«سواد رسانه ای»؛ رژیمی برای ذهن و روح جامعه

محمد قاسمی، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات دانشگاه تهران در یادداشتی ارسالی به انصاف نیوز با عنوان ««سواد رسانه ای»؛ رژیمی برای ذهن و روح جامعه» نوشت:

رسانه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر به شدت در زندگی مردم نفوذ کرده‌اند و نقش مهمی در ارتباطات و تعاملات آنها با دیگران، شکل‌گیری افکار عمومی را ایفا می‌کند. البته اهمیت و نقش رسانه‌های مجازی بر کسی پوشیده نیست و صحبت در این مورد آنقدر بدیهی و به یک تکرار ممل در نزد مخاطبان تبدیل شده است.

فضای مجازی مانند یک تیغ دو لبه عمل می‌کند، یک لبه‌ی آن به ارتقای سطح فرهنگی و دستیابی سریع به اطلاعات و ارتباطات کمک می‌کند و سوی دیگر این تیغ، آسیب‌های بی شماری در حوزه‌ی فردی، خانوادگی، اجتماعی را به همراه دارد.

آنچه باعث می‌شود تا ما با کدام لبه آن سرکار پیدا کنیم، مربوط به سوادرسانه‌ای و نحوه‌ی استفاده تولیدکنندگان و مخاطبان پیام از این فضا است؛ دانش و مهارتی که صاحب نظران علوم ارتباطات آن را ضرورتی مهم می‌دانند. در این یاداشت سعی شده به تمامی ابعاد سواد رسانه‌ای پرداخته شود.

سواد رسانه‌ای چیست؟

تاریخچه سواد رسانه‌ای به سال 1965 بازمی‌گردد، مارشال مک لوهان اولین بار در کتاب خود با عنوان “درک رسانه، گسترش ابعاد وجودی انسان” این واژه را به کار برد و نوشت:

زمانی که دهکده جهانی تحقق یابد، لازم است انسان‌ها به سواد جدیدی به نام سواد رسانه‌ای دست یابند(پاکدل، 1399) سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از چشم‌اندازهاست که ما فعالانه به کار می‌بریم تا خودمان را در معرض رسانه‌های جمعی قرار دهیم و معنای پیام‌هایی را که با آنها مواجه می‌شویم، پردازش و تفسیرکنیم (جیمزپاتر، 1399).

سواد رسانه‌ای یعنی مخاطب در برابر رسانه منفعل نباشد، هوشمندانه و فعالانه در برابر محتوای رسانه عمل کند.

به زبان ساده، سواد رسانه‌ای مثل یک رژیم غذایی است که هوشمندانه مراقب است که چه موادی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزی را باید مصرف کرد و چه چیزی را نه و یا اینکه میزان مصرف هر ماده بر چه مبنایی باید استوار باشد(شکرخواه، 1400).

در مقایسه‌ی سواد رسانه‌ای با یک رژیم غذایی می‌توان فهمید که اهمیت مصرف محتوای سالم و معتبر برای رشد و سلامت ذهنی ما بسیار حائز اهمیت است. بنابراین ما باید همیشه بهبود سواد رسانه‌ای خود را به عنوان یک نیاز ضروری در نظر بگیریم.

هدف و اهمیت سواد رسانه ای

هدف سواد رسانه‌ای شامل توانایی افراد در تفسیر، تحلیل و ارزیابی اطلاعات و محتواهای مختلف است که از طریق رسانه‌ها به آنها ارائه می‌شود. سواد رسانه‌ای برای افراد بسیار حیاتی است زیرا باعث می‌شود تا آنها قادر باشند به طور هوشمندانه با اطلاعات و منابع برخورد کنند و تصمیم‌گیری صحیح داشته باشند.

در واقع هدف اصلی سواد رسانه‌ای تنظیم یک رابطه منطقی و مبتنی بر هزینه – فایده با رسانه‌ها است به این معنا که در برابر رسانه‌ها چه چیزهایی را از دست می‌دهیم و چه چیزهایی را به دست می‌آوریم.

سواد رسانه‌ای به عنوان یکی از مهارت‌های اساسی در دنیای امروز، از اهمیت بسیاری برخوردار است، این مهارت به افراد کمک می‌کند که:

1ـ اطلاعات را تحلیل و ارزیابی کنند

2ـ اخبار جعلی را تشخیص دهند

3ـ از تاثیرات مخرب رسانه‌ای جلوگیری کنند

4ـ تفکر انتقادی را تقویت کنند

5ـ از امنیت دیجیتال خود محافظت کنند

سواد رسانه‌ای اهمیت بسزایی در تحلیل محتواهای دیجیتالی و ارزیابی صحت و قابلیت اعتماد آنها دارد.

به طور کلی، سواد رسانه‌ای به افراد کمک می‌کند تا بتوانند منابع معتبر و قابل اعتماد را تشخیص دهند و به صورت منظم و با دقت محتواهای رسانه را تحلیل کرده و از اطلاعات صحیح و قابل اعتماد بهره‌برداری کنند. این توانایی به آنها کمک می‌کند تا در دنیای دیجیتالی پیشرفته امروزی، به صورت آگاهانه و با دانش لازم با محتواها در ارتباط باشند و تصمیمات درستی بگیرند.

بنابراین، سواد رسانه‌ای اهمیت بسیاری برای افراد جامعه دارد و می‌تواند آنها را در استفاده‌ی صحیح و مسئولانه از فضای مجازی همراهی کند.

سواد رسانه ای و نهاد های آموزشی

نهادهای آموزشی از جمله مدارس، کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها و سازمان‌های مدنی نقش مهمی در ارتقای سواد رسانه‌ای دارند. این نهادها با ابزار و منابعی که در اختیار دارند می‌توانند در ترویج و تدریس سواد رسانه‌ای مشارکت بسزایی داشته باشند.

مدارس، به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای آموزشی، با ارائه برنامه‌های آموزشی به دانش‌آموزان کمک می‌کنند تا مهارت‌های لازم برای تحلیل و ارزیابی منابع رسانه‌ای را بیاموزند و آگاهی لازم را درباره تأثیر رسانه‌ها و تبلیغات، تشخیص اخبار جعلی و توانایی تفکر انتقادی را به دست آورند.

کتابخانه‌ها نیز می‌توانند نقش مهمی در افزایش سواد رسانه‌ای افراد ایفا کنند. با ارائه منابع آموزشی متنوع در حوزه‌ی سواد رسانه‌ای، مانند کتب، مقالات و نشریات، کتابخانه‌ها به افراد امکان می‌دهند تا دانش و آگاهی خود را در این زمینه بهبود بخشند و مهارت‌های لازم را نیز تقویت کنند.

دانشگاه‌ها نیز می‌توانند در ترویج سواد رسانه‌ای نقش بسیار مؤثری داشته باشند. با ارائه‌ی برنامه‌های تحصیلی مناسب، دروس مرتبط با تحلیل رسانه‌ها، رسانه‌های اجتماعی و ارتباطات دیجیتالی، دانشگاه‌ها به دانشجویان امکان می‌دهند تا مفاهیم و تکنیک‌های سواد رسانه‌ای را به صورت عمیق‌تر فراگیرند و توانایی ارزیابی درست منابع رسانه‌ای را به‌ دست آورند.

علاوه بر آن، سازمان‌های مدنی و فعالان اجتماعی نیز نقش مهمی در آموزش سواد رسانه‌ای دارند. این سازمان‌ها می‌توانند از طریق برگزاری کارگاه‌ها، همایش‌ها و آموزش‌های آنلاین، به جامعه آموزش‌های لازم را در زمینه سواد رسانه‌ای ارائه کنند و افراد را به طور فعال آگاه سازند.

به طور خلاصه، نهادهای آموزشی از طریق برنامه‌های آموزشی، منابع مرتبط و فعالیت‌های آموزشی، نقش مهمی در افزایش سواد رسانه‌ای افراد و ارتقا آگاهی جامعه ایفا می‌کنند. این نهادها با تدریس مهارت‌های تحلیل رسانه‌ها، ارزیابی منابع، تشخیص اخبار جعلی و ترویج تفکر انتقادی، به افراد کمک می‌کنند تا در جهان پررنگ رسانه‌‌ای، به صورت هوشمندانه و آگاهانه عمل کنند.

سواد رسانه‌ای و نقش آن در نسل جوان سواد رسانه‌ای در عصر حاضر، برای نسل جوان بسیار اهمیت دارد. جوانان در معرض تکنولوژی‌های پیشرفته و رسانه‌های گوناگونی هستند و برای مواجهه با این تنوع رسانه‌ای، نیازمند داشتن سواد رسانه‌ای قوی و مؤثر می‌باشند.

با داشتن سواد رسانه‌ای، جوانان قادر خواهند بود رسانه‌ها را به درستی تحلیل کرده و از منابع موثق استفاده کنند. آنها می‌توانند اخبار جعلی را شناسایی کرده و اطلاعات درست را از اطلاعات نادرست تفکیک کنند.

همچنین، با دستیابی به تفکر انتقادی، جوانان قادر خواهند بود پشتیبانی از دیدگاه خود و تحلیل مستقلی از رسانه‌ها داشته باشند.

سواد رسانه‌ای به جوانان کمک می‌کند تا به طور خلاقانه با رسانه‌ها همکاری کنند و دیدگاه های خود را بیان کنند. آنها می‌توانند از ابزارهای رسانه‌ای مختلف مانند وبلاگ نویسی، پادکست ساختن و تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی بهره ببرند و نقش فعالی در خلق و انتشار محتوا داشته باشند.

همچنین، با داشتن سواد رسانه‌ای، جوانان قادر خواهند بود به طور مسئولانه از رسانه‌ها استفاده کنند و از تأثیرات منفی آنها جلوگیری به عمل آورند. آنها می‌توانند از امکانات کنترل وقت استفاده کنند تا به تعادل مناسبی بین زمان صرف رسانه‌ها و فعالیت‌های دیگر برسند.

بنابراین، سواد رسانه‌ای برای نسل جوان ضروری است تا آنها را قادر سازد در دنیای رسانه‌ها به طور هوشمندانه و مسئولانه رفتار نمایند، از فرصت‌ها بهره‌برداری کنند و از تهدیدات و تحریفات رسانه‌ای نیز محافظت شوند.

الگوی سواد رسانه ای و اطلاعاتی یونسکو

یونسکو مفهوم جدیدی از سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی را با گردهم ‌آوردن مفاهیمی همچون سواد رسانه‌ای، سواد اطلاعات، سواد دیجیتال و فناوری اطلاعات و دیگر مفاهیم مرتبط تحت یک مفهوم کلان‌تر و چتری معرفی کرده است.

یونسکو سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای را در امتداد سواد دیجیتال و فناوری اطلاعات به‌مثابه مفهومی مکمل و یکپارچه‌شده در مفهومی ترکیبی دیده است. البته یونسکو این امر را نیز مورد توجه قرار داد که آن مفاهیم هر یک مفهومی مستقل هستند که هویت خود را دارند(عاملی، 1397).

الگوی سواد رسانه یونسکو، یک چارچوب جهانی برای توسعه سواد رسانه‌ای است که توسط سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد ارائه شده است. این الگو شامل پنج بُعد اصلی است که شامل درک رسانه‌ها، ارزیابی انتقادی، بیان خلاقانه، ارتباطات اثربخش و انگیزش و مشارکت است.

الگوی سواد رسانه یونسکو در جهت توانمندسازی افراد در قبال رسانه‌ها و ارتباطات دیجیتالی، بهبود تفکر انتقادی و خلاقیت، و ترویج مشارکت فعال در فعالیت‌های رسانه‌ای و دیجیتالی مؤثر است.

سه جنبه سواد رسانه ای

سواد رسانه‌ای سه جنبه اصلی دارد که در کنار یکدیگر به توانمندسازی افراد در قبال رسانه‌ها و ارتباطات دیجیتالی کمک می‌کنند. جنبه اول درک رسانه‌ها شامل توانایی تحلیل و درک مفاهیم و محتواهای رسانه‌ای است، به طوری که فرد بتواند با انواع رسانه‌ها و پلتفرم‌های مختلف ارتباط برقرار کند و اطلاعات رسانه‌ای را به درستی درک کند.

جنبه دوم ارزیابی انتقادی مرتبط با توانایی ارزیابی و تشخیص درستی منابع رسانه‌ای است، در واقع فرد بتواند بین اخبار جعلی، تبلیغات توهمی و اطلاعات تحریف شده تمایز قائل شود.

جنبه سوم بیان خلاقانه شامل توانایی خلق و تولید محتوای رسانه‌ای منحصربه‌فرد و خلاقانه است، تا فرد بتواند ایده‌ها و دیدگاه‌های خود را به شکل جذاب و خلاقانه ارائه دهد و در فضای رسانه‌ای بهبود بخشد.

این سه جنبه با هم، افراد را قادر می‌سازند تا رسانه‌ها به صورت کامل درک نمایند، اطلاعات را به طور منطقی و با دقت ارزیابی کنند و به صورت خلاقانه و منحصربه‌فرد در فضای رسانه‌ای بیان کنند.

مشکلات عدم آگاهی در مورد سواد رسانه ای

كاربرد و استفاده از فضاهاي مجازي در سال هاي گذشته به امري پراهميت و ضروري بدل شده است. موضوعي كه علاوه بر افزايش سطح آگاهي افراد گاهي به علت بي پايه بودن و نداشتن منبع موثق، جامعه را به ابهام مي كشاند(شریفی، 1396).

عدم آگاهی درباره سواد رسانه‌ای به معنای نبود دانش و آگاهی کافی درباره مفاهیم و مهارت‌های مرتبط با رسانه‌ها و فضای دیجیتال است.

در واقع، افراد ممکن است با نداشتن آشنایی کافی درباره نوع رسانه‌ها، نحوه عملکرد آنها، ارزیابی محتوا، قوانین رسانه‌ای و مسائل امنیتی، با چالش‌ها و مشکلاتی روبرو شوند. این عدم آگاهی می‌تواند به مصرف نادرست و ناامن اطلاعات منجر شود.

افراد ممکن است در فراهم آوردن منابع رسانه‌ای و ارزشمند، تصاویر جعلی و اخبار تحریفی را پذیرفته و از طریق شبکه‌های اجتماعی به ترویج آنها بپردازند.

همچنین، عدم آگاهی از قوانین و مقررات رسانه‌ای می‌تواند به وضعیت‌های قانونی نامطلوبی منجر شود. مسائل امنیتی نیز در این حوزه حائز اهمیت است. افرادی که به خوبی درباره مسائل امنیتی در فضای دیجیتال آگاهی ندارند، در معرض خطراتی مانند حملات سایبری، سوءاستفاده از اطلاعات شخصی و ترویج تبلیغات ناروا قرار می‌گیرند.

بنابراین، آموزش و آگاهی درباره سواد رسانه‌ای بسیار اهمیت دارد. این آموزش به افراد کمک می‌کند تا درک بهتری از رسانه‌ها و فضای دیجیتال پیدا کنند، به طور هوشمندانه و انتخاب‌ شده از آنها بهره‌برداری نمایند و در عین حال، از خطرات و تهدیدهای مرتبط با آنها محافظت شوند.

سخن پایانی

زندگی روزمره ما مملو است از محتواهایی که بر اساس تلاش‌های پیدا و پنهان صاحبان ثروت و دارندگان منابع قدرت به‌منظور کسب فرصت‌های بیشتر شکل گرفته است. این نهادها با در اختیار گرفتن رسانه‌های فراگیر و استفاده از توانایی نفوذ و قدرت اقناعی رسانه‌ها، سعی دارند در مخاطبان برای مصرف بیشتر و همسو کردن نگرش آن‌ها در مصرف با منافع خود، نوعی نیاز کاذب ایجاد کنند(پاکدل، 1399).

به طور کلی، سواد رسانه‌ای در دنیای پررنگ امروزی ابزاری قدرتمند است که افراد را به دست‌یابی به اطلاعات صحیح، تسلط بر فضای دیجیتال و ارتباطات موثر کمک می‌کند. بنابراین، ارتقاء سواد رسانه‌ای در جامعه به عنوان یک اولویت مهم به شمار می‌رود. در واقع نداشتن سواد رسانه ای در جامعه امروز می تواند به مثانه رانندگی در جاده ای پر خطر بدون داشتن مهارت حرفه ای تلقی شود.

منبع:

• جیمز پاتر، دبلیو. (1399). سواد رسانه ای. ترجمه شاه قاسمی، احسان. نشر: جهاد دانشگاهی
• پاکدل، سوسن. (1399). آموزش سواد رسانه ای. نشر: فناوری و آموزش
• عاملی، سیدرضا. (4آبان 1397). سواد رسانه ای و اطلاعاتی، شهروندی و شهر هوشمند. دریافت شده از سایت همشهری
• شریفی، مهسا. (24مرداد 1396). ساماندهی فضای مجازی با ارتقای سواد رسانه ای. دریافت شد از سایت ایرنا
• شکرخواه، یونس.( 15آبان 1400). سواد رسانه ای چیست. وزارت فرهنگ . دریافت شده از سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

انتهای پیام