نگاهی انتقادی به «دورهمی»

شفقنا: محمد آقاسی در نوشتاری با عنوان  نگاهی انتقادی به مجموعه برنامه «دورهمی» – برگه های زرد تلویزیون ایران آورده است :

زردنویسی در نشریات و مطبوعات یکی از ویژگی های تفکیک پذیر نمودن آنها از یک دیگر است. این گونه از روزنامه نگاری که دارای شهرت جدی است از قرن ۱۹ میلادی شروع شد و به تدریج و با گذشت زمان واژه «روزنامه نگاری زرد[۱]» به روزنامه نگاری در اصطلاح سطحی و عامه پسند[۲] اطلاق گردید. این اصطلاح بیشتر در زمانی استفاده می شود که روزنامه نگار از اخلاق حرفه ای فاصله بگیرد و جلب و جذب مخاطب برای او از اولویت برخوردار شود؛ و از این روست که گفته می شود «روزنامه نگاری زرد به آن نوع روزنامه نگاری گفته می شود که با استفاده از روش های عوام گرایانه می کوشد مخاطبان بیشتری جذب کند.»(سلطانی فر.۱۳۸۳ :۱۰۸)  در یک کلام باید در نظر داشت که در این گونه از مطبوعات بیش از هر چیز بر احساس و احساسات[۳] مخاطب تکیه می گردد و برانگیختگی عواطف دارای اولویت است.

بوردیو برای تحلیل تلویزیون هم نقطه عزیمت خویش را ژورنالیسم قرار می دهد و از نگاه او چیزی به نام ژورنالیست وجود ندارد و ژورنالیست خود موجودیتی انتزاعی است که وجود خارجی ندارد، آنچه وجود دارد، ژورنالیست های مختلفی هستند با جنسیت، سن، سطوح تحلیلی، نشریه خاص یا رسانه تخصصی.(بوردیو، ۱۳۹۰: ۳۰) او در مطبوعات و تلویزیون به نوعی هم گنی اشاره می کند، چراکه اخبار حاصله از آنها «تولید جمعی» است و ژورنالیست ها برای ارائه اخبار مجبور به مطالعه مطبوعات دیگر می شوند که این خود همگنی را بیش از پیش تقویت می کند. این عوامل منجر به بسته شدن و محصور شدن ذهنی به صورت خارق العاده ای می شود.

اگرچه اخبار تلویزیونی تلاش می کند خود را متفاوت نشان دهد، اما این تغییرات به قدری از منظر مخاطب نامحسوس است که حتی متوجه آن هم نمی شود، اما تولیدکنندگان برنامه ها به آن توجه زیادی دارد چرا که فکر می کنند در افزایش مخاطب تاثیر بسزایی خواهد داشت. البته این امر را در سایر برنامه های تلویزیونی نیز می توان مشاهده کرد پس به نوعی در تلویزیون هم زردنویسی و حضور برگه های زرد و یا به تعبیر مناسب تر «تصاویر زرد» را می توان مشاهده نمود. برای مطالعه چنین برنامه هایی باید سراغ برنامه هایی پر مخاطب در تلویزیون ایران رفت و به میزان همگنی آنان با نشریات زرد توجه نمود. یکی از این مجموعه ها، مجموعه تلویزیونی «دورهمی» است.

برنامه «دورهمی» از همان ابتدا با حواشی خاص خود روبرو بود. دورهمی از ۲۷ اسفند ۱۳۹۴ در شبکه نسیم آغاز شد. «مهراب قاسم خانی» دوازده قسمت نخست را کارگردانی نمود و سپس به دلیل برخی مشکلات «مهران مدیری» از قسمت سیزدهم کارگردانی را بر عهده گرفت. البته این مجموعه، اواسط پاییز سال ۹۴ و با آغاز مقدمات ساخت دکور عظیم خود وارد مرحله پیش تولید شد. در هر قسمت ۳۰۰ نفر از مخاطبان که طی یک فراخوان برای حضور در برنامه ثبت نام می‌کنند، به تماشای بازی بازیگران می‌نشینند. در واقع مجموعه به مانند تئاتری شبیه است که در هر قسمت مخاطبان بسیاری را به عنوان تماشاگر دعوت می‌کند.

در همان ایام نوروز بود که در شبکه های اجتماعی ماجرای کپی برداری این مجموعه از مجموعه ای هندی با نام «شبهای کمدی با کاپل[۴]»  پیچید. مجری آن برنامه هندی نیز، استندآپ کمدین و بازیگر هندی به نام «کاپل شارما» بود و برنامه های «گفتگو محور[۵]» او در هند بسیار محبوب بوده است؛ از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶ پخش شده است و در طول دوران پخش خود جوایز بسیاری را در هند کسب کرده است. سازندگان «دورهمی» در طراحی دکورها، نورپردازی، شیوه روایی و حتی شخصیت پردازی از این برنامه گفتگو محور هندی ایده گرفته اند.

علاوه بر توضیحات مدیر وقت شبکه سوم سیما و نیز کارگردانان تلویزیونی، در واکنش به این مباحث مهراب قاسم خانی در صفحه اینستاگرام خویش توضیحات مبسوطی را ارائه کرد:

«یکی از اخلاقای بانمکی که بعد از گسترش فضای مجازی توی ایران به وجود اومده، میل به مچ گیریه. یعنی بعضی از دوستان چنان با هیجان و پیگیری در راستای تیز بازی و پته روی آب ریختن تلاش شبانه‌روزی و بی‌وقفه میکنن که فکر میکنی اینا قبلش وقت‌شون رو چطوری پُر میکردن… جدیدترین اکتشاف این دوستان هم این بوده که دورهمی و خندوانه و شبکوک و نود و… همگی کپی هستن و هی پوزخند میزنن و هی تاسف میخورن.

به هر حال توی برنامه‌سازی تلویزیونی در همه جای دنیا و همیشه چنین چیزی مرسوم بوده و خواهد بود. برای مثال همه «تلنت شو»های جهان از فرمول یکسانی پیروی میکنن. یعنی جدا از این که بعضی از شبکه‌ها کپی‌رایت یه برنامه رو میخرن (که به دلایل مختلف اینجا امکان پذیر نیست) و دقیقاً همون برنامه رو میسازن، دیگران هم از همون فرمول‌ها در محتوا و و فرم استفاده میکنن. برنامه‌های آشپزی هم همینطور. یا برنامه‌های معروف به «تاک شو» که عکس بعضی از معروف‌تریناشون رو این بالا می‌بینید که اتفاقاً دکورهای یکسانی هم دارن. چنین موارد یکسانی رو حتی توی سیتکام‌ها و سریال‌های داستانی هم خیلی زیاد می‌تونید ببینید. به عنوان مثال سریال «فرندز» توی چندین کشور کاملاً عین به عین ساخته شده با بازیگران بومی.

خلاصه که اگه مثلن عروسک جناب خان و عروسک‌های کلاه قرمزی شباهت زیادی به “ماپت شو” و “سسمی استریت” دارن، اصلاً چیز عجیبی نیست. خصوصاً که کاملاً بومی سازی شدن و کاراکتر و هویت‌شون تغییر پیدا کرده که اگه نمیکرد هم به نظر من اشکالی نداشت. اگه برنامه نود شبیه چند برنامه ورزشی مشهور دنیاست، کاملاً طبیعیه. و اگه برنامه دورهمی از فرم نمایشی یه برنامه دیگه استفاده کرده و دکورش رو بومی‌سازی کرده و البته محتوای کاملاً متفاوتی داره هم باز تقلبی صورت نگرفته… در نهایت دوستانی که احساس پوارو بودن بهشون دست داده کاملاً معلومه که هیچ آگاهی از تولیدات تلویزیونی جهان ندارن و در جریان روند جهانی برنامه سازی نیستن وگرنه متوجه میشدن که فقط دارن میزان معلومات خودشون رو زیر سوال میبرن چون هیچ مچی رو نگرفتن.»

بی تردید این برنامه جای پای خود را میان مخاطبان جامعه ایرانی به خوبی باز کرده است. نتایج نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) از مردم ایران نشان می­ دهد ۶۰ درصد مردم خندوانه و دورهمی را می ­بینند. این نظرسنجی که در هفته اول بهمن ۱۳۹۵ در سطح ملی و با حجم نمونه ۱۵۰۰ نفر انجام شده به شیوه تلفنی به گردآوری اطلاعات از مردم شهر و روستاهای کشور پرداخته است. ۴۸٫۱  درصد پاسخگویان اعلام کرده ­اند هر دو برنامه خندوانه و دورهمی را می­ بینند. ۵ درصد گفته ­اند فقط دورهمی را می­ بینند و ۶٫۵ درصد نیز گفته ­اند فقط خندوانه را می­بینند. حدود ۴۰ درصد پاسخگویان نیز اعلام کرده­ اند هیچکدام از این دو برنامه را تماشا نمی­کنند. در مجموع ۶۰ درصد مردم حداقل یکی از دو برنامه خندوانه یا دورهمی را مشاهده می­کنند. مردان و زنان همچنین مجردین و متأهلین به یک میزان این دو برنامه را مشاهده می­کنند. بین گروه­ های مختلف تحصیلی نیز از نظر تماشای این دو برنامه تفاوتی مشاهده نشده است.

از کسانی که هر دو برنامه دورهمی و خندوانه را تماشا می­ کنند پرسیده شده که کدامیک را بیشتر می­ پسندند. نتایج نظرسنجی نشان می­دهد ۵۶ درصد پاسخگویان اعلام کرده ­اند که دورهمی را بیشتر می پسندند و ۳۷ درصد نیز اعلام کرده­ اند خندوانه را بیشتر می ­پسندند. ۲٫۵ درصد گفته­اند هیچکدام را نمی ­پسندند و ۴٫۳ درصد نیز در این زمینه اظهار نظری نکرده ­اند.

علی رغم این جلب مخاطب بسیار خوب دورهمی و هرچند نام و مضمونی به ظاهر شرقی و ایرانی دارد و تلاش می کند هم تصویر دور هم بودن و وحدت یک جمع ایرانی را نشان بدهد و هم با نشاندن خانواده در کنار یکدیگر و دیدن این برنامه این مفهوم را القا کند؛ اما نباید از نظر دور داشت که این برنامه نیز برای جلب مخاطب همان کار نشریات و روزنامه های زرد را می کند؛ یعنی استفاده از چهره ها و نمایش آنها. هرچند این امر مرسومی در بسیاری از برنامه های تلویزیونی است اما مهران مدیری پا را فراتر می گذارد و با تحقیقاتی که منبع آنها مشخص نیست، و با سرک کشیدن در زندگی شخصی چهره ها و کودکی و نوجوانی آنها بر زرد بودن تصویر صحه گذاشته و آن را دامن می زند. در واقع مخاطب برای کنجکاوی و در نهایت «به خاطر هیچ» پای تلویزیون می نشیند و وقت می گذراند. هرچند به ظاهر برخی از موضوعات انتخاب شده دارای بار اجتماعی و بسیار مهم تلقی شوند. این نوع برنامه سازی علاوه بر دور شدن از اصول طنز و فکاهی و خندادن، از اصول اساسی مهران مدیری در برنامه سازی نیز فاصله گرفته است.

[۱] – Yellow Jornalism

[۲] – Popular Jornalism

[۳] – Sensational Jornalism

[۴] – Comedy nights with Kapil

[۵] – Talk Show