فلسفه آموزش اندیشیدن است، نه آموزش اندیشهها
فلسفه می تواند ذهن انسان را به خودش مشغول کند و به عنوان روشی برای آموزش اندیشیدن به بالا بردن کیفیت زندگی انسان کمک کند.
از بین متفکران معاصر دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی استاد فلسفه دانشگاه تهران، با توجه به ارائه آثار تألیفی و آموزش های متعدد فلسفی، نقشی ماندگار بر دفتر اندیشه ی ایران و اسلام از خود به جای نهاده است . یکی از ویژگی های برجسته این متفکر معاصر شیوه و اصول خاصی است که در کلاس های تدریس برای تفهیم مباحث فلسفی به دانشجویان و علاقمندان به کار می برد. تدوین و تشریح این اصول، می تواند الگوی مناسبی در اختیار مدرسین فلسفه و خصوصاً اساتید فلسفه اسلامی قرار دهد.
خبرگزاری ایرنا بخش هایی از نوشتار زیر را که درباره روش تدریس استاد دینانی است و با دیدگاهی تحلیلی به کوشش سعید انواری تهیه و تدوین شده را برگزیده که از نظرتان می گذرد:
اگر بخواهیم رسالت یک کلاس فلسفی را در یک جمله خلاصه کنیم. بهتر از سخن کانت نخواهیم یافت که گفت: فلسفه آموزش اندیشیدن است، نه آموزش اندیشه ها.
روش اصلی استاد دینانی، درگیر کردن ذهن دانشجو با مسائل فلسفی است تا خود به دنبال پاسخ آن بیافتد. محورهای اصلی اصولی که استاد در عمق بخشیدن به اندیشه ی دانشجویان به کار می برد را می توان به ترتیب زیر طبقه بندی کرد:
۱: طرح مسئله کنید
طرح مسئله به این معنا است که فرد را مستقیماً با مشکل فلسفی مواجه کنیم و آن مسئله را به بخشی از دغدغه های فکری وی مبدل سازیم. اگر به درسی طرح مسئله نشود، مسئله ای بسیار مهم و اساسی، ساده و سطحی جلوه خواهد کرد و به تبع آن با راه حلی غلط، به راحتی حل خواهد شد.
۲: انتظار خود را از فلسفه تغییر دهید
دکتر دینانی معتقدند: ‘همه از فلسفه به دنبال آخرین حرف می گردند، ولی مگر آخرین حرف وجود دارد؟!’ اگر انتظار داشته باشیم که لقمه جویده شده فلسفه را به صورت کپسول دراختیار ما قراردهند، هرگز فیلسوف نخواهیم شد. اگر ذهن شما طالب جزمیت و آرامشی مطلق است، دلیلی ندارد که فلسفه بخوانید، اما اگر فلسفه می خواهید، انتظار خود را از آن تصحیح کنید.
3: مسئولیت سخنان خود را بر عهده بگیرید
اگرفلسفه به درستی خوانده شود، درصد بسیارناچیزی از حافظه ما را اشغال می کند. چرا که ماهیت فلسفه، فهمیدنی است و نه حفظ کردنی. اگر آن چه می خوانیم را اول بفهمیم و سپس رد یا قبول کنیم، آن مطلب از آن ما خواهد شد و دیگر حتی نیازمند آن نیستیم تا به خاطر آوریم که آن را در کجا خوانده ایم؛ زیرا اکنون با دلایلی که در دست داریم، یا از طرفداران آن عقیده ایم و یا از مخالفان آن و می توانیم در آن زمینه اظهارنظر کنیم. اما اگر آن چه می خوانیم را تنها حفظ کنیم، مانند آن است که در پشت سر بزرگان فلسفه مخفی شده باشیم و بدون آن که مسئولیت نظرات اشتباه آنان را بر عهده بگیریم، خود را تنها در محسنات سخنان آن ها شریک بدانیم. چنین عملی بیشتر به سیاست شباهت دارد تا به فلسفه.
4: دغدغه های اصلی فیلسوفان را بیابید
این نکته را نباید فراموش کرد که هیچ نظریه فلسفی، بدون وجود یک دغدغه فکری مطرح نشده است. ابتدا باید دغدغه آن فیلسوف را کشف کرد و با وی در آن معضل همفکری و همدردی کرد و آنگاه راه حل وی را برای خروج از آن معضل مورد بررسی قرار داد. در بسیاری از موارد، پس از طی این فرایند، راه حلی که تاکنون به آن توجهی نداشتیم بسیار معقول و ارزشمند جلوه خواهد کرد، چرا که می فهمیم که فلان فیلسوف یا متکلّم نظریه عجیبی را مطرح کرده است، درمسیر فکری خویش با مشکل عجیب تری مواجه بوده است و نه تنها چشم خود را بر آن مشکل نبسته است، بلکه مردانه ایستاده است و از آن چه در توان داشته، در حل آن دریغ نکرده است. آنگاه است که متوجه می شویم که او نه تنها نسبت به کسانی که آن مشکل را جدی نگرفته اند، بالاتر است، بلکه به دلیل آنکه کوشیده است تا آن را از جلوی راه متفکران دیگر بردارد، در خور ستایش و تقدیر به شمار می آید.
۵: کلاس فلسفه، کلاس بحث است
کلاس فلسفه، کلاسی نیست که مدرس، متکلّم وحده باشد و دیگران شنونده صرف. باید دیالوگ ها و محاورات افلاطونی را به صورت زنده در کلاسی اجرا کرد و دانشجویان را در بحث شریک کرد. گرچه این امر باعث می شود تا به علت محدود بودن واحد های دانشگاهی و ساعات تدریس، دانشجو در طول ترم، تنها به چند بحث فلسفی مسلط شود و حیطهاطالعات وی محدود گردد، اما می توان این مشکل را نیز به چند روش برطرف کرد. یک راه حل آن است که کلاس های فلسفه به دو دسته نظری و عملی تقسیم شوند و در کلاس های عملی، به بحث جدی در خصوص چند مسئله فلسفی پرداخته شود.
*** ۶: در مورد مسائل، فکر کنید
الزم است تا علاوه بر افزایش محفوظات دانشجویان، آنها را به تعمق فراخواند. چنانکه گفته شد، کلاس فلسفه، کلاس بحث است؛ اما نه بحثی که هدف از آن پیروز شدن و آفرین شنیدن است، بلکه بحثی که با تعمق گام به گام همراه است.
۷: سخنان خود را در کمترین عبارات و به صورت گویا و صریح بیان کنید.
گرچه صریح بودن، گاه انسان را وسوسه می کند تا از واژه های متعارف فاصله بگیرد و اظهار نظرهای تندی در قبال یک نظریه بیان کند، اما از اهمیت این امر، در عرصه فلسفه و بحث، چیزی نمی کاهد.اگر در کلاس های دکتر دینانی شرکت کرده باشید، می بینید که از واژه هایی استفاده می کند که با صراحت تمام انسان را مستقیماً به قلب مطلب هدایت می کند . یکی از وظایف استاد این است که نگذارد بحث از مسیر اصلی خود خارج گردد و به بیراهه برود. بنابراین باید در وقت صرفه جویی کرد و از حاشیه پردازی خودداری نمود.
*** ۸: به لوازم سخنان تان توجه داشته باشید
هرچه می گوییم، لوازمی به همراه دارد. نمی توان سخنی بر زبان آورد و نسبت به لوازم آن سخن بی توجه بود.اندیشه های فلسفی چونان تار و پود هایی درهم تنیده اند، به نحوی که اگر یکی از آنها را بکشیم، چندین مسئله دیگر نیز به همراه آن خواهد آمد. گاه برخی از اندیشمندان، از آن جا که متوجه لوازم یک نظریه بوده اند، از ابتدا جلوی سر منشأ را گرفته اند و آن نظریه را ابراز نکرده اند و یا آن را رد کرده اند و در مقابل آن موضع گرفته اند. توجه داشتن به لوازم یک مطلب، یکی از مهم ترین نکاتی است که باید در مباحث فلسفی به آن توجه داشت.
9: خود را ملزم به استفاده از اصطلاحات فلسفی نکنید!
در بسیاری از موارد، لفظ حجاب معنی است و فرد بدون آن که به درستی، معنای آن چه را که می گوید بداند، در پشت سر اصطلاحات سنگر می گیرد و به دفاع می پردازد، در حالی که اگر از وی خواسته شود تا با زبانی عامیانه مراد خود را بیان کند، قادر به انجام چنین کاری نخواهد بود. این به آن دلیل است که بسیاری از افراد، بدون اندیشیدن و تعمق درمعانی، به حفظ کردن اصطلاحات روی آورده اند و دیگر اصطلاحات برای آن ها، بیانگر معانی نیست؛ بلکه عین معنا است و لاجرم بدون استفاده از اصطلاحات ، قادر به بیان مراد خود نیستند. به قول دکتر دینانی: ‘خیلی ها اصطلاحات زیادی حفظ کرده اند، اما درک صحیحی از آن ها ندارند.’
۱۰: به سرعت مبهوت نظرات جدید نشوید!
در فلسفه اگرچه دسته بندی های نو ارائه می شود، اما با این وجود کمتر سخن نوئی می توان یافت.چنان که دکتر دینانی گفته اند: ‘ همه فلسفه ها به یک جا بر می گردند، منتها شکل های متفاوت دارند.’ در این مطلب نباید دچار افراط و تفریط شد. افراط در آن، ما را به آنجا می رساند که نظرهیچ فیلسوف جدیدی را نمی پذیریم و آن را صرفاً تکرار سخن گذشتگان به شمار می آوریم. اما تفریط در این اصل آن است که خود را یک سره در این میان از یاد ببریم و مسحور و مقهور سخنان افراد شویم. در این صورت هیچ گاه جرات ابراز عقیده و سخن گفتن نخواهیم داشت. باید میان این دو مرحله از افراط و تفریط حرکت
کرد تا نه مقهور سخنان دیگران باشیم و گمان کنیم که آنها افرادی فوق بشری بوده اند که به چین نظریاتی دست یافته اند و در نتیجه خود را به طور کامل در مقابل آن ها خلع سالح کنیم و نه از آن طرف، قدر سخنان آنان را ندانیم و به ارزش افکارشان توجه نداشته باشیم. این امر خصوصاً در مواجهه با نظرات فالسفه مغرب زمین حائز اهمیت است. چرا هنگامی که مثال سهروردی و دکارت هر دو جسم را همان ‘مقدار’ می دانند، دانشجویان باید این سخن را از نظرات دکارت تلقی کنند و سال ها بعد، اگر با سهروردی آشنا شدند نظراو را هم مشابه دکارت بدانند. در صورتی که در حقیقت، این سخن دکارت
غربی است که مشابه سخن سهروردی ما است! شاید در این جا شائبه ملیت گرایی یا سنت گرایی به ذهن برسد، اما ابراز این مطلب، تنها به معنای قطع نکردن ریشه های هویتی و فکری ما است تا به موجودی بی ریشه و بی هویت که در سراسر عمر خود مبهوت ‘ایسم ها’ است، بدل نگردیم.
۱۱: مسائل را تحلیل کنید
یکی از کلیدی ترین و متداول ترین روش های دکتر دینانی، این است که رابطه میان دو مفهوم را مورد بحث و ارزیابی قرارمی دهند. در یکی از این روش های تحلیل، معمولا شنیده می شود که می گویند: ‘آیا الف ناشی از ب است و یا آنکه ب از الف پدید آمده است؟’ به عنوان مثال در بررسی رابطه ایمان و عقل می پرسد: ‘آیا باید به عقل ایمان آورد یا آنکه به ایمان نگاه عقلانی داشت؟ ‘ و یا در جای دیگر می پرسد: ‘آیا می اندیشم پس هستم و یا آنکه هستم، پس می اندیشم؟’
12: ارزش فیلسوفان را بدانیم
افکار هریک از فلاسفه از جهتی خاص دارای اهمیت است.
۱۳: معیار حقیقی، تنها عقل است
در کلاس فلسفه و شاید در تمام زندگی، معیار حقیقی، عقل است. در کلاس فلسفه جایی برای مشهورات و مقبولات و نظایر آنها وجود ندارد. بدین دلیل است که استاد، در کلاس های خود، گاه به این سخن غزالی اشاره می کنند که گفته است: ‘پس اگر در حالی که می دانم ده بیشتر از سه است، کسی به من بگوید: نه، بلکه سه بیشتر از ده است، و بگوید که دلیل من این است که این عصا را اژدها خو اهم کرد، و این کار انجام دهد؛ و این امر را به چشم خود مشاهده کنم، هرگز به سبب این امر در معرفت اولیه خود اینکه ده بیشتر از سه است شک نخواهم کرد، و تنها از قدرت او بر نحوه تبدیل عصا به اژدها، تعجب خواهم کرد! اما در آن چه دانسته ام شک نخواهم کرد.’ هنگامی که بزرگترین دشمن فلسفه (غزالی)، این گونه می اندیشد، مشخص است شک وظیفه فیلسوفان چیست.
در فلسفه، جایی برای عرفان زدگی و دکان داران مرید پرور وجود ندارد. فیلسوف، مرید عقل است و سخنان خود را به پیشگاه اوعرضه می کند و در این امر هیچ روش دیگری را برنمی تابد. البته این سخن به معنای مخالفت با عرفان حقیقی نیست. چرا که عرفان حقیقی نیز امری عقلانی است؛ بلکه مراد، مبارزه با خرافات و خواب نما شدن و سوء استفاده از احساسات مردم است. کسانی که سخنی را می پذیرند تنها به دلیل آنکه فالن کس گفته است و یا حتی فلسفه می خواند، زیرا فلان بزرگ، که به او علاقه دارند، فلسفه را دوست دارد! این افراد مسافران حقیقی این قطار نیستند و دیر یا زود از آن پیاده خواهند شد. بنابراین، در کلاس فلسفه، تنها معیار، عقل است.
انتهای پیام
فلسفه مرید عقل است…درود بر استاد دینانی گرامی
بر فرض اینکه اموزش اندیشه ها در حوزه فلسفه نباشد چه اصراری
بر نهی از این اموزه هاست
با عرض سلام ،به همه انسانهای دانش دوست،ضمن ارج نهادن به کوشش های اساتید علم ودانش از جمله استاد محترم دینانی،باید عرض کنم ،که باید از این وادی عرفانهای قدیم پس از یک جمع بندی ونتیجه گیری کامل که همه عرفانها وفلسفه های آنان خلاصه می شود،دراین که گونه درست زندگی کردن کدام هست ،ویا این جهان چیست وچگونه پدید آمده است وما چه هستیم وچگونه باید باشیم،،خودرا نجات بدهند وفقط در نگرش های جمع بندی شده ونتیجه گیری شده علمی وکاربردی اکنون مستقر شوند به نظر من فقط کلاسهای فلسفه در صورتی که بخواهد یک جمع بندی ونتیجه گیری نهایی را مطرح کند برای گذر از آنها به دانش ها وعلوم جدید ،فقط ارزشمند می تواند باشد،زیرا در قدیم آنها علم ودانش نداشتند، وتوهمی یا تشبیهی ویا نظری از واقعیات شناخت بوجود می اوردند،مثل بحث خدا یا ذات عالم که برای معنا دادن ومعنا کردن واقعیات این عالم و آدم استخراج شده است که امروزه فیزیک ذرات بنیادین حقیقت وجودی این مبحث را پی جویی وافکار کرده ومی کند،،این واقعیت هست ولی آن بحث قدیمی فقط فلسفه هست گرچه بسیار برای پردازش اطلاعات ذهنها کاربردی هم می باشد،ولی این فیزیک ذرات بنیادین واقعی واصلی هست واگر این نگرش را دنبال نکنیم واقعیت هارا هرگز نخواهیم شناخت،هم چنانکه تا کنون نشناخته اند، ویا آن خدایی که برایش دم ودستگاه وبهشت وجهنم ساخته اند یک جهالت علمی بوده است و آن خدا نیست آن یک سازمان پردازش اطلاعات بیولوژیک است که دقیقا مانند همین سیستم های پردازش اطلاعات در دنیای الکترونیک کامپیوتر و روباتیک عمل می کند فقط تفاوتی که دارد این است که این سازمان درون می تواند طبق نیاز موجود هر نوع سیستمی را که لازم باشد از همان سلولهای بنیادین در وجود ما بسازد اگر به یک کودک نگاه کنید به وضوح مشاهده می کنید این سیستم سازی هارا تا وقتی که بزرگ می شود مانند ما اگر این کودک در تنهایی بزرگ شود هیچ تکاملی بیشتر از حیوانات مجرد نخواهد داشت فرق عرفانهای قدیم وشناخت های علمی را اکنون مشاهده می کنید که جهالت علمی در کدام مسیرها برده است مارا، ویا در برابر ،سوالهای جانسوز آنها من این گونه فلسفه وعرفان جدید را مطرح میکنم،
آن چیست؟ یا کیست؟ که از چشمان من و شما به این عالم و ما نگاه می کند، ،حافظه و ذهن مارا پر از سوال ومعنا می کند ،او همه رازورمز ما واین عالم است، ،او جلوه وتاثیر خویش را روی من وشما واین عالم همواره بررسی تماشا ومداوا می کند
لازم است عرض کنم که اگر در بیت اول بگویید آن کیست،اورا مانند همان اهل عرفان قدیم یک خدای آن چنانی وشبکه یک موجود مشاهده وبررسی خواهید کرد. ولی اگر بگویید آن چیست،آن وقت وارد بررسی ونگرش علمی از او خواهید شد،کدام درست تر هست واقعیت هست ؟
احسن وهزار احسن بر استاد دینانی ..چقدر روان و بی حاشیه صحبت میکنه انگار زبان فارسی زاییده این شخص است..تسلط بر کلمات و مفاهیم و رساندن مفهوم به مخاطب با ساده آرین شیوه..واقعا لقبی برایش نمیتوان یافت جز تشبیه به فرزند خدا
این که گفتی، جزء عقل و فلسفه بود!
یا احساس!؟
از منظر استاد، معجزه و وحی هم حریف عقل نیست!
استاد عزیز!
آیا می دانی چرا خدا عقل را آفرید؟
جواب :
زیرا بتوانی کلمه “نمیدانم” را فریاد بزنی!
درسته شما استادی ولی با حرفت موافق نیستم. آموزش اندیشه ها مقدمه اندیشیدن است. انسان با مطالعه اندیشه ها به نقاط ضعف و قوت آنها و همچنین نحوه تفکر و اندیشه صاحبان آن اندیشه ها پی می برد و این خود مقدمه یادگیری نحوه اندیشیدن می شود و اندیشیدن را به دیگران آموزش می دهد. و یا اینکه با مطالعه یک نظریه نقاط ضعف آن را برطرف می کنیم و به نظریه جدیدی می رسیم. خیلی از پیشرفتهای علمی اینجوری به دست آمده است.