خاطراتی از هوشنگ ابتهاج در کارخانه سیمان تهران

20 مرداد 1401

0 زمان تقریبی مطالعه 4 دقیقه

از راست: منصور نادرپور، سیمین بهبهانی، محمد قاضی، لعبت والا، نادر نادرپور، هوشنگ ابتهاج، فروع فرخزاد

تدوین کتاب تاریخ سیمان تهران زیر نظر مسعود فروزنده، تاریخ پژوه، سال گذشته به پایان رسید و یادداشت آقای فروزنده به مناسبت شصت و هفت ‌سالگی سیمان تهران در ۱۴ شهریورماه ۱۴۰۰ در انتصاف نیوز منتشر شد ولی به بهانه‌ی درگذشت هوشنگ ابتهاج این یادداشت بازنشر می‌شود:

بعد از سیمان ری که در زمان پهلوی اول تأسیس شد، سیمان تهران نقشی فراگیر در توسعه ساخت‌وسازهای شهری و عمرانی داشت. شمار واحدهای تولیدی‌اش در طول 67 سال گذشته هم به لحاظ کمّی و هم کیفی متحول شد و ازجمله چشمگیرترین خلاقیت‌های فنی همانا تولید سیمان حفاری چاه‌های نفت بود.

مراسم کلنگ‌زنی کارخانه سیمان تهران، آذر 1333

احمدعلی ابتهاج، مؤسس و نخستین مدیرعامل شرکت سیمان تهران

احمدعلی ابتهاج از اولین دانشجویان اعزامی به خارج از کشور در سال 1307 بود. او با همراهی محمدرضا پهلوی، احمد فرهاد، ابدال بختیاری، یرواند پزشکیان، عزیز فرمانفرمائیان و چند تن دیگر در 13 شهریور 1333 شرکت سیمان تهران را تأسیس کرد. پهلوی دوم برای حل و فصل حقوقی و اجرایی شرکت‌های تولیدی چون سیمان تهران از همان راهبرد دهه 1300 (یعنی مشارکت دربار) بهره جست تا موانع پیش روی این شرکت‌ها را بردارد. احمدعلی ابتهاج سهامدار عمده شرکت بود و پس از او، شاه بیشترین سهام را داشت. کلنگ ساختمان کارخانه در آذر 1333 بر زمین زده شد و از سال 1335 تولید آن آغاز گردید. پیش از آن، سیمان فارس به این مهم دست یافته بود.

از ابتدای تأسیس، واردات تجهیزات، گزینش کارکنان و تولید و توسعه واحدها مدیریت شرکت را در اختیار داشت. محل کارخانه قطعه زمینی در اطراف تهران (جاده خراسان ـ غنی‌آباد شهر ری) انتخاب شد. دفتر مرکزی شرکت که مدیران در آن استقرار داشتند، در خیابان شاهرضا (انقلاب) واقع شده بود که پس از یک جابه‌جایی در سال 1345 به ساختمان کنونی در خیابان کوشک انتقال یافت. عمارت شرکت ازجمله عمارت‌های چشم‌نواز و صاحب سبک است که ابتهاج آن را خریداری کرد.

ازجمله رویدادهایی که سیمان تهران را به موسیقی، شعر و فرهنگ پیوند می‌دهد، حضور هوشنگ ابتهاج، شاعر پرآوازه، ایران است. هوشنگ ابتهاج، پسر برادر احمدعلی بود که در مقام مسئول اداری شرکت قرار گرفت و برای اولین بار طرح طبقه‌بندی مشاغل را در یک شرکت خصوصی بنیاد نهاد.

خانه هوشنگ ابتهاج در جوار عمارت شرکت، محفل هنرمندان بود. هنرمندان و شعرایی چون فروغ فرخزداد، سیمین بهبهانی، شهریار، شفیعی کدکنی، جواد آذر، لعبت والا، نادر نادرپور و محمد قاضی در منزل هوشنگ ابتهاج گرد هم می‌آمدند و فضای رسمی و خشک شرکت سیمان با آمدن هنرمندان گاه‌گاهی تلطیف می‌شد. درخت ارغوانی که او کاشت هنوز پابرجاست. بعدها، با عمویش اختلاف پیدا کرد و از شرکت اخراج شد. او به وزارت کار رفت و از سمان تهران شکایت کرد. وزارت کار به نفع او رأی داد و در حکم ابلاغی به شرکت آمده بود که باید مبلغ 690 هزار تومان به او بپردازند که در سال 1354 مبلغ بالایی بود.

شکایت هوشنگ ابتهاج از سیمان تهران و حکم وزارت کار به نفع او، سیمان تهران به پرداخت 690 هزار تومان به ابتهاج محکوم شد که در سال 1354 مبلغ قابل توجهی بود

سقوط ماشین ابتهاج به دره شیخ‌کش و مرگ او، جسد او هرگز به دست نیامد

او پس از فوت احمدعلی ابتهاج در دره شیخ‌کش، برایش سرود:

آنکه سنگ صد بنای نو نهاد سنگ گوری هم نصیب خود نبرد

چرا که جسد احمدعلی ابتهاج هرگز به دست نیامد.

بسیاری از کارکنان قدیمی سیمان تهران تصویری اسطوره‌ای از ابتهاج داشتند. ابتهاج از طریق مدیران و معتمدان ویژه خود از وضعیت هر بخش آگاه می‌شد. یکی از آنان، نصرت‌الله مجلسی بود. مجلسی در تمام پروژه‌های سیمان تهران و سیمان شمال در مقام ناظر یا مدیر حضور داشت. به گفته مجلسی، حضور ابتهاج در کارخانه صرفاً برای بازدید بود و کم پیش می‌آمد که از کارکنان درباره مسائل اداری پرس‌وجو و یا درباره فعالیت فنی اظهارنظر کند.

محصول اصلی شرکت سیمان تهران را می‌توان در ساختمان‌ها و مجموعه‌های عمرانی بزرگ همچون ورزشگاه آزادی، سد دز، بانک مرکزی کشاورزی، ساختمان دانشکده دامپزشکی، انبارهای اداره دخانیات تهران و نیز در مهار آتش‌سوزی چاه شماره 6 اهواز مشاهده کرد.

پس از پیروزی انقلاب، بخش عظیمی از سهام سهامداران عمده شرکت مصادره شد و بعدها در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت. به هنگام پیروزی انقلاب، واحدهای 1، 2، 3، 4 و 5 در مدار تولید قرار داشتند و واحد شماره 6 در حال راه‌اندازی بود. واحدهای بعدی که از لحاظ کیفیت و کمّیت متفاوت بودند در چهل سال گذشته برپا شدند. واحد شماره 8 در زمان مدیریت اتابک و واحد نهم در زمان مدیریت مجیدپور افتتاح شد.

افتتاح واحد هشتم توسط سیدمحمد اتابک، مدیرعامل وقت سیمان تهران، اسفند 1385

سیمان تهران در دوران جنگ سهمی درخور در ساخت سنگرها، پناهگاه‌ها و سازه‌های بتنی داشت. در طول هشت سال دفاع مقدس، چند میلیون تن سیمان به جبهه‌های جنوب و غرب ارسال شد و تعدادی از کارکنان در عملیات سنگرسازی مشارکت کردند. به هنگام بازسازی ویرانی‌های حاصل از جنگ، این شرکت سیمان را با حداقل قیمت در اختیار مردم قرار داد.

تأثیر عمده دیگر سیمان تهران، تأسیس دیگر کارخانه‌های سیمان بود. سیمان تهران در گسترش دانش فنی تولید سیمان در کشور نقشی پراهمیت ایفا کرد. سیمان شمال را قبل از انقلاب به مرحله تولید رساند و چند کارخانه دیگر را پس از انقلاب تأسیس کرد. از این منظر، سیمان تهران از مراکز مهم انباشت دانش و تجربه برای تأسیس واحدهای جدید سیمان به شمار می‌رود.

در سال 1400، علی امیدی (شرکت گسترش صنایع معدنی کاوه پارس) رئیس هیئت‌مدیره؛ سیدعباس حسینی (سیمان هگمتان) مدیرعامل و نائب‌رئیس هیئت‌مدیره؛ هادی سرمدی (سیمان گیلان سبز)؛ علی ابوذری لطف (شرکت بازرگانی همقدمان) و مجید خماریان (بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی) عضو هیئت‌مدیره هستند. شرکت صنایع معدنی کاوه پارس با 73/49 درصد بزرگ‌ترین سهامدار سیمان تهران است.