شیعی و تعاملات میان‌فرهنگیِ جوامع شیعی است. این‌که چطور یک نفر از کشوری دیگر برای ایجاد تغییر و اصلاح فرهنگ مناسکی دعوت می‌شود. در عرف امروزی، حاج‌مرزوق به نوعی یک استاد و مربی خارجی بوده است. درست مشابه تیم‌های ورزشی که برای تربیت بازیکنان خود از مربی خارجی دعوت می‌کنند، گروهی از فعالان و بازاریان مذهبی هم در سال‌های پایانی دوره‌ی قاجار از چنین الگویی بهره گرفتند؛ منتها برای انتقال مهارت مناسکی و آیینی!

بررسی کارنامه‌ی حضور و فعالیت حاج‌مرزوق در ایران نشان می‌دهد، این الگو مجرب و موفق بوده است. چراکه حاج‌مرزوق توانست با همراهی هیئت‌ها و فعالان مذهبی تهران منشأ اثرات بسیاری در سبک مداحی مرکز ایران شود. تا جایی که از او به عنوان «پدر نوحه‌خوانی معاصر ایران» نام می‌برند.

بازتعریف سنت چهارپایه‌خوانی و ترویج آن در مراسم مسلمیه و ایجاد تغییر در سبک سینه‌زنی مهم‌ترین ثمرات حضور حاج‌مرزوق در ایران بود. تا پیش از آن زمان، سینه‌زنی متداول در مناطق مرکزی ایران سینه‌زنی تند و سه‌ضرب بود. اما مرزوق، سینه‌زنی واحد و آنچه در عرف هیئتی «واحد و نُص» خوانده می‌شود و «دمِ سرپا» و «زمینه‌خوانی» را به ارمغان آورد که تحول بسیار مهم و سرنوشت‌سازی بود و زمینه‌ساز تغییرات بعدی و ظهور سبک‌های تازه‌تر شد. مرزوق به دنبال تعریف لباسی صنفی برای مداحان نیز بود؛ مشابه آنچه خود می‌پوشید: کتی بدون لبه، عبایی بر دوش و فینه‌ای مصری بر سر که پارچه‌ای شیری‌رنگ (در مورد سادات: پارچه‌ای سبز) پایین آن پیچیده است. در این تلاش البته توفیق چندانی نیافت و این لباس، شاید به دلیل آن‌که عقبه‌ای ایرانی نداشت، فراگیر نشد. تنها برخی از شاگردانش (مانند سیدمصطفی هاشمی دانا) آن را بر تن کردند و تا پایان عمر در آن لباس ماندند. هنوز هم معدودی از مداحان سنتی پایتخت این لباس را برتن دارند.
تربیت نسلی از مداحان که چهر‌ه‌های شاخص مداحی سنتی (در معنایی که امروز می‌شناسیم) محسوب می‌شوند، ثمره‌ی دیگر حضور حاج‌مرزوق در ایران بود.

مداحانی چون اکبر ناظم، شاه‌حسین بهاری، سیدحسن معطر، محمد علامه و محمدعلی اسلامی ازجمله شاگردان و تربیت‌یافتگان مرزوق بودند که هرکدام از مداحان صاحب‌سبک و مهم تهران دوره‌ی پهلوی محسوب می‌شوند.

حاج‌مرزوق پس از سال‌ها زندگی در تهران در ۱۷ تیر ۱۳۲۹ درگذشت و پس از تشییع جنازه‌ای باشکوه در قبرستان نو در قم به خاک سپرده شد. اما ثمرات حضور او در ایران، بعد از سالها به قوت خود باقی است.»