گونه‌های معاصر پیامدگرایی
شیرزاد پیک حرفه در سایت صدانت نوشت: «ناتوانی «فایده‌گرایی کلاسیک» در پاسخ به نقدهای مطرح‌شده علیه آن (از سوی فیلسوفانی مانند برنرد ویلیمز، جان رالز، رابرت نوزیک و…) آن‌قدر باعث بدنامی‌اش شد که بیشتر «فایده‌گرایان معاصر» ترجیح دادند خود را «پیامدگرا» بنامند زیرا، همان‌طور که جولیا درایور به‌درستی می‌گوید، دیگر شمار بسیار کمی از فیلسوفان، نگرش «فایده‌گرایان کلاسیک» را صددرصد می‌پذیرند.
«پیامدگرایان» معاصر، که بیشتر آنها از ۱۹۴۱ تا ۱۹۶۱ زاده شده‌اند و به‌جز دِرِک پارفیت همگی هنوز سرگرم آموزش و پژوهش هستند، با ژرف‌کاوی دو مفهوم «بیشینه‌سازی» و «خیر»، گستره گسترده‌ای از گونه‌های معاصر «پیامدگرایی» را مطرح کرده‌اند. این فیلسوفان، مانند مایکل اسلات (…ـ۱۹۴۱)، پیتر آنگر (…ـ۱۹۴۲)، دِرِک پارفیت (۲۰۱۷ـ۱۹۴۲)، فرَنک جَکسن (…ـ۱۹۴۳)، فیلیپ پِتیت (…ـ۱۹۴۵)، پیتر سینگر (…ـ۱۹۴۶)، پیتر رِیلتن (…ـ۱۹۵۰)، مایکل زیمرمن (…ـ۱۹۵۱)، مایکل اِسمیت (…ـ۱۹۵۴)، شِلی کِیگن (…ـ۱۹۵۵)، اِلینر مِیسن، فرَنسیس هاوارد‌‌ـ‌اسنایدر و جولیا درایور (…ـ۱۹۶۱)، با طرح پرسش‌های جدید درک ژرف‌تری از «پیامدگرایی» را در اختیار ما قرار می‌دهند.
«پیامدگرایی واقعیت‌گرا در برابر پیامدگرایی اگرگرا»، «پیامدگرایی عینیت‌گرا در برابر پیامدگرایی ذهنیت‌گرا»، «پیامدگرایی کنش‌گرا در برابر پیامدگرایی منش‌گرا»، «پیامدگرایی مبتنی بر بیشینه‌سازی مطلق خیر در برابر پیامدگرایی مبتنی بر بیشینه‌سازی کافی خیر» و «پیامدگرایی لذت‌گرا در برابر پیامدگرایی ترجیح‌گرا» از جمله گونه‌های گوناگون پیامدگرایی معاصرند که در این درس‌گفتار توضیح داده می‌شوند.
در ادامه، به دوگانه «پیامدگرایی لذت‌گرا در برابر پیامدگرایی ترجیح‌گرا» اشاره‌ای گذرا می‌شود (برای آشنایی با گونه‌های معاصر پیامدگرایی، ر. ک: درس‌گفتار). یکی از مهم‌ترین اشکال‌های مطرح‌شده علیه فایده‌گرایی لذت‌گرا موقعیتی فرضی به‌نام «دست‌گاه تجربه» (experience machine) است. جَک اسمارت نخستین فیلسوفی بود که عدم‌تمایل ما به ورود به «دست‌گاه تجربه» را برای فایده‌گرایی لذت‌گرا مشکل‌ساز دانست (Smart, 1973, pp. 19-22). باوجوداین، توصیف واضح و روشن رابرت نوزیک، فیلسوف مشهور لیبرتَرین (libertarian)، از چنین دست‌گاهی مورد توجه فلاسفه قرار گرفت. هدف اصلی نوزیک از ترسیم چنین موقعیتی استدلال علیه فایده‌گرایی لذت‌گرا نبود، اما بعداً برخی از فیلسوفان، از جمله خودِ او (Nozick, 1989, pp. 99-117)، از این موقعیت برای استدلال علیه این گونه از فایده‌گرایی استفاده کردند. سناریوی فرضی «دست‌گاه تجربه» نوزیک باعث شد بسیاری از فایده‌گرایان، برای پاسخ به آن، ملاک خیر را از «لذت» به «ترجیح» و «میل» فاعل تغییر دهند:
فرض کنید در دست‌گاه تجربه‌ای قرار دارید که این امکان را برایتان فراهم می‌کند که هرچیزی را که دلتان می‌خواهد تجربه کنید. روان‌شناسان عصب‌شناس زُبده‌ای می‌توانند کاری کنند که شما فکر و احساس کنید که مشغول نوشتن رمان بی‌نظیری هستید، رابطه عاشقانه‌ای برقرار کرده‌اید، یا مشغول خواندن کتاب جذابی هستید. شما، در تمام این مدت، در یک وان شناورید و الکترُدهایی به مغزتان وصل شده‌اند. آیا مایلید با تنظیم این دست‌گاه براساس تجاربی که از آنها لذت می‌برید تمام زندگی‌تان را در آن سپری کنید [و هر لذتی را که دوست دارید تجربه کنید]؟ از این بابت هم نگران نباشید که نکند از برخی از تجارب لذت‌بخش بی‌خبر باشید [و در نتیجه تجربه کردن آنها را از دست بدهید]. یک تیم کارکشته زندگی شمار بسیار زیادی از افراد را بررسی کرده است و فهرست متنوعی از لذات گوناگون را در اختیارتان قرار می‌دهد. شما می‌توانید از میان آن لذات هر لذتی را که دوست دارید، مثلاً، برای دو سال انتخاب کنید.
بعد از اینکه همه آن لذات را در طول دو سال امتحان کردید، به‌مدت ده دقیقه یا ده ساعت از آن وان خارج می‌شوید تا لذاتی را که می‌خواهید در دو سال بعدی تجربه کنید انتخاب کنید. افزون بر این، وقتی شما داخل وان هستید به‌هیچ‌وجه نمی‌دانید که در وان هستید و فکر می‌کنید آن لذات صددرصد واقعی‌اند. دیگران هم می‌توانند داخل وان بروند و هر لذتی را که دوست دارند تجربه کنند. بنابراین، اصلاً لازم نیست شما برای کمک به آنها از وان خارج شوید. ([در مثال مناقشه نیست. بنابراین] مسایلی مانند این مسئله را نادیده بگیرید که اگر همه بخواهند چنین کنند چه کسی باید به آنها خدمات بدهد.) [با توجه به این توضیحات] آیا شما داخل وان خواهید رفت؟ چه‌چیزی می‌تواند از احساس درونی ما نسبت به زندگی خود برایمان مهم‌تر باشد؟ استرس ناشی از چند لحظه کوتاه بین تصمیم‌گیری و وارد شدن به وان هم نمی‌تواند آن‌قدر اهمیت داشته باشد که ما به‌دلیل آن این پیش‌نهاد را نپذیریم. (اگر چنین تصمیمی بگیرید دیگر) چند لحظه استرس در مقایسه با یک عمر لذت که چیزی نیست. تازه اگر تصمیمتان بهترین تصمیم است دیگر اصلاً چرا باید استرس داشته باشید (Nozick, 1974, pp. 42-3)؟»
Nozick, R. (1974). Anarchy, state, and utopia.
Smart, J. (1973). “An outline of a system of utilitarian ethics” in Utilitarianism: For and against.
انتهای پیام
