استقرا چگونه شکل می‌گیرد؟
محمدرضا سلیمی، روانشناس و نویسنده، در کانال تلگرامی خود نوشت: «برای اینکه بدانیم چگونه استقرا شکل می‌گیرد، دو سناریو را در نظر بگیرید.
سناریوی اول: اگر ما مقداری آب را در ظرفی بریزیم و آن را روی آتش قرار دهیم، آب به‌تدریج گرم می‌شود و درنهایت به جوش می‌آید. هربار این کار را تکرار کنیم، به نتیجه‌ای مشابه دست می‌یابیم.
سناریوی دوم: اگر ما آب را روی آتش بریزیم، آتش خاموش می‌شود. اما آیا آب همیشه آتش را خاموش می‌کند؟ خیر. در آتش‌سوزی‌هایی که در آن برخی مواد مانند بنزین نقش دارند، پاشیدن آب روی آتش باعث تشدید آتش‌سوزی و شعله‌ور شدن آن می‌شود.
در سناریوی اول ما از طریق مشاهده، تجربه و تکرار به این نتیجه رسیده‌ایم که هرگاه آب را در ظرفی بریزیم و آن را روی آتش بگذاریم، آب گرم می‌شود و درنهایت به جوش می‌آید. در سناریوی دوم هم از طریق مشاهده، تجربه و تکرار به این نتیجه می‌رسیم که آب نمی‌تواند تمام آتش‌ها را خاموش کند.
این دو سناریو به خوبی نشان می‌دهد که استقرا چیست و چگونه شکل می‌گیرد. استقرا نوعی استدلال است که در آن مقدمه‌ها نتیجه را «ضمانت» نمی‌کنند، بلکه صرفاً از آن «حمایت» می‌کنند.
در استدلال استقرایی با مشاهده‌ی مکرر یک وضعیت «نتیجه احتمالی» می‌گیریم، نه «نتیجه‌ی قطعی». در استدلال استقرایی از چند نمونه یا داده به نتیجه‌ی کلی می‌رسیم. به زبان ساده، «استقرا» یعنی «نتیجه‌گیری کلی از چند نمونه یاد داده»؛ هرچه داده‌ها متنوع‌تر و تعدادشان بیش‌تر باشد، نتیجه‌گیری احتمالی قوی‌تر است.
در اینجا مراحل شکل‌گیری استقرا را شرح می‌دهیم.
۱. مشاهده‌ی چند نمونه‌ی خاص: چندبار آب را روی آتش می‌ریزیم؛ آتش خاموش می‌شود.
۲. الگوسازی: بعد از مشاهده‌ی چند نمونه‌ی خاص، در ذهنمان الگویی ساخته می‌شود. «ریختن آب روی آتش باعث خاموش شدن آتش می‌شود.»
۳. فرضیه‌سازی: براساس الگوی ساخته‌شده، یک فرضیهی کلی می‌سازیم. «هرگاه آب را روی آتش بریزیم، آتش خاموش می‌شود.»
۴. آزمایش فرضیه: فرضیهی مطرح‌شده را با چند آزمایش بیش‌تر اعتبارسنجی می‌کنیم. «اعتبار» یعنی اطمینان از تکرار یک رویداد یا یک واقعیت.
۵. تعمیم دادن: اگر فرضیهی مطرح‌شده در تمام موارد صادق باشد، می‌توانیم آن را به عنوان قاعده‌ی کلی تعمیم دهیم. «آتش همه‌ی آب‌ها را گرم می‌کند و درنهایت به جوش می‌آورد.»
۶. تایید یا رد فرضیه: اگر مواردی را مشاهده کردیم که با فرضیهی مطرح‌شده ناسازگار باشند، باید آن فرضیه را اصلاح کنیم یا تغییر دهیم. «آب همیشه آتش را خاموش نمی‌کند، بلکه گاهی اوقات باعث شعله‌ور شدن آن می‌شود.» یا «آب در شرایطی خاص آتش را خاموش می‌کند.»
شرایط استدلال استقرایی قوی
۱. تنوع: نمونه‌ها و مشاهده‌ها باید متنوع باشند.
۲. تصادفی بودن: نمونه‌ها و مشاهده‌ها را نباید سوگیرانه انتخاب کنیم.
۳. تناسب: تعداد نمونه‌ها و مشاهده‌ها باید نسبت به کل جمعیت متناسب باشند. درواقع، باید نمونه‌ها به اندازه‌ی کافی باشند تا بتوانیم به نتیجه‌ی استدلال اعتماد کنیم.
۴. آزمایش‌پذیری: باید بتوانیم فرضیه‌مان را آزمایش کنیم.
۵. تکرارپذیری: باید بتوانیم آزمایش‌ها را چندبار تکرار کنیم و به نتیجه‌ای مشابه دست یابیم تا بتوانیم آن نتیجه را قویاً تعمیم دهیم.
خلاصه، استقرا به‌عنوان یک روش استدلال از مشاهده‌ی موارد خاص شروع می‌شود و با تشخیص الگوها و آزمایش فرضیه‌ها به تعمیم قواعد کلی می‌رسد. این روش در علوم تجربی و ریاضیات کاربرد گسترده‌ای دارد.»
انتهای پیام
