رنج فیلسوف بودن، تلقی ژاک دریدا از فلسفه

مجید کمالی در مجله فلسفی زیزفون نوشت: «این مقاله بر آن است تا نظرات «دریدا» را در مورد فلسفه بیان کند. این که فلسفه چه معنایی در تفکر «دریدا» دارد، به نوعی ما را به بحث «فلسفه فلسفه» می کشاند؛ یعنی ما در حوزه «متا» قرار می گیریم. روندی که برای انجام این مهم در پیش خواهیم گرفت شامل دو رویکرد است که امیدواریم منجر به بازسازی اندیشه دریدا در مورد موضوع مقاله بشود. قبل از آن که مشخصاً بدان رویکردها پرداخته شود بی مناسبت نیست نکاتی که در فهم این مقاله ضروری به نظر می رسد بیان شود. نکته اول این است که ما هنگامی می توانیم از چیزی بپرسیم که از آن چیز فاصله گرفته باشیم و به طریق اولی طرح این پرسش که فلسفه چیست؟ نیازمند فاصله گرفتن از فلسفه است. یعنی ورود به حوزه «متا» منوط و مشروط به این است که ما در ابتدا امکان چنین فاصله گرفتنی را مورد توجه قرار دهیم. نکته دیگری که باید متذکر شویم این است که پرسش نمی تواند در خلاء شکل گیرد. به بیانی من هنگامی می توانم عمل پرسشگری را به انجام برسانم که اصولاً چیزی باشد تا متعلق این پرسش قرار گیرد. بنابراین خود به خود مسئله «سنت فلسفه» و تاریخی که این رشته در تفکر فلسفه غربی از خود به جاگذاشته است در عمل پرسشگری ما یعنی این پرسش که «فلسفه در نزد دریدا چه نوع موجودی است؟» وارد می شود.

همان طور که در فوق بیان داشتیم، دو رویکرد را در تفکر دریدا مورد توجه قرار می دهیم: رویکرد اول با توجه کردن به نقد دریدا به سنت فلسفه- نقد آن چیزی که دریدا منطق محوری تفکر فلسفی غرب می داند- می کوشد تا به دلیل دیگری برای معنای فلسفه آنچنان که دیگر فلاسفه می پنداشتند بیابد. خواهیم دید که در این رویکرد مرزهای سنتی میان فلسفه و ادبیات برداشته خواهد شد و البته فلسفه معنایی وسیع خواهد یافت.

رویکرد دوم به جایگاه پرسش در تفکر دریدا خواهد پرداخت و با لحاظ تاریخ فلسفه به عنوان مجموعه ای از پرسشها سعی در روشن ساختن معنای فلسفه خواهد داشت. در هر دو رویکرد بحث نقد دریدا به سنت فلسفی غرب و بحث امکان پرسشگری از فلسفه مد نظر خواهد بود. نکته دیگر واژگانی است که در این مقاله از آنها نام برده می شود که درواقع واژگان کلیدی دریدا هستند. روش این بوده است که هیچ تعریف مستقلی از این واژگان ارائه نکنیم بلکه در ضمن متن، این واژگان معنای خود را آشکار سازند. این واژگان عبارتنداز: منطق محوری، غیریت، متافیزیک حضور و بنیان فکنی.

دریدا با برداشت خاصی که از فلسفه هوسرل داشت همانند هایدگر به کشف معضلات پدیدارشناسی و درواقع به طور کلی به سنت فلسفی کشانیده شد. وی به این نتیجه رسید که نوشته فلسفی اگرچه به عنوان استدلال منطقی روشن و بی پیرایه ارائه می شود، همان قدر سرشار از استعاره و تصویر است که هر متن ادبی؛ و معنا و قوت آن همان قدر به این عناصر ادبی وابسته است که به استدلال صوری. دریدا در یکی از نوشته هایش نظر «پل والری» را تأیید می کند که «فلسفه نوشته می شود» و «فیلسوف تا آنجا فیلسوف باقی می ماند که این واقعیت را به دست فراموشی بسپارد.». به نظر دریدا فلسفه ژانر ادبی خاصی است و حاوی متونی که چون هر متن دیگری باید تجزیه و تحلیل شوند. از جمله باید از حیث ساختار صوری، از حیث سازمان معانی و بیان، از حیث الگوهای تشریح و آفرینش و نیز از حیث فضای صحنه آرایی و از حیث نحوی که نه فقط بیانگر مدلول های آن، یعنی ارجاع های آن به هستی یا حقیقت بلکه هدایت کننده مدعاهای آن و هر چیزی که صرف آنها شده باشد نیز هست.

تأکید دریدا بر اینکه «فلسفه متنی است که نوشته می شود» بیانگر یکی از مضامین محوری روگردانی او از سنت فلسفی است. به نظر دریدا یکی از وجوه مشخصه این سنت از افلاطون تاکنون آن است که گفتار را بر نوشتار اولویت می دهد. از نظرگاه سقراط حکمت راستین از آموزش شفاهی مردی حکیم به شاگردی شایسته حاصل می گردد. دریدا این فلسفه را دروغین و گمراه کننده می داند. از این بابت دروغین است که فلسفه غرب در واقع به صورت «نوشته» بوده است و گمراه کننده است. زیرا که این پندار را می آفریند که این سرچشمه، بیانات فردی صاحب صلاحیت است.

در زبان نوشتار بیان حقیقت به جای آنکه حضوری بی واسطه داشته باشد، به تعویق می افتد. دریدا برای توضیح این مطلب واژه difference (= غیریت) را جعل می کند که هم معنای differer یعنی به تعویق افتادن و هم معنای difference یعنی تفاوت را در خود دارد. به نظر دریدا یکی از جهات مهمی که فلسفه سنتی را به بیراهه کشانده «منطق محوری» بیش از حد آن بوده است. یعنی بیش از حد بر منطق این همانی و امتناع تناقض ارسطو تکیه کرده است. متافیزیکی که بر این منطق بنا شده، متافیزیک افلاطونی این همانی یا حضور است. در برابر اینها دریدا می خواهد محوریت «difference» را تأیید کند. در واقع این مطلب را می خواهد بیان کند که واقعیت را باید برحسب تفاوت به جای این همانی و نیز برحسب تعویق همیشگی به جای حضور ابدی، فهمید.

در این جا ما تأثیری را که دریدا از سوسور گرفته است به وضوح مشاهده می کنیم. سوسور بیان می دارد که زبان نظامی است متشکل از آوا ها و مفاهیم. چنین رویکردی به زبان مانع ارجاع عناصر زبانی به عالم واقع می شود به عبارت دیگر کلمات زبان، برای اشیا و مصادیق خارجی نیستند بلکه نشانه هایی هستند که دلالت بر مفاهیم می کنند. حال که کلمه دلالت بر مصادیق خارجی ندارد پس چگونه معنای آن متعین می شود؟ این تعیین از روی تفاوت آن کلمه و مفهوم است با مفاهیم دیگر معلوم می گردد. در واقع معنای هر کلمه معوق و معلق است به معنای کلمات دیگر از آن جهت که آن کلمات نیست مثلاً سنگ سنگ است از آن جهت که آب نیست و از آن جهت که چوب نیست و این سلسله تا بی نهایت ادامه خواهد یافت. در واقع ما با یک بازی بی انتهای دال ها و نشانه ها روبه رو هستیم.

با چنین دیدگاهی دیگر «متافیزیک حضور» محلی از اعراب ندارد چرا که دیگر هیچ معنای مطلقی حضور ندارد تا اساس طرح کلی و معقول واقع شود. به لحاظ چنین دیدگاهی بود که دریدا ردپای حضور معنا بر آگاهی فرد را در همه سنت فلسفی غرب جست وجو می کند و با روش «بنیان فکنی» قصد آن دارد طرح دیگری را در تفکر دراندازد. قبلاً دیدیم که دریدا فلسفه را همچون متنی نوشته می داند و با چنین رویکردی فرق بین فلسفه و انواع دیگر نوشته از جمله ادبیات کمرنگ و محو می شود. حال «بنیان فکنی» یک متن فلسفی ممکن است معناهای ممکن و پاسخ های ممکن پرسش های فلسفی را آشکار سازد، امکان هایی که شاید در سطح عیان و منطق محورانه آن متن اصلاً آشکار نباشد. دریدا در مواجهه با فلسفه به عنوان یک ژانر ادبی نشان می دهد که محتوای آن را مانند محتوای هر اثر ادبی نه فقط در ساختار منطقی استدلالهای آن بلکه باید دست کم به همان اندازه در کسب استعاره گزینی و حتی در شیوه فیزیکی ارائه آن جست و جو کرد.

به نظر می رسد که می توان این نتیجه را گرفت که آنچه پروژه بنیان فکنی دریدا به فلسفه می افزاید همانا نوع جدیدی از پاسخ و پرسش های فلسفی باشد. محوریتی که دریدا به «بنیان فکنی» difference می دهد نه به معنی برپایی نوع دیگری از متافیزیک در مقابل متافیزیک حضور، بلکه به معنی دست شستن از کل متافیزیک است و در نتیجه دور شدن از نظریه های متافیزیکی سترگ است که منظور آنها درک عقلانی واقعیت به طور کلی بوده است. بنابراین آنچه از فلسفه باقی می ماند نه ساختن نظریه های عام بلکه فعالیت ساده پرسشگری بنیادین به طور کلی است. البته به نظر می رسد که با توجه به رد منطق محوری این پرسشگری بنیادین نه به صورت ارزیابی منطقی استدلال ها بلکه به شکل کندوکاو در شیوه های ارائه موضوع برحسب ویژگی های غیر از اعتبار منطقی آنها درخواهد آمد. تاکنون بیان داشتم با روندی که دریدا در پیش می گیرد از فلسفه صرفاً فعل پرسشگرانه باقی می ماند. به نظر می رسد در دریدا سمت و سوی این پرسشگری قبل از هر چیز متوجه خود فلسفه است.

در مصاحبه ای که «ریچارد کرنی» با دریدا به انجام رسانیده، جملاتی بیان می شود که اساساً در آنها از امکان چنین عمل پرسشگرانه ای که ناظر به خود فلسفه باشد، سخن به میان آمده است. دریدا در این گفت وگو از «بنیان فکنی» به مثابه تلاش برای یافتن هر چه نظام مندتر یک «نا _ جا» یا یک جای غیرفلسفی برای زیر سؤال بردن فلسفه نام می برد: «اما جستجو برای یافتن جایی غیرفلسفی به معنی ضد فلسفه بودن نیست. پرسش محوری من این است: فلسفه به طور کلی از کدام جا یا ناجایی می تواند چون چیزی غیر از خودش در برابر خودش ظاهر شود، بطوریکه بتواند به شیوه ای اصیل خود را به بازپرسی و بازاندیشی کشاند؟» دریدا این مطلب را اضافه می کند که این «نامکان» را ممکن است ادبیات تأمین کند. ادبیات به معنی متونی که حدود زبان ما را به لرزه در می آورند و نشان می دهند آنها هم چیزهایی تقسیم پذیر و برش پذیر هستند.

با دقت نظر در بیانات دریدا می توان دریافت که داشتن چیزی به نام «فلسفه فلسفه» که عنوان این مقاله هم در ذیل این چیز قرار می گیرد، خود در مرحله امکان به سر می برد و برای پافراگذاشتن از فلسفه نیازمند مسلح شدن به ابزار «بنیان فکنی» هستیم و عرصه ای که در آن این عمل یعنی «فلسفه فلسفه» باید صورت گیرد، مکان فلسفه به معنای «منطق محورانه» آن نیست، بلکه شاید آن عرصه و یا به تعبیر دیگر آن نامکان ادبیات باشد که این توانایی گذر از فلسفه را بالقوه در خود دارد و این که می گوید ادبیات حدود زبان ما را به لرزه در می آورد شاید ناظر به این مطلب باشد که وی حدود زبان ما را با حدود قضایای معنی دار (صادق یا کاذب) معادل نمی گیرد؛ چرا که معادل گرفتن این دو به معنی تسلیم شدن به همان منطق محوری است که دریدا متافیزیک سنتی را به آن متهم می کند، همان طور که قبلا توضیح داده شد، دریدا به تأسی از سوسور قائل به این است که معنی هر عبارت خاصی در هر متنی را نباید با مصداق آن یعنی چیزی که آن عبارت ما را به آن ارجاع می دهد، یکسان گرفت.

تعیین معنی هر عبارت خاص مستلزم بررسی شمار بی نهایتی از روابط آن عبارت یا عبارت های دیگر است که این بدین معناست که هرگز نمی توان معنی آن عبارت را به طور کلی تعیین کرد و در نتیجه دیگر نمی توان قایل به چیزی به نام حقیقت عینی شد و در مقابل مفهومی که باز نمای چنین حقیقتی باشد نیز جایگاهی در رویکرد بنیان فکنانه دریدا نخواهد داشت . در واقع به خاطر همین دیدگاه است که وی می کوشد تمام امور متقابل و تقابل های دو گانه ای را که بر سنت فلسفی غرب تسلط داشته، بازشناسد و مبانی آنها را به پرسش کشاند. امور متقابلی که سنت غربی همواره یکی را بر دیگری ترجیح داده است. تقابل هایی مانند ترجیح حاضر بر غایب، گفتار بر نوشتار، این همانی بر این نه آنی، جاودانگی بر زمانمندی، عقل بر حس، مرد بر زن، زیبا بر زشت و… دریدا با ابراز بنیان فکنی سعی دارد در ابتدا جهت غلبه را معکوس کند و در مرحله بعد مرکزیت را از طرف های دوم هم بگیرد و در نتیجه به نوعی مرکززدایی و ساختارزدایی دست یازد.

در اینجا تفکری پدید خواهد آمد بی مرکز. در این جاست که آن ناجایی که دریدا از آن سخن گفت، خود را نشان می دهد؛ یعنی به جای داشتن پیش فرضهایی کلی و معقول به خود نوشته رجوع می کنیم و به امکانهایی که آن نوشته، فرارویمان می گذارد، نظر کنیم. البته به نظر می رسد که دریدا نمی خواهد فلسفه را تا حد ادبیات کاهش دهد، بلکه قلمرو فلسفه را می گستراند تا کل فعالیت فکری انسان را دربرگیرد. بی گمان گنجاندن خود فلسفه در گستره پرسشگری فلسفی به معنای فرا رفتن از مرزهای سنتی فلسفه است که خود را صاحب جایگاهی مافوق حوزه های دیگر اندیشه انسان می دانست اما به همین قیاس می توان گفت که این کار به معنای فرو کاستن فلسفه سنتی تا حد حوزه های دیگر است اما باز به همین قیاس می توان گفت که این کار به معنی هم گستره کردن طرح بنیادین فلسفه با خود اندیشه انسان است.
در میان آثار دریدا متنی که به نظر بیش از پیش، مسئله پرسش و پرسشگری را در نزد وی آشکار می سازد و البته قبلا نیز بدان ارجاع داده شده، مقاله ای است به نام «خشونت و متافیزیک» که در آنجا بر فلسفه به مثابه فعلی پرسشگرانه صحه می گذارد و تأمل در این مقاله شاید ما را به نوعی جمع بندی و نتیجه گیری هر چند غیرقطعی هدایت کند.

دریدا در این مقاله به پرسش هایی اشاره می کند که از زمان تولد فلسفه، درون آن جای داده شده اند و صراحتا بیان می دارد که امکان پاسخ دادن به این پرسشها وجود ندارد. دریدا بیان می دارد: «فلسفه به طریقی خشونت بار با مقابل قرار دادن غیرفلسفه در برابر خود، تاریخی را گشوده است، تاریخی که دربردارنده گذشته اش، علائقش، مرگش و سرچشمه اش است» و در ادامه با بیانی پر از طعنه می گوید: «با این وجود این پرسشها، امروزه باید تنها مسائلی باشند که نباید جمعیتی که در عالم هنوز فیلسوف نامیده می شوند، بگذارند» (همان). در تاریخ فلسفه از آغاز تا اکنون همیشه پرسشهایی مطرح بوده است و هر یک از فلاسفه به نوبه خود پاسخی به آنها داده است. غافل از اینکه خود این پاسخ و حتی پرسشها، موجب طرح پرسش های فراوانی برای فلاسفه بعدی بوده است. به عقیده دریدا ما اکنون با تاریخی از این پرسشها روبه روییم. «تاریخی از پرسش وجود دارد؛ خاطره ای صرف از پرسشی صرف…» . در نظر دریدا مجموعه این پرسشها، مجموعه ای در حال تهدید است چرا که در آن، «پرسش» هنوز زبانی را که تصمیم به جست و جوی آن را دارد، نیافته است و هنوز از امکانات خودش در این مجموعه مطمئن نیست. در اینجا دریدا این مسئله را طرح می کند که ما قبلا از نگاهی دیگر بدان پرداخته بودیم، یعنی پرسش درباره امکان این پرسش‌ها.

قبلا دیدیم که دریدا از طرفی حکم به مرگ فلسفه به مثابه مجموعه ای از پرسشهای بی جواب داده است و از طرف دیگر خود پرسش را ضروری می داند: «پرسش می بایست به مثابه پرسش باقی بماند و استقلال آن باید بیان شود و از آن حفاظت شود. اما دریدا با همه اصالتی که به پرسش می دهد، معتقد است که پرسش همیشه محصور شده است و آن گونه که هست آشکار نمی شود:» پرسش به واسطه تفسیر گزاره ای که در آن، پاسخ پیشاپیش شروع به تعیین پرسش کرده است، رخ می نماید «. شاید بتوان این گونه سخن دریدا را تفسیر کرد که کسی که نظر به امکان فلسفه به عنوان مجموعه ای از پرسشها می کند از قبل درگیر با آن شده است و پیشاپیش گرفتار دیالوگ این پرسش با خودش شده است. دریدا در اینجا به تفاوت میان این پرسش و فلسفه به عنوان لحظه یا نحوه معینی از خود این پرسش، اشاره می کند. در واقع ما از طرفی خود پرسش را داریم و از سویی دیگر ماجرایی از پرسشهای فلسفی که یک حادثه متعین و یا نقطه عطفی از این پرسش هستند؛ یا در واقع حادثه ای که آغاز شد، تعین یافت و به پایان خود رسید.» فلسفه به معنای مجموعه ای از پرسشهای بی پاسخ روزی در تاریخ مرد و فلسفه همیشه در رنج و تأملی که از خود او ناشی شده به سر می برد.»

در واقع عمل پرسشگری در مقام پرسشگری از امکان پرسشهای مطرح شده در تاریخ فلسفه غربی، از حیطه فلسفه سنتی پا فراتر می گذارد اما اگر با توجه به آنچه در گذشته اشاره کردیم، گستره فلسفه را کل اندیشه انسان لحاظ کنیم، به نظر می رسد چنین عمل پرسشگرانه ای خود عملی فلسفی خواهد بود. پس از این لحاظ دریدا را می توان کماکمان فیلسوف نامید چرا که درگیر کار فلسفی پرسشگری است. اما تفاوت وی با سنت پژوهش فلسفی طبق آنچه که بیان شد، اولا در کسب پرسشگری وی و ثانیا در زیر سؤال بردن خود فلسفه و خودداری از پذیرفتن فرقی است که سنت فلسفی بین فلسفه به معنای خاص با شکل های دیگر اندیشه انسان قائل می شود، است. اما آنچه را که به سهولت نمی توان پذیرفت این است که چرا فلسفه به معنای موسع آن یعنی خود پرسشگری بنیادین، متعلق پرسش خود را صرفا در پرسش های مطرح شده در تاریخ فلسفه جستجو می کند؟

در حالی که دیدیم دریدا مرز میان فلسفه و ادبیات را از بین برده است چرا که عناصر ادبی موجود در یک متن فلسفی را به همان اندازه مؤثر می داند که عناصر استدلالی و منطقی را. بنابراین طبق دیدگاه دریدا متعلق این پرسشگری بنیادین باید هر متنی را دربرگیرد. البته انتخاب متونی به نام متون فلسفی که حاوی پرسش های فلسفی هستند، نشان دهنده این است که در پس اعتقاد دریدا مبنی بر عدم تمایز میان فلسفه و ادبیات نوعی ملاک برای وی کماکان محفوظ مانده است. به هر حال آنچه در این تحقیق آشکار می شود این است که تفکر دریدا به نوعی تلاش برای پاسخ به این پرسش است که آیا می توان پا را از فلسفه فراتر گذاشت و از آن پرسش کرد تا اصولا چیزی به نام فلسفه شکل بگیرد؟ بنابراین، انتظار جواب قطعی در مورد چیستی فلسفه را نباید از دریدا داشت هر چند تلاش شد تا پاسخ هایی هر چند غیرقطعی به این پرسش داده شود.»

انتهای پیام