آبی شویی چیست؟

سپیده رحمن پور در پیام ما نوشت:

درهم‌تنیدگی میان آثار و پیامدهای تغییراقلیم و حقوق بشر هر روز آشکارتر می‌شود. این مسئله به درجه‌ای از وضوح رسیده است که برنامهٔ محیط‌زیست سازمان ملل، تغییراقلیم را بزرگترین تهدید در عصر حاضر برای حقوق بشر و خللی جدی برای حقوق اساسی انسان‌ها از آب و غذا تا استانداردهای رایج زندگی قلمداد کرده است. وجود رابطهٔ مستقیم میان تغییراقلیم و حقوق بشر رسماً در ژوئیه ۲۰۲۲ که مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامهٔ حق داشتن محیط سالم و پاک و پایدار را تصویب کرد، قوت گرفت. کمیتهٔ حقوق بشر سازمان ملل متحد ناظر بر میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز پیوندهای متقابل میان تغییراقلیم و حقوق بشر را به رسمیت شناخته است. فی‌نفسه آنچه بیش از سایر موارد تغییراقلیم و حقوق بشر را به هم پیوند می‌دهد، اهمیت عنصر عدالت است.

موارد فوق‌الذکر و پرداختن رسانه‌ها به ابرچالش تغییراقلیم و توجه افکار عمومی به آن، سبب توجه فزاینده به مسئولیت شرکت‌ها و نقش آنها در تشدید پیامدها یا بعضاً قابلیت‌های آنها در مواجهه با معضلات ناشی از تغییراقلیم شده است. به‌نحوی‌که در بسیاری موارد به شرکت‌ها به‌صورت الزام‌آور یا غیرالزام‌آور توصیه شده است از تحمیل فشار بر محیط‌زیست بپرهیزند و از رشد و توسعهٔ اقتصادی به هر قیمتی فاصله بگیرند. همچنین، ارتقای آگاهی‌های عمومی سبب شده است شرکت‌ها و تولیدکنندگان به‌ویژه شرکت‌های چندملیتی ملزم به پذیرش بارهای اجتماعی باشند که در فرایند فعالیت‌شان خواسته یا ناخواسته به محیط‌زیست و در پی آن به حقوق بشر و توسعهٔ اقتصادی وارد می‌شوند.

توجه افکار عمومی به این مسائل و فشارهای پیرامونی که از قضا اهداف مثبتی را دنبال می‌کنند، در سایهٔ نظارت‌های غیراصولی و ناکافی بستر را برای ظهور اقدامات غیراخلاقی و بعضاً غیرقانونی فراهم می‌کند که در این میان می‌توان به آبی‌شویی اشاره کرد.

آبی‌شویی در زمرهٔ مفاهیم مشابه با سبزشویی و سفیدشویی و… قرار می‌گیرد. همان‌گونه‌که بسیاری از نهادها و سازمان‌ و شرکت‌ها با اقدامات مبتنی‌بر سبزشویی ردپای محیط‌زیستی خود را کتمان می‌کنند و محصول نهایی خود را اخلاقی و سازگار با محیط‌زیست جلوه می‌دهند، برخی اقدامات نیز برای مخفی کردن آسیب‌های اجتماعی تحت‌عنوان «آبی‌شویی» صورت می‌گیرد. به‌طورکلی تأثیرات آبی‌شویی به‌میزان قابل‌توجهی مشابه تأثیرات سبزشویی است.

اصطلاح آبی‌شویی عمدتاً برای توصیف اقداماتی به‌کار می‌رود که تلاش می‌کنند تا رفتار برخی شرکت‌ها و تولیدکنندگان را به‌طور اغراق‌آمیزی مسئولانه جلوه دهند. این در صورتی است که شرکت‌های مذکور در جهت رفع معضلاتی که به جامعه تحمیل کرده‌اند، نمی‌کوشند و عمدتاً به بازاریابی‌های فریبنده مشغولند. هدف عمدهٔ این شرکت‌ها موجه‌تر جلوه دادن خود به سهامداران و مصرف‌کنندگان به قصد بهبود وضعیت اجتماعی و اقتصادی و عمومی و کسب شهرت اجتماعی عالی و ایجاد دورنمای مثبت برای خود است که می‌تواند سبب افزایش وفاداری و تعهد مصرف‌کنندگان و سهم بالاتر بازار و… شود. به‌عبارتی در آبی‌شویی تمرکز بیشتر بر عوامل و فاکتورهای اجتماعی و اقتصادی است.

به‌هرروی، اصطلاح آبی‌شویی نخستین‌بار توسط سازمان ملل متحد در مورد پیمانی جهانی و طی گزارشی پیرامون عملکرد شرکتی که داوطلبانه به پیمان پیوسته بود، اما به هیچ‌یک از ۱۰ اصل مدنظر پیمان پایبند نبود و هیچ‌کدام را به مرحلهٔ اجرا نرسانده بود، مطرح شد.

هرچند که مجموعه‌فعالیت‌هایی که می‌توان آنها را آبی‌شویی نامید، در دستورکار بسیاری از شرکت‌های قدرتمند و در زمرهٔ استراتژی بسیاری از نهادها بوده است. شرکت‌هایی که زیر نقاب جعلی تعهد برای مثال جلوگیری از اقدامات منجر به گرمایش زمین در‌عین‌حال که روند عادی خود را طی می‌کنند و به اصول پیشین خود پایبند هستند، شعار محیط‌زیستی سر می‌دهند. 

مجموعه‌هایی که تظاهر و تزویر را سرلوحهٔ عملکرد خود قرار داده‌اند و با تبلیغات رسانه‌ای و با وجود حفظ سبک فعالیت خود در پی کسب وجههٔ اجتماعی هستند. آنها طی اقداماتی آبی‌شویانه اطلاعات مبسوط ولی مبهمی را در مورد مسئولیت‌های اجتماعی یا محیط‌زیستی ارائه می‌دهند. اطلاعاتی که فاقد جزئیات خاص یا نتایج قابل اندازه‌گیری است، ولی در ظاهر مدعی اثرگذاری مثبت بر حقوق بشر است. هرچند که الزام‌آور نبودن و فقدان منابع لازم به‌منظور نظارت نیز در صورت گرفتن چنین اقداماتی بی‌تأثیر نیست.

فارغ از همهٔ موارد آبی‌شویی و سبزشویی و… در درازمدت سبب بی‌اعتمادی افکار عمومی و مصرف‌کنندگان نسبت به همهٔ برنامه‌های اجتماعی و اقتصادی و محیط‌زیستی و… می‌شود که آسیب‌های فراوانی به جوامع تحمیل خواهند کرد.