آمارهایی از توان کشاورزی ایران

زهرا داستانی در خبرآنلاین نوشت: پژوهشگران پروژه «استنفورد – ایران ۲۰۴۰» در مطالعه ای جامع به ارزیابی توانایی اراضی ایران به منظور بهره‌وری پایدار کشاورزی پرداختند. این تحقیق که به تازگی بر روی تارنمای دانشگاه استنفورد انتشار یافته است توسط دکتر محسن مسگران، دکتر کاوه مدنی، دکتر حسین هاشمی و دکتر پویا آزادی انجام شده است.

در این گزارش نقشه درجه بندی شده زمین های ایران از لحاظ مطلوبیت کشاورزی بر پایه پردازش داده های جغرافیایی خاک (شوری، اسیدیته، غیره)، توپوگرافی (شیب و ارتفاع) و اقلیم (میزان و پراکنش زمانی بارندگی و تبخیر سطحی) ارائه شده است.

کاوه مدنی استاد مدیریت منابع آب و محیط زیست امپریال کالج لندن و یکی از اعضای تیم پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ استنفورد امروز در نشستی خبری در ساختمان مرکزی دانشگاه صنعتی خواجه نصیر دراین‌باره گفت: پروژه ایران ۲۰۴۰ استنفرد پروژه‌ای است که برخی از محققان و صاحبنظران خارج و داخل را گرد هم آورده تا به هدف توسعه پایدار در ایران کمک کند.

او ادامه داد: یکی از مشکلاتی که ما با آن در کشور مواجه بوده‌ایم آنالیز با نگاه کلان و نگاه فرابخشی به آب و کشاورزی است. این ضعفی بوده که داشتیم و داریم و سعی می‌کنیم با صاحب نظران ایرانی داخل و خارج آن را برطرف کنیم.

مدنی گفت: در زمینه مطالعات پایه دچار ضعف است، همیشه کارشناسان خارجی این را گوشزد کرده‌اند که شما سیستم تحت مدیریتی خود را به خوبی نمی‌دانید و باید از کارهای پایه شروع کنید و کارهایی بنیادین انجام دهید.

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین؛ استاد مدیریت آب و محیط زیست امپریال کالج لندن افزود: این پروژه ایران ۲۰۴۰ فرصتی است برای انجام مطالعات بنیادین که نگاهی به آینده داشته باشد. نمی‌شود همیشه گذشته را نگاه کرد اما برای اینکه آینده خوبی ترسیم کنیم باید دید درستی از وضعیت حال و گذشته داشته باشیم تا بتوانیم تصمیمات درستی اتخاذ کنیم.

عملکرد کشاورزی ایران از سال ۱۹۹۰ – ۲۰۱۵ 

او گزارش اول این دانشگاه را پیرامون نفت و وضعیت منابع نفتی و دلایل کاهش یا افزایش درآمدهای نفتی ایران و ظرفیت میادین نفتی عنوان کرد و افزود: ارزیابی جامع توان اراضی ایران برای کشاورزی گزارش دومی است که امروز برای اولین بار ارائه خواهد شد.

عضو تیم پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد گفن:حدود ۱۲ میلیون هکتار زمین‌هایی تحت کشت ایران بوده که مساحت آن در سالها کم بارش نوسان داشته که این کاملا طبیعی است، عملکرد کشاورزی در ایران از ۲.۸ تن در هکتار به ۶.۴ تن در هکتار رسیده است. این عملکرد در ظاهر بسیار خوب است.

او افزود: عملکرد غلات در کشور تقریبلا ثابت بوده و سه چهارم اراضی کشور را به غلات اختصاص دادیم اما عملکرد ما در زمینه غلات با تمام تاکیدی که بر خودکفایی غذایی و افزایش تولیدات غلات ثابت بوده است.

مدنی بیان کرد: نمودارها این تحقیق نشان می‌دهد که افزایش تولید در سطح کشور بیشتر از طریق محصولات آب‌بر و صیفی بوده و ما تولید صیفیجات و سبزیجات را با تمام فقر آبی افزایش دادیم. دلیل این افزایش نیز به راحتی قابل تشخیص است، کشاورزان به دنبال افزایش درآمد از طریق کاشت محصولات درآمزا بوده‌اند و صیفی و سبزیجات درآمدزا هستند.

تناسب اراضی ایران برای کشاورزی بر اساس خاک و متغیرهای توپوگرافی

عضو تیم پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد داد: این سوال همیشه مطرح است که سیاست کشت با توجه به فقر آبی ایران درست بوده است؟ باید گفت که بخش آبی بخش کشاورزی را متهم می‌کند چرا که ۹۰ درصد آب کشور را مصرف می‌کند و بهره وری پایین آن را زیر سوال قرار می‌دهیم اما بخش آب نیز دائما گله می‌کند چرا که دغدغه‌اش خودکفایی غذایی است و همیشه گندم به عنوان قاتل آب مورد ماخذه قرار گرفته است.

مدنی افزود: مطالعات این تحقیق نشان می‌دهد که گندم نباید مورد توبیخ قرار گیرد چرا که محصولاتی که در تمام این سوال‌ها آب ایران را مصرف کرده‌اند از جنس غلات نبوده‌اند. این یک خبر خوب است به این معنی که اگر درست برنامه ریزی کنیم می‌توانیم کشت گندم را افزایش و مصرف آب را کاهش دهیم البته به این شرط که کشت صیفی را به گلخانه‌ها منتقل کنیم.

او گفت: کشور ما پتانسیل کشت گلخانه‌ای را دارد. کشت گلخانه‌ای فرصت خوبی است برای دولت و کشاورزان که درآمد را افزایش و مصرف آب را کاهش دهند. بسیار از مناطق ایران تبخیر بالاست و در سایر مناطق شرایط برای کاشت گلخانه ای بسیار مطلوب است. حتی ما می توانیم با استفاده از انرژی‌های نو و خورشیدی گرمای گلخانه‌ها را تامین کنیم.

استاد مدیریت آب و محیط زیست امپریال کالج لندن گفت: از لحاظ ریالی و دلاری در ۲۵ سال گذشته هر سال به طور متوسط ۹۰۰ هزار نفر به جمعیت اضافه شده که این جمعیت به منابع نیاز دارد. بنابراین بخش کشاورزی همیشه دونده بوده و نتوانسته نیاز جمعیت را تامین کند. شکاف میان عرضه و تقاضا بیشتر شده و ما با بیلان منفی ریالی روبه‌رو بوده‌ایم. به این معنی که هر روز نیاز ما به غذا بیشتر شده و ما حدودا ۵ میلیارد دلار یا ۱۴ درصد درآمد نفتی را به واردات مواد غذایی اختصاص داده‌ایم که این به خاطر عدم برنامه ریزی صحیح است و نه به خاطر کمبود منابع.

او با اشاره به افزایش تولید در کشور در ۲۵ سال گذشته بیان کرد: با تمام افزایش تولید نمی‌توان به آن افتخار کرد چرا که محصولات آب‌بر و سنگین را برای خود انتخاب کرده‌ایم.

مدنی افزود: محصولات ۲.۶ میلیون هکتار از زمین‌های ما در ایران به باغ  اختصاص دارند و در حدود ۶.۴ تن به ازای هر هکتار از باغات را تولید داریم که بسیار آب بر هستند.

عضو تیم پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد گفت: خطا داشته‌ایم ولی همیشه فرصت جبران هست. همیشه دیر است ولی هیچ وقت دیر نیست، هدف ما این است که ارزیابی کنیم که توان اراضی ایران برای کشاورزی چقدر است و پتانسیلی صنعتی به نام کشاورزی که ۹۰ درصد آب را مصرف می‌کند و حدود ۱۰ درصد به تولید ناخالص کمک می‌کند و ۲۰ درصد شغل را تامین می‌کند چقدر بوده است؟ ‌

این استاد دانشگاه گفت: کشاورزی از نظر اشتغالزایی به شدت اهمیت دارد، دولت تا نتواند توسعه اقتصادی ایجاد کند و شغل جایگزین را تامین کند نمی‌تواند صنعت کشاورزی را دگرگون یا حذف کند.

مناسب بودن زمین های کشاورزی موجود در ایران

او ادامه داد: مساحت کشت دیم و مساحت کشت آبی با یکدیگر برابرند اما ۹۵ درصد محصولات ما از طریق کشت آبی تولید می‌شود. نصف زمین ها کشت دیم می کند اما ۵ درصد محصولات را تامین می‌کند. نبود عدم مطلوبیت بارش برای کشت دیم سبب شده است که پتانسیل کشت دیم از سایر کشورها جهان پایین‌تر باشد.

استاد مدیریت آب و محیط زیست امپریال کالج گفت: هدف ما از این گزارش این است که به سوالاتی از جمله اینکه زمین‌های ایران از لحاظ کشاورزی چگونه‌ است، آیا با تغییر توضیح جغرافیایی اراضی ایران می‌توان تولیدات کشاورزی را بالا برد؟ آیا می‌توان با کاهش مصرف کشور تولیدات را بالا برد؟ پاسخ دهیم. ما اعتقاد داریم که می توانیم هم مصرف آب را کاهش و افزایش تولید داشته باشیم.

مدنی در رابطه با نحوه عملکرد تهیه این گزارش گفت: با توجه به اینکه استاندارها بسیاری برای تهیه این گزارش وجود داشتند اما ما از استانداردهای فائو استفاده کردیم. درصد کربن آلی و اسیدیته، هدایت الکتریکی، درصد سدیوم قابل تبادل خاک، بافت خاک، درصد اشباع بازی خاک، ظرفیت تبادلی کاتیونی خاک و ذرات خاک، کربنات کلسیم و … از جمله شاخص‌هایی بوده‌اند که برای مطلوبیت خاک مورد استفاده قرار داده‌ایم.

عضو تیم پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد افزود: در این گزارش ما ایران را به صورت بکر و طبیعی در نظر گرفته‌ایم و منابع ما بدون در نظر گرفتن ذخایر آب سطحی، میزان آب قابل برداشت در سطح و منابع آب زیر زمینی و سطحشان سنجیده شده است. گام بعدی این است که با کمک وزارت نیرو و جهاد کشاورزی ذخایر آبی، آب شیرین کن را به معادلات اضافه کنیم.

مدنی ادامه داد: در شروع کار کیفیت خاک را بدون بارندگی و تبخیر لحاظ کرده‌ایم و در کشور ۰.۴ درصد زمین ها برای کشاورزی غنی هستند. حدود ۳ درصد مساحت ایران یعنی در حدود ۵ میلیون هکتار را زمین‌های خوب و مطلوب تشکیل می‌دهند و ۱۰درصد یا ۱۷ میلیون هکتار از زمین‌ها مطلوبیت متوسط دارند. از اینجا به بعد زمین‌ها وضعیت مطلوبی برای کشاورزی ندارند. حدود ۲۵ میلیون هکتار یا ۱۵ درصد مساحت کشور را خاک فقیر تشکیل داده و ۳۴درصد یا ۵۶ میلیون هکتار خاک را خاک بسیار فقیر  تشکیل داده و حدود ۲۴ درصد یا ۴۰ میلیون هکتار را مساحت نامناسب تشکیل داده است. ۱۹ میلیون هکتار نیز به عنوان مناطقی هستند که جزو مناطق حفاظت شده یا مناطق شهری که توسعه غیر کشاورزی داشتند از این گزارش حذف شده‌اند.

خاک و عوامل محدود کننده زمین برای کشاورزی

او با اشاره به موارد محدود کننده کشاورزی در ایران گفت: مواد الی خاک و شیب بیشترین محدودیت را در سطح کشور برای کشاورزی ایجاد می‌کند.

این استاد دانشگاه در رابطه با میزان بارندگی در ایران افزود: حدود ۷۵ درصد از مساحت کشور زیر ۲۵۰ میلیمتر بارندگی دارد. ۲۵۰‌میلیمتر چرا عدد مهم است؟ چون این عدد به عنوان عدد پایه برای کشت دیم استفاده می‌شود. به این معنی که اگر زیر ۲۵۰ میلیمتر بارندگی داشته باشیم کشت دیم کشت مناسب نخواهد بود.

مدنی با بیان اینکه پتانسیل کشت دیم ایران از متوسط جهان پایین تر است، گفت: مناطقی که ۵۰۰ میلیمتر به بالا بارندگی دارند از نظر مساحتی در ایران محدود هستید. یعنی حدود ۳ درصد مساحت ایران بالای ۵۰۰ میلیمتر بارندگی داریم. به عبارت دیگر بودجه‌ای که طبیعت هر ساله به ما می‌دهد بودجه خوبی برای کشاورزی نیست. بنابراین اگر بخواهیم در کشوری با این محدودیت ها دیوانه وار کشاورزی کنیم باید سراغ منابع غیر تجدیدشونده برویم.

متوسط بارش سالانه (میلیمتر) 

استاد مدیریت آب و محیط زیست امپریال کالج لندن گفت: خشکی تالاب‌ها و آب رفتن آب‌های زیر زمینی به این خاطر است که پتانسیل تولید را به خوبی نفهمیده‌ایم، خیلی‌ها می‌گویند که خاورمیانه نمی تواند از نظر محصولات غذایی خود کفا باشد. اما با تمام مشکلات باید گفت که ما ۹۵ درصد محصولات غذایی را در داخل کشور تامین کرده‌ایم.

او افزود: شاید باید امروز شعار خودکفایی را به امنیت غذایی تغییر دهیم. امنیت غذایی واژه ای است که در کنار سایر امنیت ها تعریف می شود. اگر امنیت سیاسی و اقتصادی داشته باشیم باید گفت که به دنبال آن امنیت غذایی نیز خواهیم داشت. اتفاقی که ما در شرایط تحریم یا جنگ تحمیلی آن را حس کردیم.

معنی شاخص خشکی سالانه ایران

مدنی با اشاره به میزان خشکی مساحت ایران گفت: ۷۳ درصد مساحت کشور خشک است و ۲۴ درصد نیمه خشک است. یک درصد معتدل و یک درصد خشک رو به معتدل و یک درصد فوق خشک است.

عضو تیم پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد درباره توزیع ماهانه خشکی در ایران گفت: از اردیبهشت به بعد وضعیت رطوبت بد است و تا مهر بیشتر مساحت کشور خشک است. در دی و بهمن وضعیت خوبی دارد و وقتی به سمت بهار و تابستان می‌رویم وضعیت تبخیر و تعرق گیاهان بالا می‌رود. هر چه که در این فصول کشت کنید باید بابت آن هزینه آب پرداخت کنید. یا اینکه کشت را به فصولی اختصاص دهید که وضعیت رطوبت مناسب باشد.

او ادامه داد: نتایج می‌گوید کشت دیم‌ می‌تواند افزایش یابد اما به هیچ وجه نمی توان این رویا را به واقعیت تبدیل کرد که غذا را از این طریق تامین کنیم چرا که پتانسیل کشور بسیار پایین است.

مدنی در رابطه با پتانسیل کشت دیم در کشور بیان کرد: ۰.۴ درصد مساحت برای کشت دیم غنی است و ۳ درصد خوب و ۷.۶ درصد متوسط است . به صورت کلی ۱۰ درصد مساحت برای کشت دیم مناسب است. ۵.۴ درصد مساحت ضعیف، ۲ درصد خیلی ضعیف و ۶۹ درصد بلا استفاده برای گشت دیم است. ۱۲ درصد مساحت نیز مناطقی از جمله مناطق حفاظت شده هستند که نمی‌توان برای کشت از آن استفاده کرد.

این استاد دانشگاه در رابطه با محصولات رایج تولید شده در ایران گفت: دو محصولات رایج که ۷۰۰ میلیمتر آب نیاز دارند برنج و چغندر ‌قند هستند که در برخی از مناطق ایران مظلوم واقع شده است.

مدنی با اشاره به جلوگیری از کشت هندوانه گفت:  هندوانه درست است که پر آب به نظر می‌رسد اما براساس آبی که برای آن خرج می کنید با کشت ذرت و سیب در یک راستا قرار می‌گیرد و حتی ممکن است آورد ریالی هندوانه از محصولات مشابه آن بیشتر باشد.

تناسب اراضی برای کشاورزی دیم

عضو تیم پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد جابه‌جایی زمین‌های کشاورزی به مناطق نیمه مطلوب را یکی از راه‌حل‌های مشکل کشاورزی در ایران عنوان کرد و گفت: بیشترین  زمین در استان های کردستان آذربایجان غربی و کرمانشاه، لرستان و مازندران و گیلان نسب اراضی به مساحت مطلوبیت خوبی برای کشت دارند.  استان‌هایی چون همدان، زنجان، قزوین،آذربایجان شرقی و بخش‌هایی از فارس خوزستان مطلوبیت متوسط کشت دارند.

او در رابطه به چگونگی استفاده از اراضی در حال حاضر گفت: ما زمین خوبی  نداریم که کشاورزی را توسعه دهیم. ما باید مراقب توسعه شهری باشیم. زمین‌های شمال کشور زمین‌هایی هستند که می‌توانند از لحاظ تولید کشاورزی به ما کمک کنند و ما اکنون در آنها ویلا می سازیم و این فاجعه است.

مدنی ادامه داد: در حال حاضر ۲ درصد زمین‌های کشاورزی در زمین های خیلی خوب دایر شده و ۱۲ درصد آن در زمین‌های خوب و ۳۴ درصد در زمین‌های با مطلوبیت متوسط و ۳۰ درصد در زمین‌های با مطلوبیت پایین و فقیر ایجاد شده است.  ۱۷‌درصد در زمین های است که اصلا به درد کشاورزی نمی‌خورند. ۵ و نیم میلیون هکتار زمین‌ها در مناطق ضعیف و یا مطلوبیت پایین است.

عضو پژوهشی پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد گفت: خبر خوب این است که ما از مناطقی داریم در مطلوبیت متوسط که از آن استفاده نکرده ایم.  ۴ و نیم میلیون هکتار زمین در مناطق با مطلوبیت متوسط داریم که کمتر از ۲ میلیون  هکتار قابل استفاده است. ما با باز توزیع اراضی می توانیم هم تولید را بالا ببریم و هم مصرف آب را کاهش دهیم.

او ادامه داد: ما به ازای هر ۵ هکتار زمین در مناطقی با مطلوبیت ضعیف فقط یک هکتار زمین با مطلوبیت متوسط برای تولید دیم گندم نیاز داریم. ما می توانیم ۵ برابر عملکرد بهتر در زمین‌های با مطلوبیت متوسط داشته باشم. ۵۰ درصد کشاورزی ما در زمین‌های نامطلوب انجام می‌شود و ما می توانیم حدود ۲ میلیون هکتار آن را به جاهایی دیگر منتقل کنیم.

انتهای پیام