انتخابات ۹۶ و نقد به اصلاح طلبان و پاسخ جلایی پور

دکتر حمیدرضا جلائی پور، جامعه شناس، در یادداشتی درباره ی نقدی به اصلاح طلبان برای حمایت قاطع از روحانی در انتخابات سال آینده، در تلگرامی نوشت:

▪️طرح بحث

همه از قرار اصلاح طلبان برای دفاع یکپارچه و یک صدا از روحانی بعنوان کاندیدای خود در انتخابات 96 اطلاع داریم. این موضع از سوی بعضی از تحلیل گران مورد انتقاد قرار گرفته است. در این نوشتار ابتدا به عنوان نمونه نقد و مطالبات از اصلاح طلبان را ( که سوی آرمان ذاکری بیان شده) ذکر می کنم. سپس دفاع خود را از موضع گیری اصلاح طلبان در حمایت بدون قید و شرط از روحانی مطرح خواهم کرد.

▪️نقد اصلاح طلبان

ذاکری می گوید: هر جریان سیاسی در عرصه سیاست خود را با «مجموعه ای از ارزشها» تعریف می کند و با میزان پایبندی به همان ارزشها هم ارزیابی می شود. با پایین آمدن آستانه تحمل حاکمیت و دشوارتر شدن حضور نیروهای شاخص اصلاح طلب در قدرت سیاسی، نقش اصلاح طلبان در عرصه سیاست، به صورت طیفی از «کنشگر» به «حامی» تغییر کرده است. اصلاح طلبان هرچه بیشتر مجبورند در بازی انتخاب بین «بد» و «بدتر» از «ارزشهای » خود دست بکشند و به اشخاصی ضعیف تر و دورتر از شاخص های اصلاح طلبی راضی شوند. چرا که حاکمیت چهره های خوب و استوار اصلاح طلبان را حذف کرده و ضعیف تر ها مانده اند! به همین منوال جریان اصلاح طلبی هم مجبور شده عیارهایش را پایین بیاورد و خود را هم سطح کسانی کند که حامی آنهاست. همانها که در این سالها خیلی هم حاضر به سرشاخ شدن با بخشهای اقتدارگرا نبوده اند و به همین دلیل هم کمتر در خطر تحدید از طرف حاکمیت بوده اند. این افراد الگوی رفتار محافظه کارانه را به خوبی آموخته اند. می دانند که اصلاح طلبان مجبور به حمایت از آن ها هستند، این حمایت را دریافت می کنند و در عوض، رفتار محافظه کارانه پیشه می کنند تا در ساختار قدرت بمانند و متعاقبا با این رویکرد به تدریج اصلاح طلبی را از مضمون تهی می کنند!

به عنوان نمونه برای عرایض بالا در عرصه انتخابات مجلس گذشته چهره های شاخص اصلاح طلب مجبور شدند به جای اینکه از «حق انتخاب شدن آزادانه همه شهروندان دفاع کنند» و شورای نگهبان را نقد کنند، عقب نشینی کرده و به این بیان برسند که «به تجدید نظر شورای نگهبان خوش بینند» و خلاصه اینکه «نباید آقای جنتی را عصبانی کنیم». مثال دیگر ماجرای حذف آقای احمدی نژاد است. به جای دفاع از حق یک شهروند – ولو شهروند مخالف عقاید ما- یعنی حق کاندیداتوری آقای احمدی نژاد، یا سکوت کنند یا از حذف رقیب خطرناک استقبال نمایند یا اینکه، در برابر نقطه ضعفهای جدی نمایندگانی که با حمایت آنها به مجلس رفته اند سکوت کنند. آنها هیچ توضیحی درباره منطق راهیابی برخی از اعضا به لیست انتخاباتی خود در شهر تهران جز روابط خانوادگی ندارند، اما اشتباهات و سیاسی کاری شان را نمی پذیرند. به دلیل اتحاد سیاسی با آقای هاشمی فجایع آموزشی در دانشگاه آزاد را مطرح نمی کنند. در برابر مواضع طیفی از نیروهای شان در قضیه انتشار نوار آقای منتظری سکوت می کنند و خلاصه در همه این موارد که برای بخشهای مهمی از جامعه نقاط عطف مهمی بوده «سیاسی کاری» می کنند، نه کنش اخلاق گرایانه و پایبند به ارزشهای اصلاح طلبی در حوزه سیاست. و با این شیوه بخش زیادی از جوانان را از دست می دهند.

به تعبیر دکتر شریعتی هر چه بیشتر «حقیقت» را فدای «مصلحت» می کنند. در نتیجه این سیاست، آنها «عملگرا» می شوند. در چنین شرایطی به میزانی که اصلاح طلبان، سرنوشت خود را «بی قید و شرط» به عرصه انتخابات و «جریانی که حامی آن هستند» و بازی سیاسی قدرت و نه بازی «اصولی و هویتی» آن گره بزنند، ارزیابی جامعه نسبت به آنها به مرور منفی تر خواهد شد و پایگاه های خود را به تدریج از دست خواهند داد. دراین میان بازنمایی ضعیف از ارزشهای اصلاح طلبی توسط چهره هایی که اصلاح طلبان از آنها حمایت کرده اند، از دست رفتن پایگاه ها را تسریع خواهد کرد. اینگونه اصلاح طلبان به جایی خواهند رسید که دیگر انتخاب آنها بین «بد» و «بدتر» برای جامعه بی معنا خواهد شد. دیگر «مصالحی» که آنها تشخیص می دهند، به جهت تعارض با حقایقی که جامعه با آن درگیر می شود، درک نخواهد شد و آنها پایه های اجتماعی خود را از دست می دهند. و این به معنای، بی معنا شدن سیاست خواهد بود و راه را برای پوپولیسم به معنای منفی آن هموار خواهد کرد.

▪️راه حل های منتقدین:

آن ها بر این نظرند که حیات و ممات «اجتماعی» خود را به «انتخابات» گره نزنند و حتی در این فاصله زمانی کوتاه مانده تا انتخابات، در حالی که هیچ رقیب جدی ای هم مقابل آقای روحانی نیست، از وی «بی قید و شرط» حمایت نکنند و روی مواضع اصولی خود بایستند. برای مثال اگر دولت، بعد از فرجی دانا، در «حوزه دانشگاه» عقب نشینی کرده و از ظرفیت مجلس همسوتر جدید هم استفاده نکرده است، این رویکرد را نقد کنند و از دولت بخواهند برنامه خود را برای تحقق مطالبات تحقق نیافته دانشجویان مانند فضای امنیتی موجود، پولی شدن دانشگاه و خدمات آموزشی، جذب اساتید بی صلاحیت برای عضویت در هیئت علمی دانشگاهها، بی کیفیت شدن آموزش و … مشخص کند. دانشگاه آزاد را نقد کنند و در کمترین مطالبه از آقای هاشمی بخواهند فاجعه آموزشی پیش آمده در تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد را متوقف کند.

اگر دولت در این چهار سال، در حوزه مسائل کارگران، معلمان و روزنامه نگاران، به شکل گیری اتحادیه های مستقل کارگری، معلمی و روزنامه نگاری کمکی نکرده، این عملکرد دولت را نقد کرده و اتحاد خود را با جامعه مدنی پر رنگ تر کنند. اگر دولت به جوانان میدان نداده اعتراض کنند. مسائلی که در گفتمان آنها مغفول است حرف بزنند. کمی از عرش «گفت و گوی تمدنها» به فرش «گفت و گو بر سر حداقل دستمزد» هم بیایند. به قول دکتر کاشی مسئولیت کاستی های خود در این سالها را بپذیرند و به نقش خود در پیدایش نقاط منفی وضعیت فعلی یا کم کاری های شان در واکنش به این وضع اعتراف کنند تا «خود از دست رفته بازیابی شود». و البته سیاست بی معنا نشده و راه برای فاشیسم هموار نشود!

تا به طور خلاصه اشتباهی را که حاکمیت در سی سال گذشته مرتکب شده آنها تکرار نکنند. حاکمیت در سی سال گذشته مدام سعی کرد با برجسته سازی دشمن بیرونی(غرب)، به ایجاد اتحاد درونی و پشتوانه مردمی دست پیدا کند. به همین بهانه نقد درون را به تعویق انداخته و گاه به سکوت کشانده است. حاکمیت همواره از مردم خواسته «شرایط حساس کنونی» را مدنظر قرار دهند تا «مبادا همه چیز از دست برود»! توجه داشته باشند «الآن وقت خیلی از کارها نیست»، «نباید سیاه نمایی کرد» و باید با «همین که هست» بسازیم. نتیجه اما این شد که کل دوگانه سازی حاکمیت، برای بخش مهمی از جامعه معنای خود را از دست داده است. بخشهای مهمی از جامعه به این مسئله فکر می کنند که طرح این دست دوگانه ها بیشتر «بهانه» هایی است برای عدم تن دادن به اصلاح و بازاندیشی عملکرد درون حاکمیت. همه ما وظیفه داریم که اقتدارگرایی اقتدارگرایان را با شدت و حدت نقد کنیم. اما این وظیفه نباید ما را از بازاندیشی نسبت به گذشته جریان اصلاح طلبی تاکنون بازدارد.

‏‎پاسخ من به نقد فوق

نقد فوق از این مزیت برخوردار است که پس از ذکر نقد، بر «راه حل» تاکید کرده است. اگر «راه حل» مطرح نمی شد امکان گفت و گوی روشنگر وجود نداشت. در نقد فوق به مطالبات درستی اشاره شده، اما در جایگاه راه حل اتفاقا معتقدم اصلاح طلبان برای پیگیری بهتر این مطالبات باید محکم و بدون شرمندگی و با سربلندی از روحانی دفاع کنند.

‏‎همه می دانیم که انتخابات برای جریان اصلی اصلاح طلبان پدیده مهمی است. با اینکه انتخابات عادلانه و منصفانه برگزار نمی شود (به خاطر نظارت استصوابی) اما فرصتی را فراهم می آورد تا بحث های مرتبط با امور عمومی به صورت جدی میان مردم مطرح شوند؛ مردم راجع به نخبگان سیاسی قضاوت کنند و در نهایت تک تک مردم می توانند به صحنه بیایند و تصمیم بگیرند. در ضمن از نظر اصلاح طلبان انتخابات تنها یک «بازی صوری مشروعیت» نیست، بلکه نتایج انتخابات می تواند در سرنوشت مردم تعیین کننده باشد (مثل انتخابات ۷۶، ۸۴، ۸۸، ۹۲و۹۴) و به نظر نمی رسد انتخابات ۹۶ از این قاعده مستثنی باشد.

اگر رسانه های اصلاح طلبان را دنبال کنید، همانند دوره های پیش انتخابات ۹۶ را جدی گرفته و دو هدف را دنبال می کنند. هدف اول اینکه «روحانی در 96 با آرای بالا انتخاب شود». در دوره پیشروی راست افراطی در جهان و منطقه، پیروزی و رأی بالای روحانی به نفع «مصالح ملی کشور» است. اگرچه نارسایی در ایران زیاد است ولی با توجه به شرایط جامعه سیاسی ایران (که یکی از آنها در گروگان بودن جامعه سیاسی ایران به دست دولت پنهان است) روحانی عملکرد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خوبی داشته است. لذا اصلاح طلبان از روی ناچاری از روحانی دفاع نمی کنند بلکه او را شایسته این سمت می دانند و اگر انتخابات آزادتر هم برگزار می شد باز اصلاح طلبان از روحانی دفاع می کردند.

هدف دوم اصلاح طلبان استفاده از فرصت انتخابات برای «تقویت پایگاه مردمی» اصلاحات است. تقویت این حمایت اجتماعی از امور حیاتی و متوازن کننده در سال های حساس پیش رو است. هرچه اصلاح طلبان بتوانند مردم را بیشتر توجیه کنند و به رغم مشکلات مردم، آنها را به حضور بیشتر برای رأی دادن تشویق کنند، «حمایت اجتماعی» از اصلاح طلبی را تقویت کرده اند. البته کار پرزحمتی است و تنها با منزه طلبی و شیک صحبت کردن به دست نمی آید. در ضمن نه تنها اصلاح طلبان معروف به حکومتی، اتفاقا «اصلاح طلبان هزینه داده» و پیشرو نیز، به رسیدن به اهداف فوق فکر می کنند.

در نقد ذاکری به این دو نکته اشاره می شود: «اصلاح طلبان دائم عقب می نشینند» و «اصلاح طلبی از درون تهی شده است». به نظر من این حرف در پایگاه اجتماعی اصلاح طلبان ریشه ندارد (البته من این نظر را نه بر اساس پیمایش، بلکه بر اساس سفرهایی که به نقاط مختلف کشور کرده ام، به ویژه بر اساس برداشتی که از نظرات اصلاح طلبان در گروهای تلگرامی در سطح ملی دارم مطرح می کنم). مردم می دانند اصلاح طلبان و خاتمی حتی یک قدم هم عقب ننشسته اند. به این علت که حداقلی شدن مطالبات اصلاح طلبان مربوط به شرایط ناشی از اقدامات دولت پنهان است و نه بی غیرتی اصلاح طلبان. حتی مردمی که حامی اصلاحات هستند، استحکام روحانی را در رویارویی با «برجام ستیزان» می ستایند. توجه داشته باشیم که رکورد شفاف سازی امور در دولت روحانی از زمان اصلاحات بیشتر شده است.

با توجه به بحث فوق، راجع به راه حل منتقدین (ذاکری) و راه حل من قضاوت کنیم. منتقدین می گویند انتخابات را مرگ و حیات نکنیم. خب تصور کنید اصلاح طلبان در انتخابات چنین کردند! بعدش چه می شود؟ یعنی مردم را رها کنیم و دولت روحانی را در برابر کاندیدای تندروها بدون حامی بگذاریم؟ بعد چه می شود؟ روحانی با «رأی کم» رئیس جمهور می شود! آنوقت قرار است طبق نظر منتقدین اصلاح طلبان فتیله مطالبات را بالا ببرند! سوالی که باید از منتقدان بالا پرسید این است که: در آن شرایط چرا دولت روحانی و دولت پنهان باید ارزشی برای مطالبات اصلاح طلبان قائل شوند؟!

به پیشنهاد من که حمایت بی دریغ از روحانی است توجه کنید که سراسر «برکت» است. اصلاح طلبان با دفاع از روحانی در جریان انتخابات پایگاه اجتماعی خود را تقویت می کنند، او را وسط صحنه انتخابات و در برابر شگردهای دولت پنهان تنها نمی گذارند. وقتی هم پیروز شد، اصلاح طلبان می توانند در تعامل نیروهای جامعه مدنی با دولت و حکومت، به صورت موثرتری عمل کنند. لذا من معتقدم اگر اصلاح طلبان، محکم و بدون شرمندگی و شرط گذاری از روحانی دفاع کنند، مطالبات درستی که در نقد ذاکری طرح شد که همان مطالبات اصلاح طلبان نیز هست بهتر پیگیری می شود.

‏‎توجه داشته باشید که پویایی اصلاحات در جامعه مدنی ایران در شرایط اقتدار دولت پنهان، همان خصیصه ای است که در ماههای پیش رو دوباره عرصه عمومی ایران را جذاب و تماشایی می کند. اوج سادگی است که اصلاح طلبان منزه طلبی کرده از کنار این انتخابات بی تفاوت بگذرند، اینجا بازی قدرت به معنای منفی کلمه نیست، و مصلحت قرار دادن زندگی هشتاد میلیون ایرانی در میان است.

انتهای پیام