16 آذر در آینه‌ی جهانی

ابوالفضل نجیب، روزنامه‌نگار در یادداشتی با عنوان «16 آذر در آینه جهانی» که در اختیار انصاف نیوز قرار داده است، به بهانه‌ی روز دانشجو نوشت:

16 آذر در تقویم ایران به روز دانشجو نامگذاری شده. چهار دهه است به این مناسبت درباره واقعه 16 آذر 1332 و آن سه قطره خونی که به تعبیرشریعتی بر دانشگاه پاشیده و هنوز گرم و تازه می‌نماید، می‌نویسیم. آنچه اما به ان پرداخته نمی‌شود، مقایسه این اتفاق با نمونه‌های تاریخی و ارزیابی و داوری درباره هزینه و فایده‌های آن است. کوشیده‌ام 16 آذر را از این منظر واکاوی کنم.  

به همان نسبت که تشکل‌های دانشجویی موجودیت خود را بر پایه مطالبات صنفی، جنبش‌های دانشجویی اما موضوعیت خود را بر پایه مطالبات سیاسی تعریف می‌کنند. این دو رویکرد البته اهمیت و فلسفه وجودی خود را در تنظیم رابطه با نظام سیاسی و نظام آموزشی منبعث از آن تعریف می‌کند. اما آنچه در تاریخچه جنبش‌های دانشجویی در جهان شاهد هستیم بر ماهیت سیاسی و مطالبات فراصنفی دلالت و تاکید دارد. از این حیث می‌توان تحرکات صنفی را به نوعی نازل‌ترین و به تعبیری در زمره تنزل‌گرایی در ماهیت این جنبش تلقی و ارزیابی کرد. هر چند برخی از مهمترین جنبش‌های دانشجویی از جمله جنبش دانشجویی سال 1960 ابتدا به ساکن از یک مطالبه شبه صنفی شروع گردید. این جنبش ابتدا با تحصن چهار دانشجوی سیاهپوست در یکی از سالن‌های غذاخوری در اعتراض به تبعیض در استفاده از امکانات خدماتی شروع شد. در ادامه به اعتراض همسویانه دانشجویان و مردم عادی به سایر محدودیت‌های مشابه از جمله استفاده از اماکن عمومی مثل پارک‌ها و اتوبوس‌های شهری، موزه‌ها، سینماها، سواحل، تعمیم و منجر گردید. این اعتراض علیرغم هزینه‌های انسانی که متحمل شد، اما به دلیل ماهیت صلح‌طلبانه به تغییرات بنیادی در قوانین امریکا منجر شد تا چهار سال بعد با تصویب قانون حقوق مدنی تمامی اشکال جداسازی نژادی در اماکن عمومی را لغو کند. به این ترتیب تحصن اعتراضی چهار دانشجو به تبعیض خدمات صنفی منجر به یکی از مهمترین دستاوردهای حقوق سیاهان در سراسر ایالت متحده امریکا گردید. بعد از آن و در سال 1968 شاهد مهمترین جنبش‌های دانشجویی در اروپا و سراسر دنیا هستیم. ریشه اغلب این جنبش‌ها به معضلات و تبعات ناشی از جنگ دوم جهانی بازمی‌گشت. پیروزی متفقین بر آلمان که با هژمونی امریکا بر جهان توام گردید، و بالمآل سیطره جدیدی از مناسبات سرمایه‌داری را بر کشورهای جهان سوم باعث گردید. تاثیر بسزایی در وقوع این جنبش‌ها بجا گذاشت. در این دوران جهان شاهد کشته شدن هزاران ویتنامی توسط بمب‌افکن‌های امریکایی بود. رقابت یا به تعبیری جنگ سرد میان امریکا و شوروی در این میان نقش بسزایی در اوج گرفتن این جنبش‌ها بجا گذاشت. این جنگ اگر چه در ادبیات سیاسی به سرد تعبیر می‌شد. اما رقابت‌های تسلیحاتی آنها برای ساخت و دسترسی به سلاح اتمی جهان را نسبت به وقوع جنگی چه بسا هولناک‌تر از جهانی دوم دچار هراس و نگرانی کرد. در چنین وضعیتی انتشار اخباری در خصوص همکاری دانشگاه کلمبیا با یک اندیشکده فعال در زمینه ساخت تسلیحات جنگی در فوریه 1968 به واکنش خشمگینانه دانشجویان و اشغال ساختمان دانشگاه کلمبیا منجر شد. اما مهمتر از ان وسیع‌ترین جنبش دانشجویی این سال در ماه مارس و در دانشگاه نانتر فرانسه رقم خورد. این جنبش آن اندازه کیفی و گسترده بود که به سرعت به سراسر دانشگاه‌های بزرگ دنیا تسری پیدا کرد. ریشه تظاهرات نانتر دستگیری دو دانشجو به دلیل شرکت در تظاهرات ضدجنگ و دخالت امریکا در ویتنام بود. اشغال ساختمان اداری دانشگاه به احضار چندین دانشجو به شورای انضباطی منجر شد. در واکنش به این اقدام ابتدا کلاس‌های دانشگاه تعطیل و بعد از آن اعتراضات و تظاهرات دانشجویان به خیابان ها کشیده می‌شود. اعتراض دانشجویان به سرعت از مطالبات صنفی به سمت اعتراض به دوگل تغییر جهت می‌دهد. تظاهرات به سرعت به سوربن سرایت می‌کند. دانیل کهن بندیت از فعالین دانشجویی روز دوم ماه می را به نام مبارزه با امپریالیسم اعلام می‌کند. رئیس دانشگاه اما در واکنش و برای جلوگیری از برگزاری تظاهرات علیه امریکا دانشگاه را تعطیل می‌کند. در سوربن هزاران دانشجو در حمایت از تظاهرات نانتر تجمع می‌کنند. رئیس دانشگاه برای سرکوب تظاهرات پلیس را به فضای دانشگاه فرا می‌خواند. 500 دانشجو دستگیر می‌شوند. برای  اولین بار پلیس برای سرکوب تظاهرات دانشجویی از گاز اشک‌آور استفاده می‌کند. دامنه تظاهرات دانشجویی به سطح شهرها و به سراسر فرانسه کشیده می‌شود. سه روز بعد از دستگیری دانشجویان سوربن در ششم ماه می تظاهرات سراسری فرانسه با شعار دانشجوی زندانی آزاد باید گردد، شکل می‌گیرد. در جریان این تظاهرات 945 دانشجو و شهروند فرانسوی توسط پلیس زخمی و 422 نفر دستگیر می‌شوند. یک روز بعد 30 هزار دانشجو در پاریس اقدام به تظاهرات خشونت‌آمیز می‌کنند. در جریان این تظاهرات دانشجویان محله لاتن پاریس را تسخیر می‌کنند و با پلیس درگیر و مانع پس‌گیری محله اشغال‌شده می‌شوند. دانشجویان این محله را ویتنام قهرمان نامگذاری می‌کنند. به دنبال آن در روز سیزده می و در سالگرد کودتایی که طی آن دوگل به قدرت رسیده کنفدراسیون عمومی کار در فرانسه و فدراسیون اصلی استادان فرانسه به عنوان قوی‌ترین تشکل و اتحادیه کارگری در حمایت از دانشجویان به آنها ملحق می‌شوند. حاصل این حمایت تظاهرات 800 هزار نفری در پاریس و تسری آن به سراسر فرانسه است. در 22 می پایتخت فرانسه به شهر جنگ زده شبیه می‌شود. دوگل در واکنش به این وضعیت مجلس را منحل و فرمان برگزاری انتخابات در ماه ژوئن می‌دهد. و به دنبال آن تظاهرکنندگان و مخالفان را به سرکوب مسلحانه تهدید می‌کند. دوگل تهدید خود را عملی می‌کند و تانک‌ها در اطراف پاریس مستقر می‌شوند. ارتش به حال آماده‌باش در می‌آید و در نهایت جنبش ماه مه با همان سرعت اوج‌گیری توسط نیروی قهریه دوگل سرکوب می‌شود. جنبش دانشجویی 1968 فرانسه اگر چه در صورت ظاهر سرکوب گردید، اما باعث تاثیرات و در نهایت تحولات بسیاری در فرانسه و اروپا گردید. از جنبش ماه مه 1968 فرانسه به عنوان مهمترین جنبش دانشجویی در تاریخ جنبش‌های دانشجویی نام می‌برند. اما مهمترین تاثیرات کوتاه مدت آن را می توان در الگوبرداری دانشجویان اغلب کشورهای اروپایی و همزمان در آلمان غربی، ایرلند شمالی، لهستان، اسپانیا و مهمتر امریکا و… اشاره کرد. در آن زمان لهستان تحت حاکمیت دولت‌های انتصابی کمونیستی بود. دانشجویان در اعتراض به ممنوعیت نمایش یک تئاتر تظاهرات گسترده‌ای در سراسر لهستان رقم زدند. در اسپانیا دانشجویان در اعتراض به سیاست های فرانکو با پلیس درگیر و در نتیجه دانشگاه‌های اسپانیا بیش از یک‌ماه توسط دولت تعطیل شد. در امریکا هر هفته تظاهرات و تجمعات گسترده علیه نژادپرستی و جنگ ویتنام و ساخت سلاح‌های هسته‌ای و بیولوژیکی به راه افتاد.  در ایتالیات تظاهرات دانشجویی در دانشگاه معماری سایپنزای رم به درگیری خشونت‌آمیز پلیس با تظاهرکنندگان منجر شد. در اقدامات همزمان در شهر بن آلمان غربی دانشجویان به همراه 800 هزار نفر بر علیه سیاست‌های دولت وقت آلمان غربی تظاهرات کردند. جنبش دانشجویی ماه مه فرانسه علاوه بر این، تاثیرات دراز مدت خود بر سایر دانشگاه‌های جهان از جمله تظاهرات ضدآپارتاید ژانویه 1976 ژوهانسبورک در آفریقای جنوبی بجا گذاشت. تظاهرات مسالمت‌آمیزی که در نهایت با حمله پلیس به کشته شدن چندین دانشجو و از جمله یک کودک 12 ساله منجر گردید. پخش عکس‌های این کودک در سراسر جهان به ظهور جنبش جهانی دانشجویی علیه آپارتاید منجر گردید.

از موارد یاد شده می‌توان به عنوان مهمترین و تاثیرگذارترین جنبش‌های دانشجویی در جهان یاد کرد. جنبش دانشجویی در ایران قدمتی کم و بیش به تاسیس دانشگاه در ایران دارد. اما از مهمترین آن تظاهرات دانشجویان دانشگاه تهران در 16 آذر سال 1332 و چهار ماه بعد از کودتای نظامی علیه دولت دکتر مصدق و همزمان با سفر نیکسون به ایران باشد. در جریان این تظاهرات سه دانشجوی دانشگاه تهران احمد قندچی، آذرشریعت رضوی و مصطفی بزرگ‌نیا در حمله نیروهای گارد به دانشگاه کشته می شوند. آنچه اولین جنبش خونین دانشجویی ایران را از برجسته‌ترین نمونه‌های جهانی آن متمایز و بلکه قابل تامل می‌کند، قدمت و پیشگامی جنبش دانشجویی در ایران است. چنبش دانشجویی 16 آذر 1332 در مقایسه با جنبش دانشجویی 1960 در امریکا حداقل 21 سال و در مقایسه با عظیم‌ترین جنبش دانشجویی اروپا موسوم به جنبش مه 1968، 15 سال زودتر متولد شده است. آنچه این پیشگامی را تامل‌پذیر می‌کند مقایسه دستاوردهای آنهاست.

انتهای پیام