نحوه مواجهه با خلق در تذکرة‌الاولیای عطار

بهنام‌ خداپناه، مترجم در کانال تلگرامی خود نوشت: «دو مضمونی که عطار در کتاب تذکرة الاولیای خود در خصوص نحوه تعامل و رابطه درست با مردم بارها از زبان عارفان گوناگون نقل میکند، یکی نومیدی از خلق/مردمان، و دیگری بی‌توجهی به داشته‌های خلق است، همچون این گفتارها:

گفت: اگر گویند حکمت چیست چه گویید؟
گفتند: بگوییم دو چیز. یکی خرسندی بدانچه در دست است؛ دوم نومیدی از آنچه در دست مردم است. (ذکر حاتم اصم)

گفتند: تصوف چیست؟
گفت: گرفتن حقایق و گفتن بدقایق و نومید شدن از آنچه هست در دست خلایق و گفت هرکه عاشق ریاست است هرگز فلاح نیابد. (ذکر معروف کرخی)

گفت: توکل را ده علامت است، آرام گرفتن بدانچه حق تعالی ضمان کرده است و ایستادن بدانچه به تو رسد از رفیع و دون و تسلیم کردن بما یکون […] قدم در عبودیت نهادن و از ربوبیت بیرون آمدن، یعنی دعوی فرعونی و منی نکند و ترک اختیار گوید و قطع علایق و نومیدی از خلایق و دخول در حقایق و بدست آوردن دقایق. (ذکر یوسف اسباط)

پرسیدند که متوکل [توکل‌کننده] را طمع بود؟ گفت: از آنجا که [توکل‌کننده نیز دارای] طبع است خاطرها درآید [هوی و هوس دارد] و لیکن زیان ندارد زیرا که او را قوت بود بر بیفکندن طمع [بواسطه] بنومیدی از آنچه در دست مردمان است. (ذکر ابراهیم خواص)

و گفت: اهل محاسبه را چند خصلت است که بیازموده ام […]‌ و نهم آنکه طمع از خلایق بریده گردانی و از همه ناامید شوی از آنچه دارند.‌ (ذکر حارث محاسبی)

این نومید شدن از خلایق و مردم اما یکی نومید شدن از داشته‌های ایشان و قناعت و خرسندی به داشته‌های ولو اندک و ناچیز خود است، به تعبیر دیگر همان آموزه مینیمالیسم یا کمینه‌گرایی؛ دیگری اما نومیدی از خلق در معنای نومیدی از اتکا به ایشان برای پاسخ به بنیادین‌ترین مسائل وجودی، همچون مرگ، تنهایی، دلهره و بی‌قراری وجودی و …، چه اینکه پناه بردن به خلق و مردم برای پاسخ دادن به پرسش از مرگ، تنهایی و بی‌قراری ناصواب‌ترین راهکارهاست، خلقی که خود در مواجهه با این پرسش‌ها عاجز و ناتوانند.

مضمون دیگر نیامیختن با خلق است، آنچنانکه در این گفتارها نمود می‌یابد:

گفت: ای ابراهیم چند مردمان را طلبی برو و خود را طلب و چون یافتی پاسبان خود باش که هر روز این هوا سیصد وشصت گونه لباس الهیت درپوشد و بنده را به ضلالت دعوت کند. (ذکر ابراهیم خواص)

نقل است که یکی به زیارت او آمد چون باز می گشت وصیتی خواست گفت: خیر دنیا و آخرت در اندکی مال یافتم و شر هر دو جهان در بسیاری مال و آمیختن با مردمان. (ذکر ابوبکر وراق)

گفت: اصل عداوت از سه چیز است طمع در مال و طمع در گرامی داشتن مردمان و طمع در قبول کردن خلق [طمع در توجه و احترام مردمان به تو]. (ذکر بوعثمان حیری)

و گفت: با مردمان سخن اندک گویید و با خدای سخن بسیار گویید. (ذکر یحیی معاذ)

گفت با سی پیر صحبت داشتم که ایشان از جمله ابدال بودند همه گفتند که بپرهیز از صحبت خلق و همه به کم خوردن. (ذکر فتح موصلی)

داود را گفتم مرا وصیتی کن. گفت: صُمَّ عن الدنیا و افطر فی الاخرة. از دنیا روزه گیر و مرگ را عید ساز و از مردمان بگریز، چنانکه از شیر درنده گریزند. (ذکر داود طائی)

در راه در شهری شد. خلقی عظیم تبع او گشتند. چون بیرون شد مردمان از پی او بیامدند. شیخ بازنگریست. گفت: اینها کی اند؟
گفتند: ایشان با تو صحبت خواهند داشت. […]
پس خواست که محبت خود از دل ایشان بیرون کند، و زحمت خود از راه ایشان بردارد، نماز بامداد بگزارد، پس به ایشان نگریست. گفت: انی انا الله لا اله الا انا فاعبدونی [همانا من خدایم و خدایی نیست مگر من، پس مرا بپرستید]. (ذکر بایزید بسطامی)

و گفت: حلاوت آخرت نیابد آنکه دوست دارد که مردمان وی را بدانند [بشناسند]. (ذکر بشر حافی)

گفت: من خویشتن را دیده‌ام که طمع فردوس اعلی و مجاورت حق تعالی می‌کند و هرگز طمع سلامت از مردمان نکند که آفریدگار ایشان از زبان ایشان سلامت نمی‌یابد. (ذکر حسن بصری)

اما مضمون درنیامیختن با خلق نیز احتمالن به معنای خود را گرفتار بیم و امیدهای خلق نکردن باشد، چه بیم و امیدهای خلق بیش از آنکه معطوف به عمق و معنا باشد به سوی سطح و نیازها و امیال و شهوات زمینی و خاکی ایشان معطوف است.»

انتهای پیام