آیا آب و هوای ایران به اروپا نزدیک می‌شود؟
/ گفت‌وگو با اسماعیل کهرم و مدیرکل دفتر سیلاب سازمان جنگل‌ها /
پریسا صالحی، انصاف نیوز: اسماعیل کهرم میگوید ایران دچار تغییر اقلیم شده و احتمالا پس از این تحت تاثیر سیستم آب‌وهوایی اقیانوس اطلس خواهد بود و این یعنی بارندگی بیشتر و شروع دوره‌ی ترسالی و نزدیک شدن آب و هوای ایران به اروپا. سیل اما در این میان خطری است که این خبر خوب را به کاممان تلخ می‌کند. افزایش میزان بارندگی در نبود پوشش گیاهی مناسب به معنای سیل بیشتر است که کشور از ابتدای امسال چندباری با آن درگیر بوده است. آخرین مورد هم مربوط به استان سیستان و بلوچستان است که در روزهای اخیر مشکلاتشان در مواجهه با سیل خبرساز شد.
از طرف دیگر جای مسیل‌ها را در شهرها اتوبان‌ها و ساختمان‌های قدبرافراشته گرفته‌اند تا خطر مواجهه با سیل در کشور دوچندان شود و با از دست دادن این سیستم سنتی در کنترل وضعیت سیلاب‌ها حتی بیشتر از گذشتگانمان دچار مشکل شویم.
در این مورد با اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست و بوم‌شناس و ابوالقاسم حسین‌پور مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل‌ها به گفت‌وگو پرداخته است. حسین‌پور میگوید شروع ترسالی قطعیت ندارد اما برای تغییرات اقلیمی نیاز به اعتبارات و حتی تغییرات قانونی وجود دارد.
دوره‌ی دوازده ساله‌ی ترسالی شروع می‌شود
انصاف نیوز: با توجه به سیل‌های اخیر گفته می‌شود که ما با نوعی تغییر اقلیم مواجهیم؛ نظر شما در این مورد چیست؟
کهرم: این نشانه‌ی خیلی خوبی است. حالا اینکه ما آمادگی نداریم چیز دیگری است؛ زیرساخت نداریم و سدهای کوچک هم به اندازه‌ی کافی نداریم بنابراین وقتی اینهمه باران می‌آید در جایی مثل منطقه‌ی دشتیاری سیستان و بلوچستان که مسطح است جمع می‌شود و چون پوشش گیاهی نیست جذب زمین نمی‌شود و به سفره‌ی آب زیرزمینی اضافه نمی‌شود. سرازیر می‌شود و با آب شور خلیج فارس مخلوط می‌شود.
بنابراین این بارش به درد ما نمی‌خورد، آنجا نه پوشش گیاهی هست نه درخت چندانی هست که اینها را جذب کند و به سفره‌ی آب زیرزمینی بفرستد اما اینها نشانه‌های خوبی است.
طبق نظر کارشناسان هواشناسی تا به حال ما تابع سیستم آب و هوایی خلیج فارس و دریای عمان بودیم و به همین دلیل 12 سال خشکسالی را در ایران تحمل کردیم. در این دوازده سال میزان بارندگی در کشور نصف میزان معمول یعنی 240 میلی متر در سال بود اما حالا اینطور تصور می‌شود که سیستم آب و هوایی ما در حال نزدیک شدن به اقیانوس اطلس متصل می‌شود. اگر چنین چیزی باشد یعنی خشکسالی تمام شده و ما از سیستم‌های بارشی اقیانوس اطلس استفاده می‌کنیم که الان هم اروپا از این سیستم استفاده می‌کند، ببینید چقدر مناطق پربارانی دارند.
یعنی آب و هوای ایران به آب و هوای اروپا نزدیک می‌شود؟
بله به آب و هوای اروپا نزدیک می‌شود. به خاطر اینکه آنها هم از سیستم آب‌وهوایی اقیانوس اطلس استفاده می‌کنند اما لازمه‌ی این کار این است که تا مهرماه آینده که سال آبی جدید شروع می‌شود به همین ترتیب که تا الان داشتیم بارندگی زیاد داشته باشیم. بارش‌هایی که در تهران یا سیستان و بلوچستان انجام می‌شود نشانه‌ای است که ما می‌بینیم که به سمتی می‌رویم که خشکسالی ده، دوازده ساله را پشت سر بگذاریم و ان‌شاالله یک دوره‌ی ترسالی که آن هم دوازده سیزده سال طول خواهد کشید آغاز کنیم. بنابراین اینها نشانه‌های خوبی است.
زیرساخت‌های ما شاید مناسب سیستم آب و هوایی اقیانوس اطلس نیست؛ امکان این وجود ندارد که این موضوع به جای اینکه برای ما نویدبخش باشد تبدیل به فاجعه شود؟
فاجعه نه به آن صورت! فرق اروپا و بنگلادش این است که در اروپا پوشش گیاهی آنقدر هست که وقتی باران می‌آید پوشش گیاهی سرعت آب را کم می‌کند و مقدار زیادی از این آب را به سفره‌های آب زیرزمینی سرازیر می‌کند. در کشور ما و به خصوص در سیستان و بلوچستان چون پوشش گیاهی نیست، آب در سراشیبی قرار می‌گیرد و مقداری از خاک را می‌شوید کمااینکه در فرورین این کار را کرد. خاک بهترین سرمایه‌ی ایران از نظر صنعت کشاورزی است؛ این خاک را می‌شوید و به دریا می‌برد. در فرسایش خاک ایران یا اول است یا دوم.
بنابراین شما درست می‌گویید، ما زیرساخت و سدهای متعدد کوچک نداریم. سدهای بزرگ مثل سپیدرود یا دز داریم ولی ما نیاز به سدهای کوچک متعدد داریم که نگذاریم این آبی که می‌آید به دریا نریزد و با آب شور مخلوط شود و از بین برود.
با مقداری مرتع‌کاری که پوشش گیاهی تولید کند ما می‌توانیم جلوی هجوم آب به دریا را بگیریم و از آن استفاده کنیم. زیرساخت چندانی لازم ندارد.
پس سدهای کوچک متعدد و مرتع‌کاری چیزهایی هستند که می‌توانند به ما کمک کنند.
صد در صد کمک می‌کند. من آماری را خواندم که تکان‌دهنده بود؛ قبل از انقلاب درخشان ما 13 سد در ایران وجود داشت الان این تعداد به 647 سد رسیده است. این یعنی در سال حدود 16 سد ساخته شده است. 146 سد هم در دست ساخت است، 537 سد هم در دست مطالعه است. آیا با وجود این سدها آب ما بیشتر شده است؟ نه. بنابراین سد آب نمی‌آورد؛ سد بزرگ اصلا فاجعه است. زیرساخت یعنی سدهای کوچک متعدد که برای مثال به یک شهر آب برساند. نیازی نیست مثل سد دز باشد که خوزستان را زیر آب ببرد.
در شرایطی که احتمالا بارندگی زیاد خواهد بود، برای محافظت از شهرها چه می‌شود کرد که مشکلی مثل سیل سیستان و بلوچستان اتفاق نیافتد؟
پنجاه سال پیش در پاسداران یک رودخانه بود که این رودخانه تبدیل به اتوبان صیاد شیرازی شد، یک رودخانه‌ی دیگر هم بود که تبدیل به اتوبان امام علی شد. اینها در واقع رودخانه نبودند مسیل بودند. وقتی سیل می‌آمد از این مسیل‌ها تخلیه می‌شد و به سیدخندان می‌رفت، از آنجا هم چند شاخه می‌شد و به شهر ری و منطقه‌ی 19 و 20 تهران می‌رفت.
ما راه اینها را گرفتیم الان اگر سیل بیاید کجا قرار است برود؟ سیل از ارتفاعات البرز به تهران می‌رسد، این طرف اتوبان است آن طرف هم اتوبان است، دره‌ی دارآباد هم که در دل رودخانه که مسیل بوده با پارتی‌بازی خانه و هتل قصر ساختیم؛ خب سیل از کجا برود؟
اگر برای شهر یک مسیل قرار داده شود که مسیر سیل را هدایت کند، دیگر سیل با شهر کاری ندارد. پیش از این اینطور بود و به آن روددره گفته می‌شد. در تهران ولنجک و دارآباد و پاسداران به نام سلطنت‌آباد و بزرگراه امام علی مسیل بودند که همه‌ی آنها را ساختیم. مثل کاری که در دروازه قرآن شیراز کردند و در آنجا ساختمان ساختند. دیدیم که چطور آنجا ماشین‌ها مثل ماشین اسباب‌بازی در آنجا باهم برخورد می‌کردند. این موضوع به این علت بود که جلوی حرکت سیل را گرفته بودند. بنابراین زیرساخت چندانی نمی‌خواهد.
حسین پور: بارش‌های حدی افزایش پیدا کرده
حسین پور در مورد شروع دوره‌ی ترسالی به انصاف نیوز گفت: «نمی‌شود به طور قطع گفت که دوره‌ی ترسالی شروع شده است، تغییرات اقلیمی و نوسانات اقلیمی که وجود دارد بروز وقایع حدی بارش و سیلاب را تشدید کرده اما نمی‌شود گفت که قطع به یقین به این رسید که ما یک دوره‌ی پربارش و سیلابی را شروع کرده‌ایم چه بسا همین الان که هم سال گذشته بارش‌های خوبی را دریافت کردیم و هم امسال بازهم بارش در بخشی از کشور به حد نرمال هم نرسید.
نمی‌شود گفت که سال بعد و سال‌های بعد ادامه‌ی این روند بارشی را خواهیم داشت. چه بسا دوباره به علت همان نوسانات اقلیمی ما به یک باره با یک خشکسالی شدید مواجه شویم. این موضوع به لحاظ کارشناسی و علمی قطعیت ندارد و نمی‌شود گفت که دوره‌ی ترسالی در کشور شروع شده و امسال و سال‌های بعد هم پرآب خواهد بود. تغییرات اقلیمی‌ای در دنیا به وجود آمده که کشور ما هم از آن مستثنا نیست گرمایش کره‌ی زمین و تغییرات اقلیمی در کل به سمت خشکی بیشتر پیش می‌رود.
تحت این شرایط و با این اوصاف ضرورت توسعه‌ی فعالیت‌های آبخیزداری آبخوانداری و حفظ منابع آب، خاک و پوشش گیاهی قطعا بیش از گذشته اضافه خواهد شد.»
او همچنین در پاسخ به اینکه سازمان جنگلداری چه تدابیری برای این شرایط اندیشیده است گفت: «متناسب با شرایط روز باید برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت داشت. در حیطه‌ی وظیفه‌ی سازمان جنگل‌ها مراتع طرح‌ها و برنامه‌های مدونی را تدوین کردیم و ارائه دادیم. مدیریت حوزه‌های آبخیز و حفظ منابع طبیعی و پوشش گیاهی در قدم اول بیش از گذشته مورد توجه باشد.
فقط موضوع پوشش گیاهی هم مطرح نیست.اقلیم تعیین می‌کند که چه درصدی از پوشش گیاهی بتواند در عرصه حاکم باشد؛ این خواستنی نیست و بستگی به نوع اقلیم و نوع بارش دارد. برای مثال اگر نوع پوشش گیاهی ما تنک و نیمه تنک باشد، به دلخواه خودمان و فقط با هزینه نمی‌توانیم آن را به پوشش‌های انبوه تبدیل کنیم. به طبیعت قوانین اکولوژیک حاکم است و قواعد اکولوژیک تعیین می‌کنند که طبیعت ما چه خصوصیات و شرایط داشته باشد.
ما باید نوع بهره‌برداری و استفاده‌مان از منابع سرزمینمان به شکلی باشد که متناسب با وضعیت اکولوژیک پایدار بماند. طبیعت اقلیم ما طبیعت خشکی است و کشور ما در زمره‌ی کشورهای سیل‌خیز است. نمی‌شود سیل را از بین برد باید برنامه‌هایمان را متناسب با آن قرار دهیم و توسعه وعمران کشور بر مبنای این واقعیت باشد، چه واقعیت کم‌آبی و چه واقعیت سیل‌خیزی که حداقل آسیب را از این وقایع حدی ببینیم. لازمه‌ی آن هم توسعه‌ی فعالیت آبخیزداری و آبخوانداری و رعایت حریم سیلاب به خصوص در مناطق سکونتی و فعالیتی است که در حریم سیلاب ساخت‌وساز نشود.
بارش‌های حدی بیشتر شده، ما با تغییرات اقلیمی شاهد هستیم که سطوح برفابی کشور کاهش پیدا کرده، میزان برف کمتر شده و به عکس بارش‌های رگباری با شدت بالا در زمان‌های کوتاه‌تر افزایش پیدا کرده است. در این شرایط زیرساخت‌های آبخیزداری و آبخوانداری را در سطح حوزه‌های آبخیز کشور باید افزایش داد.
ما برنامه‌های بلند مدتی برای آن پیشبینی کردیم؛ از جمله بعد از وقایع سیل اخیر طرح آبخیزداری و کاهش مخاطرات سیل در کانون‌های جمعیتی شهری و روستایی کشور تنظیم کردیم که شهرها و روستاها را ایمن‌سازی کنیم. آبخوانداری و پخش سیلاب بر سطح آبخوان‌های کشور را در سطح بیشتر از 11 میلیون هکتار که عرصه‌های سیل‌خیز کشور و منطبق با حوزه‌های آبخیز مشرف به آبخوان‌ها و دشت‌های بحرانی و ممنوعه هستند را تنظیم کردیم.
طرح آبخیزداری و آبخوانداری در حوزه‌های بالادستی قنوات کشور هم به همین شکل. اگر منابع لازم به این طرح‌های بلندمدت اختصاص داده شود قطعا می‌تواند کمک کند که ما از فرصت سیلاب در کشوری که بخش‌های وسیعی از آن خشک و نیمه‌خشک است استفاده کنیم و آن را از تهدید به فرصت تبدیل کنیم که منابع بارشی و سیلاب‌ها به درون زمین نفوذ کنند و در دل زمین ذخیره شوند و باعث تقویت چشمه‌ها و قنوات شود و به پایداری و رونق کشاورزی و توسعه‌ی روستایی مناطق مختلف کشور کمک کند.»
حسین‌پور در مورد اعتبارات لازم برای این موضوع توصیح داد :«خوشبختانه در دوسال اخیر توجه به مباحث آبخیزداری و آبخوانداری بیش از گذشته بوده به کرات از تاکیدات مقام معظم رهبری بر این موضوع بوده، صندوق توسعه‌ی ملی هم با توجه به اهتمام ویژه‌ای که دولت بر این موضوع آبخیزداری و آبخوانداری داشته و حمایت‌های مجلس با وجود محدودیت‌های اعتباری‌ای که در کشور به واسطه‌ی تحریم‌های ظالمانه و مشکلات اقتصادی کشور این بخش را مورد حمایت قرار داده است.
اما در کل وقتی از برنامه‌های توسعه‌ی گذشته نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که منابع کمی به این بخش اختصاص داده شده و باید سرمایه‌گذاری خیلی بیشتری صورت بگیرد که هم جبران عقب‌ماندگی‌های گذشته انجام شود و هم متناسب با تغییرات اقلیمی و این چالش‌ها و تهدیدهایی که از این نظر وجود دارد بیش از گذشته این موضوع بتواند در کشور ایفای نقش کند.
آبخیزداری و آبخوانداری یک فعل ریشه‌دار در کشور است. در جای جای مناطق کشور که خشک، کم‌آب و کم‌بارش هم حتی بوده و در بعضی موارد سیل‌خیز هم است؛ سامانه‌های سنتی آبخیزداری و آبخوانداری وجود داشته و همچنان در بعضی مناطق مورد استفاده‌ی مردم است که این حاکی از این است که آبخیزداری و آبخوانداری یک فعل باسابقه در در این پهنه‌ی سرزمینی است و باید با توجه به شرایط روز کشور بیش از گذشته به آن پرداخته شود. امیدوارم در آینده هم مثل این دوسال و حتی بیشتر از این دوسال اعتبارات لازم برای این برنامه‌های متعددی که گفتم انجام شود.»
او در پایان در پاسخ به اینکه آیا نهادهای ذی ربط در جلوگیری از ساخت و ساز در مسیل‌ها با این سازمان همکاری دارند یا نه گفت: «اجازه‌ی ساخت وساز در حیطه‌ی وظایف سازمانی ما قرار نمی‌گیرد. برای اینکه انسجام سازمانی دستگاه‌های دخیل و تعیین‌کننده در این موضوع و دیگر موضوعات مربوط به طبیعت ارتقا پیدا کند و هماهنگی‌های بین اجزا و بدنه‌ی دولت و تشکل‌های بخش خصوصی بیشتر شود باید اصلاح قوانین انجام شود.
اگر اعتقاد بر این داریم که یک زمین داریم و تحت واحد پذیرفته شده‌ی علمی جهانی با عنوان حوزه‌ی آبخیز به عنوان یک واحد برنامه‌ریزی مدیریت پایدار سرزمین بخواهیم برای سرزمینمان برنامه‌ریزی کنیم، نیاز است که هماهنگی و قوانین کاربردی برای آن در کشور ارتقا پیدا کند. یکی از موضوعاتی که در سیل‌های سال جاری هم مطرح است و کمیته‌ی حقوقی هم ذیل کمیته‌ی ملی سیلاب شکل گرفته بود بررسی این قوانین پراکنده در کشور است که باید مکمل هم و یکپارچه و منسجم باشند که هم همه‌ی دستگاه‌ها و هم مردم و بخش خصوصی تکلیف خودشان را بدانند به موضوع کمک می‌کند.
قوانین زیادی در کشور وجود دارد. هر دستگاهی هم قوانین بخشی خودش را دارد ولی باید از بخشی‌نگری به مدیریت جامع و جامع‌نگری برسیم تا هماهنگی ارتقا پیدا کند. در حال حاضر اما در مورد ساخت‌وساز دستگاه ما دخیل نیست و شان و دخالتی ندارد.»
انتهای پیام
