نگاه نو به مساجد: از معماری تا کارکرد
/گزارش انصاف نیوز به مناسبت روز جهانی مساجد/
کتایون آزاد، انصاف نیوز: مساجد از دیرباز در بزنگاه‌های مختلف یکی از پایگاه‌های اجتماعی، دینی، فرهنگی و سیاسی ایرانیان بوده‌اند. 31 مرداد ماه و همزمان با 21 آگوست، روز جهانی مسجد نامگذاری شده است. به همین بهانه انصاف نیوز به بررسی مساجد مدرن و کارکردهای گوناگون آنها پرداخته است.
با گذر از سنت به مدرنیته، بسیاری از بخش‌های یک جامعه و شهر به دنبال مدرن شدن هستند، که معماری هم یکی از این بخش‌ها است. مساجد و مکان‌های مذهبی هم تحت تاثیر این مدرن شدن معماری قرار گرفته‌اند. مناره و گنبد همیشه یکی از نشانه‌های مسجد بوده‌اند و تصور مسجد بدون این نماها شاید کمی سخت باشد. با مدرن شدن معماری، تغییرات زیادی در ظاهر و سبک مساجد به وجود آمده است. اما آیا می‌توان کارکردهای مساحد را هم با نیازها و الزامات جامعه‌‌ی امروز بازتعریف کرد؟
هادی قابل، فعال سیاسی اصلاح طلب، کورش حاجی زاده، معمار، مصطفی آرن، کارشناس معاونت فرهنگی امور مساجد و مجید ابراهیم پور، جامعه شناس شهری در این رابطه با انصاف نیوز به گفت‌وگو پرداختند و هریک از منظر خود ضمن بررسی معماری مساجد مدرن به کارکردهایی دیگری که می‌توان برای مساجد تعریف کرد پرداختند.
مساجد مدرن چند سالی است که جای خود را در جامعه پیدا کرده‌اند. مسجد الجواد که در خیابان هفت تیر واقع شده است را می‌توان از اولین مساجد مدرن تهران نام برد. این مسجد در سال 41 ساخته شده است و در دهه چهل و پس از بسته شدن مسجد جاوید، پایگاهی برای فعالیت انقلابی جوانان شد. درحال حاضر بسیج در این مسجد فعالیت‌های فرهنگی برگزار می‌کند. این مسجد با نمای متفاوت و موقعیت مکانی خود، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. 
ساختمان اصلی این مسجد از دو بخش شبستان و مصلی تشکیل شده است که بخش شبستان به دو طبقه تقسیم می‌شود. سالن مصلی مربوط به نمازگزاران مرد است و برای بانوان سالن مجزایی ساخته شده است که از ساختمان اصلی مسجد خارج است و کوچکتر از سالن اصلی آن است. ساختمان این مسجد در شهریور ماه سال 95 با رنگ تصفیه کننده‌ی هوا رنگ‌آمیزی شد تا ردپای دغدغه‌های محیط زیستی را هم در این مسجد ببینیم.
مسجد الغدیر یکی دیگر از این مساجد مدرن است که در میرداماد بنا شده است. این مسجد که در سال 55 احداث شده، در سال 61 به بهره‌برداری رسیده است. در حال حاضر بیشتر مساجد دارای سالن اجتماعات هستند و مراسم‌ها به شکلی متفاوت با گذشته برگزار می‌شود، یکی از دلایل اهمیت این مسجد را می‌توان برگزاری مراسم‌ها در این مسجد با توجه به نما و فضای داخلی آن دانست. تالار اجتماعات و بخش مدیریت این مسجد در زیرزمین، شبستان مردان و گنبد خانه در طبقه همکف، شبستان زنان و کتابخانه این مسجد نیز در طبقات اول و دوم آن است. نقش متفاوت گنبد این مسجد از جمله دلایلی است که باعث جذابیت آن است. گنبدی که متشکل از مربع‌های در هم آمیخته است و استفاده از آجرها و کتیبه‌های قرآنی از جمله معماری متفاوت آن است.
حاجی‌زاده: طاق و منار مخصوص معماری اسلامی نیست
کوروش حاجی زاده، معمار برتر خاورمیانه در سال 2013 و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی و برنده جوایز مختلف داخلی و بین المللی درباره‌ی طراحی معماری مساجد می‌گوید: «در طراحی مساجد موضوع خیلی مهم احکام فقهی است که برای بناشدن یک مسجد ارائه شده است. ما به عنوان طراح و یا سازنده یک مسجد موظفیم که این احکام را در طراحی و ساخت رعایت کنیم. برای مثال، زمین غصبی نباشد و یا اینکه در قرآن کریم آیه ۱۷ سوره مبارکه توبه خداوند صراحتا مشرکان را از ساخت و تعمیر ساخت مسجد برحذر داشته است.»
او در ادامه افزود: « نباید وجود طاق و منار را مختص معماری اسلامی دانست، همچنین با وجود گنبد و مناره در مساجد ایرانی – اسلامی و با بررسی شهرهای تاریخی مثل یزد و اصفهان و موقعیت جغرافیایی آنها درمی‌یابیم که تقریبا بزرگترین بنای یک شهر مسجد جامع آن شهر بوده است. این یکی از نشانه های شهری برای مسافران و کاروان‌هایی بوده است که به شهر نزدیک می شدند. اولین بارقه‌های نزدیک شدن به یک آبادی درختان و گنبد و منار مساجدی بود که به دیده کاروانیان در می آمد ولی در شهرهای امروزی که با وجود کوچه های معاصر و تراکم بالای ساخت و ساز، دید ناظر ما جز انتهای کوچه چیز دیگری نیست، مسجد معنای متفاوتی پیدا خواهد کرد.»
حاجی زاده می‌گوید: «من معتقد نیستم که بسیاری از مساجد معاصری که در ایران ساخته می‌شود، سبک غربی دارد. باید با یک بیان معاصر به طراحی مسجد نگاه کنیم. گنبد امروزه کارکرد زمان گذشته را ندارد. نکته خیلی مهم تر این است که طاق و گنبد صرفا متعلق به معماری اسلامی یا ایران نیست. وقتی تاریخ معماری جهان را بررسی می کنیم، مشاهده خواهیم کرد که در طول تاریخ معماری جهان و در تمام تمدن ها، طاق و گنبد وجود داشته است.
گنبد‌ها و طاق‌ها به دلیل تکنولوژی زمان ساخت آنها به آن شکل بوده اند و ما نباید در دوره‌ی معاصر تلاش کنیم که صرفا برداشتی شکل گونه از آنها داشته باشیم. پس طاق و گنبد صرفا متعلق به کشور و جوامع اسلامی نیست و در تمامی تمدن های بشری وجود داشته است ولی بدون شک طاق در مساجد با طاق در کلیساها تفاوت‌هایی داشته است.
قطعا تفاوت‌های ظاهری وجود دارد که به تکنولوژی ساخت آن بر نمی‌گردد بلکه به بیان متفاوت هر کدام از آنها بر می‌گردد. از طرف دیگر همانطور که در حال حاضر نمی‌توان به زبان کلیله و دمنه صحبت کرد، با سبک و سیاق گذشته هم نمی توان معماری کرد.
زبانشناسان بر این باور هستند که زبان همانند موجودی زنده در حین رشد و به روز شدن است، لذا معتقدم طراحی مساجد هم باید با زبان معاصر طراحی شوند البته با حفظ احکام شرعی که برای بنای یک مسجد در شریعت ما وجود دارد.
ما در دهکده‌ی جهانی زندگی می‌کنیم و در واقع هویت ما چیزی نیست که در قبل در ذهن ما حک شده است. هویت چیزی نیست که وجود داشته است بلکه آفریدنی است و می‌توان آن را بارها و بارها خلق کرد ولی سنت وجود دارد و قابلیت تغییر ندارد. البته احکام هم قابلیت به روز شدن متناسب با نیازهای فعلی جامعه را دارند و ما شاهد این اتقاق از طرف مجتهدین دینمان بوده‌ایم.»
معماری و شهر سازی نیاز به توجه دارند
حاجی زاده در ادامه می‌گوید: «متاسفانه در دهه های اخیر بی مهری و بی توجهی بسیاری نسبت به معماری و شهرسازی شده است و به همین خاطر می‌بینیم که نماهای رومی و ساختمان های بی‌ربط در شهر سر بر می‌آورند که از بی توجهی بسیار زیاد ما نسبت به شهرمان حکایت دارد.
بنابراین وقتی در مورد معماری، فرهنگ سازی نشود و قوانین و ضوابط مدون و منسجمی در این زمینه وجود نداشته باشد، افراد به معماری‌های مبتذل و معماری‌هایی که در شان ایران عزیزمان نیست، روی می‌آورند. بیشتر شهرهای ایران بدون توجه به آب و هوا و شرایط اقلیمی و محیطی، به یک شکل ساخته می‌شوند و به طور بی‌رحمانه ای شبیه به یکدیگر شده‌اند، این موضوع شاید مهمترین فاجعه در معماری و شهرسازی معاصر ما باشد. دست ما طراحان و اساتید معماری از تاثیرگذاری در این موضوع کوتاه است، قدرت ما کمتر از آن است که بتوانیم تغییرات بزرگی بدهیم، ما از سمت رسانه‌ها حمایت نمی‌شویم و شاهد افول روز به روز معماری این کشور پهناور هستیم.»
هادی قابل: موافق سبک جدید معماری مساجد نیستم
هادی قابل، فعال سیاسی اصلاح طلب، درباره‌ی این مساجد با معماری مدرن می‌گوید: «مسجد برای خود یک اسلوبی و فرمی دارد. هر جامعه ای دارای یک فرهنگی است. ما باید به این مسایل با فرهنگ ایرانی اسلامی خودمان توجه بکنیم و تلفیق بکنیم. اینکه مسجد ما به شکل مستطیل باشد با بقیه شکل‌ها مهم نیست، مهم شاخصه‌هایی است که در آن به کار می‌رود که مسجد را به شکل یک معبد و جایگاه عبادی نشان می‌دهد. من خیلی با این شکل که بخش بیرون و ظاهری مساجد را به شکل‌های جدید در بیاورند که با فرهنگ اسلامی و ایرانی با میراث فرهنگی ما سازگار نیست موافق نیستم، مسجد یک میراثی دارد که در ذهن و فکر مردم جای گرفته و باید این رعایت بشود.»
آیا مساجد می‌توانند کارکردهای دیگر داشته باشند؟
مساجد از گذشته محلی برای اجتماع مردم بودند و در دوره‌های مختلف به کمک جامعه آمده‌اند. از مساجد در برگزاری برنامه‌های فرهنگی اجتماعی به خصوص در اعیاد و مراسمات مذهبی استفاده می‌شود. اما مساجد امکان بهره‌وری برای معضلات دیگر را هم دارند.
هادی قابل در این باره می‌گوید: «طبیعی است که در طول تاریخ، از صدر اسلام تا کنون، مساجد تنها پایگاه عبادی نبودند، پایگاه اجتماعی و سیاسی و حتی پایگاه مشاوره‌ای وفرهنگی و غیره هم بودند. از جمله کارکردهایی که مساجد داشتند که نمونه بارز آن مسجدالنبی بوده است، کمک به مهاجران بوده است. در عربستان مهاجران روزها در باغ‌ها ونخلستان‌ها کار می‌کردند و شب‌ها به مساجد می‌آمدند تدبیری که پیامبر اندیشیده بود، این بود که در ورودی مسجد، که الان هم به اسم جایگاه صفه معروف است، برای این افراد در نظر گرفته بود و سایه بانی برایشان درست کرده بود که آنها آن جا زندگی می‌کردند و هرفردی که قصد کمک به نیازمندان را داشت، به این افراد کمک می‌کرد.
بنابراین مسجد می‌تواند جایی و امکاناتی را برای این کار فراهم بکند این کار از سوابق مسجد بوده و بعد از پیامبر هم وجود داشته است. حتی بسیاری از حجره‌های طلاب هم در کنار مساجد ساخته می‌شده است. مسجد نوعی محل تحصیل بوده است و کلاس‌های درس حتی در حال حاضر هم در این مکان برگزار می‌شود. در قم هم در نزدیکی حرم حضرت معصومه کلاس طلاب برگزار می‌شود و اساتید در آن مساجد درس می‌گویند و طلاب درس می‌گیرند و حتی ممکن است از صبح تا غروب کلاس درس برگزار شود. پس مساجد کارکرد آموزشی و فرهنگی هم داشته‌اند و به طور طبیعی محل مشورت هم بوده‌اند، جامعه مشورت‌های مخصوص به خود را میخواهد و گاهی افراد می‌خواستند در مورد مسایل سیاسی و اجتماعی و اقتصادی مشورت کنند که محل قرارشان مسجد بود.»
برگزاری عروسی در مساجد منافاتی با عبادت ندارد
قابل در مورد کارکردهای دیگر مسجد می‌گوید: « برای مراسم عروسی، اگر بشود در مساجد و سالن‌های اجتماعات که در حال حاضر در بیشتر این مساجد هستند را در نظر بگیرند هیچ منافاتی با عبادت در آنجا ندارد. علاوه بر مساجد، از حسنیه ها و تکایا هم می‌شود استفاده کرد. البته در حال حاضر هم از این مکان‌ها استفاده‌های این چنینی می‌شود. یک حسینیه ای در قم هست که از آشپزخانه آن برای مراسم‌های عروسی استفاده می‌شود و فقط برای همین مراسم‌های عروسی تدارک دیده شده است.
نکته‌ی جالب این است که بسیاری از مهاجران افغانستانی در این حسینیه مراسم عروسی خود را برگزار می‌کنند. هزینه خیلی کمی برای نظافت و تمیزی سالن در نظر گرفته می‌شود که بسیار ناچیز است. امکان این که ما از سالن‌های مساجد یا تکایا و فیضیه‌ها استفاده بکنیم، وجود دارد. مساله‌ی مهمی که در این جا وجود دارد، این است که شان مکان عروسی را نگه داریم. نه اینکه شادی و خوشحالی نباشد، چون عروسی با همین مسایل تعریف می‌شود اما اینکه مثل سالن های عروسی که هر نوع موسیقی‌ای پخش می‌شود نباشد و موسیقی هایی با آداب درست پخش شود و در حد کف زدن و شادی کردن باشد مانند دایره زدن در بانوان. اینکه بخواهند موسیقی‌های آنچنانی با ضرب بالا بگذارند درست نیست.
بنابراین هم مسجد و هم حسینیه‌ها کارکردهای مختلفی می‌توانند داشته باشند و واقعا درست نیست که چند میلیارد هزینه‌ی یک حسینیه بکنیم و فقط اجازه‌ی استفاده در ماه محرم و صفر بدهیم و اگر کسی فوت کند برای مراسم ترحیم از آن استفاده کنیم یا در طول سال یا ماه جلسه ای در آن بگذارند و کارکرد دیگری نداشته باشد.»
قابل همچنین می‌گوید: «کسانی هستند که مریض دارند و به این شهر می‌آیند و ممکن است که چندین ماه مجبور باشند که در تهران بمانند. به همین خاطر باید جایی اجاره کنند که در این چند ماه بیمار آنها تحت نظارت باشد. بسیاری از این افراد در پارک‌ها می‌مانند چرا از این تکایا و مساجد استفاده نشود؟ ما می‌توانیم از این تکایا استفاده کنیم و به این افراد کمک کنیم. قطعا هم صاحب مسجد که خدا باشد و صاحب حسینیه‌ها و تکایا که ائمه باشند به این عمل راضی‌تر هستند تا اینکه فقط در این مکان ها عبادت شود.»
آرن: طرح مهمانی ساده مساجد، در دست بررسی
مصطفی آرن، کارشناس معاونت فرهنگی امور مساجد، از طرحی برای استفاده از مساجد خبر داد: «در حدود یک ماه پیش، طرحی از طرف ما ارائه شد مبنی بر اینکه مساجد سازوکارهای برگزاری مراسم عروس برای خانواه‌های کم بضاعت و بی‌بضاعت را فراهم کنند. موضوع کمک به خانواده های کم بضاعت و بی بضاعت در زمینه‌ی عقد و عروسی بود که شاید بعضی خانواده ها نمی‌توانند مراسمی بگیرند که حداقل‌ها را داشته باشد. طرحی را ارائه دادیم که در حال بررسی است که مساجدی که توانایی این کار را دارند، افراد واجد شرایط را ثبت نام کنند.
ما حتی مهمانی ساده در مسجد را هم به عنوان طرح مطرح کردیم که بعضی از خانواده‌ها هستند که دوست دارند مهمان در منزل خود دعوت کنند اما فضای لازم را ندارند، اگر بشود بعضی مساجد به عنوان طرحی خودجوش این افراد را ثبت نام کنند. عنوان طرح را هم مهمانی ساده در مسجد گذاشتیم، که بیایند برای مراسم‌های خود از مسجد استفاده کنند و در قبال فضای مسجد، تغذیه خود را آماده کنند و محیط مسجد را همانطور که تمیز تحویل می‌گیرند، تمیز تحویل دهند.»
آرن درباره‌ی قابلیت مساجد هم می‌گوید: «مساجد ما درحال حاضر به طور نسبی در این زمینه ها فعالیت می‌کنند، نمی‌شود گفت همه‌ی مساجد ولی چندین مسجد در این زمینه فعالیت می‌کنند. البته یک بسترهایی میخواهد که شاید امور مساجد نتواند به تنهایی آن ها را برطرف کند، برای مثاب در موضوع کارتن‌خواب‌ها تنها فعالیت امور مساجد نمی‌تواند این بخش را ساماندهی کند، باید چند ارگان با یکدیگر همکاری کنند تا بتوانند این مساله را حل کنند. ارگان‌هایی مانند شهرداری و نیروی انتظامی.
نمی‌شود گفت که همه‌ی مساجد این توانایی اینگونه فعالیت‌ها را دارند، چون بعضی از مساجد ما حتی در رسیدگی به نمازگزاران خود هم مانده‌اند ولی مساجدی هم هستند که هم فضا و هم امکان این موضوع را دارند که در این زمینه فعالیت کنند.
باید طرحی از طرف کسی ارایه شود و در شورای بررسی طرح های امور مساجد بررسی شود و به نتیجه برسد که مساجد محوری که ظرفیت انجام این کار را دارند، به میدان بیایند. حداقل ده یا بیست مسجد به صورت آزمایشی این فعالیت را شروع کنند و بعد اگر جواب داد شروع به اجرای طرح فراگیر بکنند. تا جایی که ما درگیر مسایل فرهنگی هستیم بعضی مساجد در گوشه و کنار چنین کار‌هایی را به صورت خودجوش و نامحسوس انجام می‌دهند. به نوعی این برنامه‌ها باعث می‌شود که مردم مساجد را تنها به عنوان محلی برای نمازخواندن و پایگاه بسیج ندانند و عموم مردم به این مکان ها وارد شوند. این ایده‌ها اگر به صورت طرح به امور مساجد تحویل داده شود و تجمیع شود، نتایج خوبی می‌دهد.»
ابراهیم‌پور: تصور کارکردهای دیگر برای مسجد مانند شمشیر دو لبه است
مجید ابراهیم پور، جامعه شناس شهری، هم در رابطه با کارکردهای دیگر مسجد می‌گوید: «مساجد محلات ،پایگاه‌های استراتژیک هستند و اینکه تصور کنیم که بخواهند نقشی برای برقراری جامعه عادلانه‌تر داشته باشد نتیجه‌ای دو لبه خواهد داشت. لبه‌ی اول آن مربوط به این است که به هر حال مسجد فضایی است که منطق وجودی آن عمومی بودن آن است که قرار است گره‌ای از وضعیت زیستی مردم بگشاید و می‌تواند به نیازهای محله که وابسته به فضا است پاسخ دهد که برای مثال اسکان بی‌جاشدگان شهری و برگزاری مراسم عروسی اما این موضوع ابهامات بسیاری دارد که اگر به آنها پرداخته نشود نه تنها کمکی به وضعیت نخواهد کرد بلکه آن‌را بغرنج خواهد کرد چرا که خودش می‌تواند به کانونی برای فساد و تمرکز قدرت تبدیل شود.
سوالاتی از این دست که متولی تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی در مساجد محلات چه کسانی باید باشند یا ساکنان محله چه نقشی در این تصمیم‌گیری دارند و گروه‌هایی که امروز از فضای مساجد استفاده می‌کنند چه نقشی در تصمیم‌گیری خواهند داشت، سازوکارهای مالی آن چگونه تأمین می‌شود و سوالاتی از این دست که این موضوع را گوشزد می‌کند که اگرچه ممکن است پیشنهادات کوچک و آنی خیلی راهگشا به نظر برسد اما در حقیقت این پیشنهادات با پیچیدگی‌هایی روبرو است که اگر به آن فکر نکنیم با وضعیت پیچیده‌تری روبرو خواهیم شد.
اینکه آیا جامعه از آن استقبال خواهد کرد یا خیر بازمی‌گردد به جواب‌هایی که به سوالات فوق خواهیم داد. به نظر من جامعه هر آن‌چه که در فرآیندهای تصمیم‌گیری تا اجرای آن مشارکت داشته باشد استقبال خواهد کرد ضمن اینکه باید بپذیریم که جامعه، کلی یکپارچه نیست و شمولیت و مشارکتی بودن این تصمیم در استقبال یا عدم استقبال این تصمیم‌ها نقش دارد.»
انتهای پیام
مساجد از زمان پیامبر اکرم صلوات الله علیه پایگاه دینی و علمی بودند