حکومت امام علی و طبقات ضعیف جامعه

شفقنا نوشت: «حضرت علی(ع) در زندگی شخصی خود به حداقل برخورداری ها اکتفا کردند و رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند.»

حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی، استاد حوزه علمیه و پژوهشگر نهج البلاغه بیان کرد: «برنامه ها و جهت گیری اصلی و عام حضرت علی(ع) در جهت فقرزدایی و ارتقای وضع معیشت مردم، تأکید و پایبندی ایشان به رعایت عدالت و مساوات در جامعه به ویژه در برخورداری از اموال عمومی و بیت المال بود. از جمله برنامه های کلی حضرت این بود که آنچه به عنوان امکانات دولت اسلامی و جامعه اسلامی به شمار می رفت و در اختیار امیرالمومنین علی(ع) بود به شکل عادلانه ای میان جامعه و آحاد مردم توزیع می شد. فرصت هایی که وجود داشت به صورت عادلانه در اختیار همه طبقات دور و نزدیک قرار داده می شد. چنانچه ایشان براساس یک برنامه کلی و با عنایت و فرصت ویژه ای که داشتند، ارتقای سطح معیشت مردم را پدید آوردند و به کارگزاران خود بر این جهت تأکید می کردند که زندگی مردم باید سامان یابد.»

حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی در گفت وگو با شفقنا درخصوص سیره حضرت علی(ع) در رسیدگی به محرومان و نیازمندان، اظهار کرد: یکی از ابعاد روشن و قابل توجه حضرت علی(ع) این شخصیت جامع الهی، بُعد انسان دوستی، نوع دوستی، مردم داری به صورت عام و توجه ویژه و رسیدگی به طبقات فرودست و تنگدست اجتماعی و معیشتی به شمار می روند، می باشد. این بُعد از شخصیت حضرت امیر به ویژه در دوران حدود ۵ سال خلافت ایشان که در عمل در مسند زمامداری جامعه قرار گرفتند، بسیار آشکار است. به صورت کلی در کنار آنچه درباره سایر ابعاد زندگی و ویژگی های شخصیتی ایشان وجود دارد، نقش آن بزرگوار در همراهی و حمایت از پیامبر اکرم(ص) از آغاز نبوت و رسالت ایشان، در دوران مکه و سپس در دوران مدینه بسیار روشن می باشد که در تاریخ نمونه ها و شواهد آن به فراوانی بازگو شده است.

وی ادامه داد: در سیره عملی حضرت علی(ع) چه مواردی که مربوط به زندگی فردی و شخصی ایشان است و چه آنچه به زندگی اجتماعی و عمومی و جایگاه حکومت برمی گردد و چه از نظر گفتارها و آموزه های متعددی که در این باره از زبان و قلم آن بزرگوار جاری شده و بخش عمده ای از آن برای ما به عنوان یکی از سرمایه های بزرگ بر جای مانده، برای زمامداران، مسئولان و کارگزاران و همه کسانی که دارای قدرت و نفوذ کلام در جامعه هستند، الگوست و الزاماتی را پیش پای آنان می گذارد. البته در یک گفت وگو نمی توان به همه ابعاد این مساله پرداخت، ولی از این فرصت کوتاه و با تشکر از شفقنا که چنین توجهی به این بخش از زندگی و شخصیت امام علی(ع) دارد، نکاتی را بیان می کنم.

حضرت علی(ع) از نخستین روز خلافت به طبقات تنگدست جامعه توجهی ویژه داشتند

این پژوهشگر نهج البلاغه با تأکید بر اینکه حضرت علی(ع) توجه ویژه و خاصی به محرومان و فقرا داشتند، گفت: حضرت علی(ع) از نخستین روز خلافت خودشان، افزون بر برنامه عامی که در جهت رعایت عدالت و مساوات در مسجد مدینه اعلام فرمودند، به صورت خاص تر با طبقات تنگدست اجتماعی، فقرا، مستمندان، مستضعفان و توده مردمی که در زندگی عادی خودشان دچار تنگنا و محدودیت شده بودند، هم همراهی شخصی کردند و هم در دستورالعمل های خویش به صورت خاص و ویژه اهتمام خود را به این طبقات نشان دادند.

وی افزود: برنامه ها و جهت گیری اصلی و عام حضرت علی(ع) در جهت فقرزدایی و ارتقای وضع معیشت مردم، تأکید و پایبندی ایشان به رعایت عدالت و مساوات در جامعه به ویژه در برخورداری از اموال عمومی و بیت المال بود. از جمله برنامه های کلی حضرت این بود که آنچه به عنوان امکانات دولت اسلامی و جامعه اسلامی به شمار می رفت و در اختیار امیرالمومنین علی(ع) بود به شکل عادلانه ای میان جامعه و آحاد مردم توزیع می شد. فرصت هایی که وجود داشت به صورت عادلانه در اختیار همه طبقات دور و نزدیک قرار داده می شد. چنانچه ایشان براساس یک برنامه کلی و با عنایت و فرصت ویژه ای که داشتند، ارتقای سطح معیشت مردم را پدید آوردند و به کارگزاران خود بر این جهت تأکید می کردند که زندگی مردم باید سامان یابد. حضرت حتی درباره غیر مسلمانان نیز تأکید ویژه ای داشتند چنانکه در برخی از منابع تاریخی مانند «تاریخ یعقوبی» و همچنین «أنساب الأشراف بلاذری» در دستورالعمل امام علی(ع) به قرظه بن کعب انصاری نقل شده است که حضرت درباره اهل ذمه و کمک به آنها برای لایروبی جوی آبی که خشک شده بود، دستورالعمل ویژه ای صادر کردند و ضمن تأکید بر حل این مساله، در پایان اشاره فرمودند که اگر همین کسانی که مسلمان نیستند، در سرزمین اسلامی بمانند و دست به عمران و آبادی بزنند، نزد من محبوب تر هستند از اینکه ضعیف و ناتوان شوند و کوچ کنند.

برخورداری همه مردم در دوران حکومت امام علی(ع) از نعمت و رفاه

یا به نقل از ابن شهر آشوب در یک گزارش کلی که حضرت علی(ع) از وضع مردم کوفه می دهند، بسیار جالب است که ایشان اشاره می کنند تمام مردم کوفه حتی طبقات فرودست و به اصطلاح کسانی که در یک ادبیاتی پایین شهری محسوب می شوند، از نظر رفاهی و اقتصادی در نعمت قرار گرفتند. امام علی(ع) در این باره فرمودند: «ما أصْبَحَ بِاْلکُوفَهِ أحَدٌ الاّ ناعِماً؛ هیچ کسی در کوفه روزگار نمی گذراند جز اینکه در رفاه و نعمت است. إنَّ أدْناهُمْ مَنْزِلَهً؛ حتی آن طبقات فرودست، آنانی که از نظر اجتماعی و درآمدهای رایج دیگر در سطح پایینی قرار دارند هم حداقل این سه رکن را در زندگی خود دارند. لَیَأکُلُ مِنَ البُرِّ؛ نان گندم می خورند. (در آن دوره خوردن نان گندم درجه ای از بهبود وضع زندگی به شمار می رفت) وَ یَجْلِسُ فی الظِّلِّ؛ سرپناهی مناسب دارند. (به تعبیر ما کارتون خواب یا خیابان خواب نبودند و در زیر سقفی زندگی می کردند) وَ یَشْرَبَ مِنْ ماءِ الفُراتِ؛ از آب بهداشتی یا آب گوارا می نوشند. حتی اگر در این قسمت مقصود همان فرات باشد هم بدین معناست که به آب فرات که بهداشتی و آشامیدنی و نامحدود بود، دسترسی داشتند.

در دوران زمامداری حضرت علی(ع) خوردن، نوشیدن و مسکن طبقات فرودست تضمین شد

این پژوهشگر نهج البلاغه با تأکید بر اینکه سیاست های کلی اجتماعی و اقتصادی حضرت علی(ع) در جای خود قابل بررسی است، بیان کرد: در دوران زمامداری حضرت علی(ع) خوردن، نوشیدن و مسکن طبقات فرودست تضمین شد. وقتی این دسته از جامعه، حداقل ها را به تناسب سطح زندگی در آن دوره داشتند، باقی مردم نیز از این امکانات رفاهی و معیشتی برخوردار بودند. گزارشی که امام علی(ع) از وضع مردم کوفه در دوره خود می دهند، نشان می دهد که سیاست های کلی اجتماعی و اقتصادی امیرالمومنین علی(ع) در این راستا بوده که مردم را تشویق کنند تا دست به عمران و آبادی بزنند و بتوانند به طور یکسان از بیت المال بهره مند شوند.

حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی با بیان اینکه حضرت علی(ع) همواره توجه ویژه ای به محرومان و مستمندان داشتند، تصریح کرد: حضرت علی(ع) در دوران خلافت و دوره اخیر زندگی خود که عملاً در رأس حکومت، خلافت و زمامداری قرار گرفتند، اهتمام ویژه و برنامه خاصی برای رسیدگی به طبقات ضعیف و مستمند داشتند، اول رسیدگی کلی به مشکلات آنان به صورت خاص، دوم تأکیدی که بارها به کارگزاران خود برای توجه ویژه به این طبقات داشتند و سوم هم تلاش ویژه ای که ایشان در زندگی شخصی در مقداری که در توانشان بود برای رفع تنگدستی این طبقات به کار بستند.

حضرت علی(ع) رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند

وی گفت: هر زمانی که می خواهیم در مورد سیره امام علی(ع) در رسیدگی به حال و روز فقرا و طبقات مستضعف بحث کنیم، بهتر است پیش از آن به شخصیت زندگی آن حضرت توجه کنیم؛ حضرت علی(ع) رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند و به کمترین امکانات بسنده می کردند. حضرت علی(ع) به نوعی تصریح می فرمودند که در این جهت الگوی خود را پیامبر(ص) قرار دادند و به تعبیر حضرت ریاضت نفسانی درباره خودشان اعمال می کردند.

حضرت در زندگی شخصی خودشان به حداقل برخورداری اکتفا می کردند

وی با اشاره به اینکه حضرت علی(ع) در زندگی شخصی خود به حداقل برخورداری اکتفا می کردند، گفت: بُعد دیگر که به بحث ما برمی گردد این است که طبقات مستضعف و مستمند در جامعه ببینند و دستکم از نظر روحی و ذهنی آسوده خاطر باشند که امام و زمامدار اصلی آنان به رغم اینکه به امکانات بسیاری دسترسی دارد و گاهی هم حتی برخی از دوستان ایشان را نسبت به استفاده از این امکانات توصیه می کنند، اما حضرت در زندگی شخصی خود به حداقل از نعمت ها اکتفا می کند و از این جهت بر رفتار اطرافیان و نزدیکان خود نظارت و اشراف دارد، در مقابل زیاده روی یا توقعات احتمالی بی جا آنان می ایستد و از این طریق آنان را کنترل و تربیت می کند. حضرت علی(ع) بیش از آنچه که به عنوان یک حداقلی از زندگی لازم می دانستند، استفاده نمی کردند و به اطرافیان، بستگان، خانواده و خویشان خود نیز چنین اجازه ای نمی دادند که نمونه های آن در تاریخ فراوان است.

نکوهش کارگزار به دلیل حضور در مهمانی مجلل

این پژوهشگر نهج البلاغه به نمونه ای از تذکر امام علی(ع) به اطرافیان خود در راستای کنترل زیاده روی و تربیت آنان اشاره و خاطرنشان کرد: امام علی(ع) نامه ای به کارگزاران خود از جمله عثمان بن حُنَیف در بصره می نویسند و ایشان را به این دلیل که در یک مهمانی ویژه که تنها ثروتمندان و برخورداران در آن شرکت کرده بودند و انواع و اقسام غذاها در این مجلس حاضر بود و این شایسته یک کارگزار حکومت علوی نبود، نکوهش کردند. همچنین حضرت به وضع خودشان هم که باید الگویی برای کارگزاران و دیگران باشند، اشاره و عنوان کردند که در رفتار و زندگی شخصی خود به یک لباس مندرس و کهنه و به قرص نانی اکتفا می کنند. البته حضرت در همان جا یادآوری کردند و تذکر دادند که دیگران نمی توانند مانند او باشند، اما تأکید فرمودند که می توانند در این راستا قدم بگذارند و پا را فراتر از مرزهایی که می توانند رعایت کنند نگذارند و زیاده روی نکنند.

نمونه هایی از زندگی شخصی امام علی(ع) با اکتفا به حداقل ها

وی عنوان کرد: یکی از یاران امیرالمومنین علی(ع) نقل می کند که در نزدیکی های کوفه و وقتی هوا سرد بود بر امیرالمومنین وارد شدم و دیدم که حضرت یک لباس نازکی پوشیدند و از سرما به خود می لرزند. به حضرت اعتراض کردم و گفتم یا امیرالمومنین خداوند برای شما و اهل بیت(ع) در این اموال بیت المال سهمی قرار داده است، چرا با جان و سلامتی خود اینگونه رفتار می کنید!؟ حضرت در پاسخ سوگند می خورند و می فرمایند: من از اموال شما هیچ چیزی کم نمی گذارم و این لباسی هم که پوشیدم از خانه خودم هست یا در تعبیر دیگر فرمودند از مدینه است.

نمونه دیگر اینکه، یکی از اصحاب زمانی خدمت حضرت رسیدند و دیدند که ماست بسیار ترشی که بوی ترشی آن در فضا پیچده و انسان را آزار می دهد، مقابل حضرت است و حضرت هم تکه هایی از نان خشک و سفت که پوست های جو روی آن قرص نان پیدا بود را داخل ماست ترش می زدند و می خوردند. این شخص به حضرت عرض می کند که یا امیرالمومنین آیا چنین غذایی می خورید؟ حضرت در پاسخ اشاره کردند که رسول الله خشک تر از این نان می خورد و خشن تر از این لباس می پوشید، من اگر به روش ایشان عمل نکنم، خوف این را دارم که به پیامبر(ص) ملحق نشوم.

اقدام زمامدار حکومت اسلامی برای فروش شمشیر جنگی برای دریافت مبلغی

نمونه دیگری نقل شده و آن اینکه روزی دیدند حضرت علی(ع) شمشمیر معروف خود را به بازار آوردند و فریاد می زنند «مَنْ یَشْتَرِی مِنِّی هَذَا؛ چه کسی این شمشیر را از من می خرد» پس از آن حضرت سوگند خوردند که اگر من پول این شمشیر را داشتم، آن را نمی فروختم. در حقیقت به رغم اینکه اموال فراوان بیت المال در اختیار امام علی(ع) بود، اما ایشان ناچار دیدند شمشیر خود که به عنوان یک وسیله دفاعی و ابزار جنگی نیاز داشتند را در معرض فروش بگذارند. نقل شده که شخصی مقداری پول به علی(ع) قرض داد و زمانی که حضرت سهم خود را از بیت المال گرفتند، بدهی خود را ادا کردند.

حساسیت امام علی(ع) نسبت به اینکه کسی ایشان را جدا و برتر از خود تصور نکند

نمونه دیگر اینکه، امیرالمومنین علی(ع) پس از فتنه اصحاب جمل در بصره برای جلوگیری از شورش آنها به ناچار از مدینه خارج و در کوفه ساکن شدند؛ موارد مختلفی نقل شده که نشان می دهد حضرت از ابتدا به عنوان یک اصلی برای خودشان قرار داده بودند که در مدتی که در بصره بودند و سپس چند سالی که در کوفه بودند از اموال و از اشیای آنجا استفاده نکنند و چیزی از آنجا نخوردند و از همان غله و به اصطلاح زراعتی که در مدینه داشتند یا از پارچه ای که توسط خانواده شان در مدینه تهیه می شده بود، استفاده کردند تا هیچ کسی نتواند بر زبان آورد یا حضرت را متهم کند که در بصره سطح زندگی ایشان بالاتر و بهتر بوده و ایام خوشی را داشتند چنانکه پس از جنگ بصره، حضرت در خطابه ای که با مردم بصره داشتند آنها را نکوهش و اعتراض کردند و فرمودند: «ما تنقمون علی یا اهل البصره ؟ و اشار الی قمیصه و ردائه فقال : والله انهما لمن غزل اهلی، ما تنقمون منی یا اهل البصره ؟ و اشار الی صره فی یده فیها نفقته فقال : والله ما هی الامن غلتی بالمدینه؛ چرا با من دشمنی می کنید، به خدا قسم این دو هم (با دستشان به پیراهن و عبای خودشان اشاره کردند) بافته خانواده ام هست. سپس حضرت فرمودند: چرا با من دشمن می کنید و این بار به کیسه غذایی که در دستشان بود، اشاره کردند و گفتند: این جو و غذایی هم که در این کیسه شخصی من هست، از مال شما و شهر بصره نیست از غله و زراعت خودم در مدینه است.»

سپس حضرت یک جمله کلی فرمودند: «فان انا خرجت من عندکم باکثر مما ترون فانا عندالله من الخائنین و اکثر من تراون؛ به رغم اینکه در بصره پیروز شدم و بیت المال بصره فراوان است، اما اگر به بیش از همین پیراهن، ردا و کیسه نان خودم از اینجا چیز بیشتری همراهم بود، من نزد خداوند از شمار خائنان باشم.»

حضرت علی(ع) این مطلب را تنها برای مردم بصره نفرمودند. بکر بن عیسی نقل می کند که حضرت علی(ع) پیوسته این مطلب را در کوفه بیان می فرمودند «یا اهلَ الکوُفهِ، اذا انا خرَجتُ من عِندکُم بغَیر راحلَتی، و رحَلی، و غلُامی فلُان؛ فانا خائِنُ؛ ای مردم کوفه، اگر من از شهر شما یا پس از خلافتم با چیزی بیشتر از مرکب و بار و بنه مختصر خود و خدمتکارم فلانی بروم، خائن خواهم بود.» در ادامه این نقل آمده «هزینه آن حضرت از درآمد غله او در ینبع مدینه برایش می رسید و از همان درآمد به مردم نان و گوشت می خورانید و حال آن که خود تریدی که با اندکی روغن فراهم شده بود می خورد.»

در حقیقت با اینکه حضرت علی(ع) زمامدار اسلامی بودند، اما حتی از غذا، جو و گندمی که در کوفه بود، استفاده نمی کردند و از حجاز برای ایشان آورده می شد. در یک روایتی از امام صادق(ع) هم این نکته اشاره شده «کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لاَ یَأْکُلُ مِمَّا هَنَأَ حَتَّى یُؤْتَى بِهِ مِنْ ثَمَّ یَعْنِی اَلْحِجَازَ؛ علی(ع) از آنچه در کوفه بود، استفاده نمی کرد و نمی خورد تا اینکه گندم یا آردی که برای حضرت بود از ینبع می رسید.»

وی با تأکید بر اینکه حضرت علی(ع) در همه عرصه های زندگی شخصی و زمامداری خود به حداقل ها اکتفا می کردند، گفت: زمانی که حضرت ازدواج کردند متوجه شدند که به رسم آن دوره، برخی از اطرافیان حجله ای که برای همسر ایشان فراهم شده بود را آراسته اند، اما حضرت نه تنها وارد نشدند بلکه دستور جمع آوری آن را دادند و این جمله را فرمودند: «آل علی همین وضعی که دارند کفایتشان می کند و نباید تغییری پیدا کند.»

مرحوم مجلسی نقل می کند که یک وقتی امام علی(ع) در خانه نشسته بودند و مشغول حساب و کتاب بیت المال و رسیدگی به این امور بودند، یک مرتبه در داخل خانه بوی کباب شدن چیزی به مشام شان رسید یا صدای کباب شدن چیزی به گوششان رسید، حضرت با سراسیمگی از جا جستند و احتمال دادند یا خواستند ببیند که نکند کسی هدیه یا رشوه ای آورده و دور از چشم ایشان به خانواده ایشان داده باشد، پیگیری کردند و متوجه شدند یکی از خویشان ایشان شتر کشتند و مقداری از چربی هایی که مربوط به زانو یا کوهان شتر است برای همسر حضرت آوردند. وقتی حضرت متوجه این مساله شدند، خیالشان راحت شد و نهی نکردند چون هدیه ای شخصی بود و اقوام نزدیک همسر ایشان آورده بودند.

حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی بیان کرد: معتقدم زمامداران و مسئولان حکومت و جامعه اسلامی باید در زندگی شخصی خود به حداقل ها اکتفا کنند، تحقق این امر هم یک آرامش خاطری برای طبقات مختلف اجتماعی به ویژه طبقات فرودست هست و هم برای دیگران به خصوص قدرتمندان و ثروتمندان الگوست که به حداقل هایی اکتفا کنند یا لااقل به صورت نسبی زیاده روی نکنند و به سایر طبقات توجه ویژه ای داشته باشند.

توقع نمی رود که مسئولان و کارگزاران ما و سایر حکومت های دینی مانند امیرالمومنین باشند، اما باید حس عمومی در جامعه این باشد که زندگی شخصی مسئولان امر با سطح زندگی عموم جامعه تناسب دارد و اگر هم این فاصله طبقاتی زیاد نیست باید این احساس در میان مردم وجود داشته باشد که مسئولان در زندگی شخصی خود به گونه ای رفتار می کنند و به گونه ای مرتب با واقعیت های اجتماعی و محدودیت ها درگیر هستند و می فهمند در میان مردم چه می گذرد. اگر کمبود، گرانی، تورم و محدودیت های مختلفی هست که مخالفان و دشمنان فراهم کردند یا ناشی از سختی ها و ناگواری هایی در دوره جنگ و غیر جنگ است، اگر مشکلات برخواسته از تحریم است و در امر بهداشت، مسکن، ازدواج، تهیه کالاهای غذایی و لباس و پوشاک خود را نشان می دهد، باید این حس عمومی وجود داشته باشد که مسئولانی عهده دار کار هستند که با این عناوین و مفاهیم و واقعیت ها از نزدیک آشنا و در واقع خودشان درگیر هستند و تنها به گزارش های مسئولان دیگر و رسانه ها اکتفا نمی کنند. همین امر باعث می شود که بخشی از توقعات عمومی فروکش کند و قابل تحمل و پذیرش باشد، نه اینکه این امر تبدیل به یک عقده ای شود که فاصله میان توده و عموم مردم را با مسئولان زیاد کند و خدایی ناکرده به سرانجام ناخوشایندی بیانجامد و توده های محروم دست رد به مسئولان خود بزنند. این مساله مهمی است، مخصوصاً برای یک حکومتی که با ارزش ها و اعتقادات شیعی شکل گرفته یعنی حکومت علوی را حداقل در اعتقاد و ادعای خود به عنوان الگو معرفی کرده یا معرفی می کند و به آن هم افتخار می نماید.

انتهای پیام