گزارش: سیر نمازجمعه‌ از طالقانی تا احمد خاتمی

زهرا منصوری، انصاف نیوز: طی این سال‌ها همیشه نماز جمعه‌های کنونی با نماز جمعه‌های آیت الله طالقانی در اوایل انقلاب و همچنین نماز جمعه‌های دهه شصت مقایسه شده‌اند. برخی معتقدند نماز جمعه‌های این روزها دیگر آن‌ حال و هوای نماز جمعه‌های اوایل انقلاب و دهه شصت را ندارد، هم جمعیت کمتری می‌آیند و هم تعداد جوان‌ها هم کمتر شده است؛ بعضی دیگر آن حال و هوا و شلوغی را برون‌دادی از فضای انقلابی کشور می‌دانند.

اما آیا واقعا سیری که نماز جمعه طی کرده است سیری طبیعی و لاجرم بوده؟ هیچکس منکر این نیست که نمازجمعه‌های امروز حداقل به لحاظ کمیت شرکت کنندگان قابل قیاس با نماز جمعه‌های آیت الله طالقانی و دیگر نمازهای جمعه‌ در مقاطع سیاسی جدی در تاریخ معاصر ایران نیست؛ اما باید به این سوال پاسخ داده شود که علت کاهش تعداد شرکت‌کنندگان نماز جمعه پس از این بزنگاه‌ها چه بوده؟ نماز جمعه‌های اوایل انقلاب، دو نمازجمعه در سال 88، یکی به امامت آیت الله هاشمی و دیگری به امامت رهبری، در چه شرایطی و با چه ویژگی‌هایی مردم را جذب می‌کرد؟ نقاط ضعف نماز جمعه‌های کنونی چیست؟ در این باره انصاف نیوز علاوه‌ بر تهیه‌ی گزارش میدانی از نماز جمعه، با فاضل میبدی مدرس حوزه و سید مهدی صدرالساداتی روحانی جوان و همچنین حجت الاسلام والمسلمین سیداحمد خاتمی -خطیب جمعه‌ی تهران که اظهارات اخیرش برداشت‌هایی مبنی بر خلوت شدن نماز جمعه را در پی داشت و بعدا با تکذیب او روبرو شد- گفت‌وگویی کرده است.

طبق گزارش میدانی و مشاهدات خبرنگاران انصاف نیوز در مصلای امام خمینی در قسمت زنان حدودا سه هزار نفر حضور دارند و در قسمت آقایان هم همین تعداد از جمعیت ده میلیونی تهران حضور داشتند.

اما  فاضل میبدی درباره‌ی علل کاهش تعداد شرکت کننده‌های نماز جمعه می‌گوید در نماز جمعه باید بیان مسایل مملکتی بر همه چیز غالب باشد و امام جمعه باید مشکلات مردم را بگوید. او معتقد است ائمه‌ی نماز جمعه هیچگاه نباید در امور اجرایی کشور دخالت کنند و گاهی خود آن‌ها را عامل مشکلات می‌داند و به برخوردهای جناحی بعضی از امام جمعه‌ها انتقاد می‌کند.

از سوی دیگر مهدی صدرالساداتی می‌گوید امام جمعه‌ها باید به دنبال عدالتخواهی باشند و با استفاده از تربیون‌های نماز جمعه مشکلات مردم را حل کنند، او همچنین معتقد است، نماز جمعه‌ها باید منطبق بر جریان مردمی پیش بروند و امام جمعه باید فکر آزاد و مستقلی داشته باشد تا بتواند تحلیل کند.

اولین نماز جمعه پس از انقلاب به امامت آیت الله طالقانی در تهران برگزار شد، البته پیشنهاد برگزاری هم از سوی خودش بود؛ سایت الف در این باره نوشت : « آیت‌الله طالقانی روز 5 مرداد 1358 در زمین چمن دانشگاه تهران با حضور میلیونی مردم و اقشار مختلف نمازی به‌یاد ماندنی را اقامه کردند. از حدود ساعت 11 ظهر مملو از جمعیت بود و خیابان‌های اطراف در زمان اقامه نماز از جمعیت پر شده بود»

«نماز جمعه، مظهر کاملی است از صف توحیدی تمام ملت های مسلمان و در عین حال آگاهی، تنبّه، هوشیاری، افشا کردن وسایس دشمن و مطلع کردن همه مسلمان ها به وظایف و مسؤولیت هایی [است] که دست کم در مدت یک هفته در پیش دارند. نماز جمعه، صف عبادت، صف حق پرستی، صف روابط قلوب و وجدان های بیدار خداپرستان، [و] درعین حال صف نظام، صف جنگ، صف فرماندهی و فرمانبری است»؛ این را آقای طالقانی ۵ مرداد ۵۸ در اولین نماز جمعه‌ی پس از انقلاب گفته بود.

درباره‌ی کاهش تعداد شرکت کننده‌های نماز جمعه سیدرضا اکرمی در بهمن ماه 1396 به خبرآنلاین گفته بود: «تهران ۱۰ میلیون نفر جمعیت دارد، چرا فقط ۲۰ هزار نفر در نمازجمعه شرکت می‎کنند؟ پس باید فکر اساسی به حال جامعه کرد.»

حالا در مردادماه سال 98 حجت السلام و المسلمین سیداحمد خاتمی -خطیب جمعه‌ی تهران گفت «بعضی‌ها خوشحال نباشند که نماز جمعه خلوت شده است»، برخی تحلیل کدند که احمد خاتمی تلویحا بر خلوت شدن نماز جمعه صحه گذاشته، موضوعی که با واکنش او مواجه شد؛ زمان زیادی نگذشت که او  این مساله را تکذیب کرد و تاکید کرد که منظورش این نبوده که نمازهای جمعه کم رونق شده‌اند؛ او در توضیح تکمیلی خود به خبرنگار انصاف نیوز گفت: «نماز جمعه به فضل خدا همچنان پایگاه جمع متدینان و باورداران دین است»،

خاتمی درباره‌ی سیر میزان مشارکت در نماز جمعه نیز گفت: «نمی‎توان به کلی قضاوت کرد، در بعضی از زمان‌ها و مکان‌ها نماز جمعه جمعیت بسیار انبوهی دارد و در بعضی از زمان‌ها کمتر می‌شود. مکان‌ها هم مختلف است، پس بنابراین اینکه کسی بگوید نماز جمعه خلوت است، و یا بگوید همیشه جمعیت کم دارد، سخنی ناصواب است. بلکه در زمان‌ها و مکان‌ها مختلف است و باید هرکدام را در زمان و مکان خود بررسی کرد.»

او در پایان درباره‌ی بازتاب سخنان قبلی‌اش که به نقل از او در رسانه‌ها منعکس شده، تاکید کرد: «من نگفته‌ام نماز جمعه خلوت شده است».

با این همه تاکنون آمار دقیقی از شرکت کنندگان نماز جمعه در ایران منتشر نشده و آمار رسمی‌ای در دسترس نداریم.

گزارش میدانی خبرنگاران انصاف نیوز از نماز جمعه و گفت‎وگو با فاضل میبدی، مدرس حوزه و سید مهدی صدر الساداتی را در ادامه بخوانید:

«ورودی خواهران»

از مترو مصلا که خارج می‌شوی؛ دو نفر نشسته‌اند و افراد را به سمت مصلی برای اقامه‌ی نماز جمعه راهنمایی می‌کنند؛ یکی از آنها به مرد رهگذر می‌گوید: «کمی جلوتر ون‌‌ها را سوا شو» اما از من می‌پرسند «خانم می‌خواهی به نمایشگاه بروی؟ از آن سمت برو»

با گفتن اینکه می‌خواهم به نماز جمعه بروم، آن دو مرد را ترک می‌کنم. سوار ون می‌شوم و نزدیک به محل ورود به مصلی پیاده می‌شوم. زنی که همراه من در ون بود؛ خودش را به من می‌رساند؛ با لبخند نگاه می‌کند و می‌گوید: «ورودی خواهران از این سمته باید دوباره با ون بریم.» همین که در ون می‌نشینم؛ همان زن به من می‌گوید «اون آقایی که در ون روبه‌روی شما نشسته بود بعد از اینکه پیاده شدید به من گفت چرا به اون خانم تذکر ندادی حجابش رو رعایت کنه؟ چرا چادرش رو در دستش گرفته بود؟ اینجا یک مکان مقدسه، ما هم جوانیم و…. منم گفتم پسرم به این چیزا نیست؛ دل آدم مهمه؛ حالا چند تار مو عیب نداره؛ مهم اینه که این دختر جوون اومده نماز جمعه، به وقتش چادرش رو هم می‌پوشه».

زنی دیگر که در صندلی جلوی ون نشسته بود گفت «این چیزا که مطرح نیست، بخدا دل این جوونا پاکه، برای ماهم دعا کنید؛ من که می‌بینم جوونا میان نماز جمعه، بخدا خیلی خوشحال میشم».

به ورودی خواهران نزدیک می‌شویم؛ آنها قبول باشدی می‌گویند و با من خداحافظی می‌کنند. بیشتر جمعیت حاضر در مصلی میان‌سال هستند. خیلی‌ها مشغول قرآن خواندن هستند، در گوشه‌‌ی صحن زمین بزرگی برای بازی بچه‌ها وجود دارد. دو دختر کم سن و سال با سبد گل به سمت من می‌آیند؛ یک پیکسل و یک شاخه گل و مهر نماز بنفش رنگی را به خاطر جوان بودنم به من هدیه می‌دهند و می‌روند. ساعت یازده ظهر جمعه است؛ حدودا دویست نفر در صحن اصلی مشغول قرآن خواندن هستند؛ البته جمعیت هر لحظه بیشتر می‌شود؛ به لحظه‌ی اقامه‌ی نماز که نزدیک می‌شویم؛ تقریبا سالن پر می‌شود؛ حدودا 2800 تا 3000 نفر جمعیت حاضر در قسمت «خواهران» هستند.

«ورودی برادران»

ساعت ۱۱:۳۰ وارد شبستان مصلی شدم، بعد از دو گیت بازرسی و تحویل کیف، حول و حوش 11:35 وارد صحن مصلی شدم تا آن ساعت  طبق برآورد در صحن اصلی حدود ۲۰۰ نفر در حال قرآن خواندن بودند. ساعت ۱۱:۴۵ کم‌کم نماز گزاران به صحن اصلی وارد می‌شدند، اما تعدادشان اندک و چیزی حدود ۲۰ نفر بود. پیرمردی حدود ۶۰ ساله در ساعت ۱۲ وقتی وارد صحن اصلی شد و من را دید گفت: «دیگه دارن آب میرن، جوونا که دیگه نمیان و پیرمردها هم نیان دیگه تمومه».

در دو گوشه از صحن یک میز مشاوره‌ی حقوقی و قصایی است تا پاسخگوی سوالات قضایی مردم باشند، سرشان خلوت است و بیشتر در حال صحبت با خودشان هستند. در گوشه‌ای دیگر از صحن مصلی یک غرفه‌ی کتاب وجود دارد که در آن کتاب‌هایی اکثرا با موضوعات قرآنی و روایت‌های جنگ از افرادی که به جنگ رفته بودند به‌فروش می‌رسید.

ساعت ۱۲:۱۰ حدود ۴۰ نفر که اکثرشان سنی زیر ۲۰ سال داشتند با همراهی مردی مسن‌تر وارد صحن شدند. همین‌طور رفته رفته به جمعیت شرکت‌کنندگان افزوده شد و تا ساعت 13:30  جمعیت نمازگزاران به چیزی حدود 3000 نفر هم رسید.

جدول تعداد نمازهای امامان جمعه از اول انقلاب تاکنون:

در نماز جمعه باید بیان مسایل مملکتی بر همه چیز غالب باشد

حجت الاسلام والمسلمین فاضل میبدی، عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه نماز جمعه‌های فعلی با آنچه اسلام ما را بدان دعوت کرده و همچنین با نماز جمعه‌های اوایل انقلاب هیچگونه شباهتی ندارد، به خبرنگار انصاف نیوز گفت: در نماز جمعه باید بیان مسایل مملکت، مسایل ملی و مشکلات مردم بر همه چیز غالب باشد. اما متاسفانه در بعضی از خطبه‌ها بیشتر مسایل جناحی مطرح می‌شود، به این و آن حمله می‌کنند.

وی افزود: دوم اینکه در خطبه‌ها باید بحث‌های معارف و دینی مطرح شود که اکنون اصلا گفته نمی‌شود. آن هم به زبان روز و جوان‌پسند باید بیان شود، خطبه‌های امروز غالبا جوان گریز است و جوانلن را به‌نوعی از دین فراری می‌دهد. جذابیتی برای نسل جوان ندارد و دردهای جوانان در آن  گفته نمی‌شود.  گاهی حتی بر سرش زده می‌شود؛ مثلا می‌گویند رفتن زن به ورزشگاه مشکوک است؛ یا مسایلی مربوط به محکوم کردن کنسرت گفته می‌شود و درد جامعه‌ی مسلمان این‌ها است! دردی که واقعا در جامعه‌ی مسلمان‌ها وجود دارد، مطرح نمی‌شود.

او در ادامه بیان کرد: اگر هم مشکلات مالی، معیشتی، بیکاری مطرح می‌شود برای این است که جناحی را بزنند؛ نمی‌گویند ریشه‌ی این مشکل کجاست؟ و چگونه باید این مشکلات را حل و این دردها را درمان کرد، این مسایل در خطبه‌ها مطرح نمی‌شود. ادبیات آقایان هم به روز نیست، کسی که خطبه می‌خواند باید ادبیاتش، ادبیات روز باشد. زمان خود را بشناسد؛ اینکه در این خطبه‌ها به این و آن حمله کنیم و بر این و  آن مرگ بگوییم، این خطبه‌هایی که بیشتر هجومی است، به نظر من دیگر جذابیتی ندارد.

میبدی با اشاره به خطبه‌های نماز جمعه در اوایل انقلاب و دهه شصت می‌گوید: شما فرض کنید مرحوم آیت الله طالقاتی، مرحوم آیت الله منتظری،  مرحوم آیت الله هاشمی  و یا رهبری خطبه‌هایی که در اوایل انقلاب و دهه شصت می‌خواندند بسیار جذابیت داشت. زیرا متاسفانه آن زمان امیدواری به نظام و انقلاب بیش از حالا بود. چون این امیدواری بیشتر بود، به همین دلیل مردم در خطبه‌ها و نماز جمعه‌ها شرکت می‌کردند.  الان پاره‌ای از مسوولین به گونه‌ای حرکت کردند که از انقلاب و نظام بویژه در میان جوانان چقدر امید باقی مانده است؟ پاره‌ای از آقایانی هم که خطبه می‌خوانند در این مسایل و مشکلات نقش دارند. مثلا وقتی دولت یا وزیر خارجه‎ای که می‌خواهد مشکلش را با کشوری کم کند تا تنش‌ها کاهش پیدا کند بلافاصله در خطبه‌ها به گونه‌ای سخن گفته می‌شود که تنش‌ها را بیشتر می‌کند، دراوایل انقلاب اوضاع اینگونه نبود. در بین قوا هماهنگی وجود داشت و مصالح کل کشور و مصالح ملی مطرح بود، به اینها توجه‌ بیشتری می‌شد.

این مدرس حوزه گفت: الان برخی از امام جمعه‌ها از نظر علمی ضعیف هستند و وقتی هم برای اینکار نمی‌گذارند، در اوایل انقلاب و دهه‌ی شصت آقایانی که خطبه می‌خواندند در مسایل اجرایی کشور کمتر وارد می‌شدند. مثلا فقط جمعه خطبه می‌خواند و در ایام هفته هم مطالعه می‌کردند و مسایل علمی هم مطرح می‌کردند. الان مثلا خطیب یک امام جمعه یا نماینده‌ی ولی فقیه در یک استان، در همه‌ی مسایل استان از وزارت ارشاد ، جاده کشی تا همه‌ی مسایل استانداری دخالت می‌کنند. این موضوع برای مردم مطلوب نیست. یک امام جمعه‌ای که در حوزه بوده باید کارش فقط خطبه خواندن، مطالعه و کار علمی باشد. دیگر نباید برایش مهم باشد چه کسی مدیرکل یا استاندار با شد و چه کسی نباشد؛ نباید برایش مهم باشد زیرا این درد مردم نیست.

فاضل میبدی ادامه داد: یکی دیگر از مشکلاتی که در یعضی از شهرها دیده‌ام این است که وقتی یکی می‌خواهد امام جمعه شود، اولین دردش این است که مصلی بسازد. این مصلی ساختن امام جمعه‌ی هر استانی یکی از بدعت‌هایی است که گذاشته شده. آن هم در کشوری که مردم مشکلات مالی فراوانی دارند و خیلی از جوان‌ها حتی خانه و زندگی‌ای ندارند تا ازدواج کنند؛ آن وقت بنده بیایم میلیاردها تومان خرج مصلی کنم تا جایگاه نماز جمعه درست شود، درست نیست. مساجد قدیمی وجود دارد و فضای خوبی دارند. اما مساجد قدیمی را ترک می‌کنند بلافاصله می‌گویند برویم و مصلی بسازیم. وقتی علت را می‌پرسی می‌گویند می‌خواهیم کار فرهنگی کنیم این مسایل در روزگار ما اصلا مقبول نیست، متاسفانه بخشی از جوان‌ها هم از دین و هم از نماز جمعه فرار می‌کنند.

فاضل میبدی در پاسخ به این پرسش که اکنون چه باید کرد، گفت: این مشکل‌ها باید ریشه‌ای حل شود اینکه ما یک امام جمعه را برداریم و یکی دیگر را جایگزین کنیم مشکلی را حل نمی‌کند. راه حل این است که باید مسایل سیاسی و اقتصادی مردم حل شود. چند قطبی کردن جامعه باید حل شود، اعتماد ملی باید به وجود بیاید و رنگ و رخسار صداوسیما و  جهت‌گیری آن باید تغییر کند؛ اگر بخواهیم یک جا را درست کنیم و بقیه‌ی جاها را اصلاح نکنیم؛به نظرم همان یک جا هم درست نمی‌شود. همه چیز ما در هم تنیده است. اکنون در بسیاری ازخانه‌ها اینترنت، ماهواره و… وجود داد، بسیار هم تاثیرگذار است و از این طرف ما هیچ عاملی که بخواهیم جایگزین آن‎ها کنیم را نداریم.

او افزود: مثلا امام جمعه‎ای خطبه‌ای می‌خواند و وقتی آن را گوش می‌دهی سرتا پای آن خطبه با غقل و مبانی شرعی سازگار نیست؛ جوانی وقتی این را گوش می‌دهد فرار می‌کند. خیلی از چیزها باید عوض شود تا نماز جمعه هم به جایگاه خود برگردد. اول اینکه نباید امامان جمعه در کار اجرایی استان‌ها دخالت کنند. استان دولت دارد و کار اجرایی بر عهده‎‌ی دولت است. دوم اینکه برای خطبه‌ای که می‌خوانی باید هشت تا ده ساعت مطالعه کنی. خطبه‌ی آن هم دستوری و انشایی  نباشد.  ثانیا کسی امام جمعه می‌شود باید تحصیلات به‌روز داشته باشد، کتاب‌های به‌روز خوانده باشد و ادبیات امروز را بداند، اگر هرکس که بیکار بود را خطیب نماز جمعه کنیم که به درد نمی‌خورد. دست کم مسایل امروزی باید برایش مطرح باشد و فلسفه‌های مختلفی همچون اخلاق، علم و فقه بداند. حرف‌های روز را مطرح کند؛ فقط اینکه آمریکا و شوروی خوب و یا بد هستند را تکرار نکند.

او اضافه کرد: از سوی دیگر آن فرد، خانواده‌اش و فرزندش هم باید خوشنام باشند. وضعیت زندگی و سبک معیشت امام جمعه هم مهم است مثل مردم زندگی کنند، باید برای مردم آموزنده باشد. مثلا نباید امام جمعه  کسی باشد که  فرزندش بخواهد از رانت دولتی استفاده کند و ماشین گران قیمت سوار شود؛ این مسایل را مردم متوجه می‌شوند و زود زیر ذره بین می‌گذارند.

او در پایان تاکید کرد: با تعویض یک امام جمعه مشکل حل نمی‌شود؛ باید کاری کنیم بخش‌های بی اعتماد مردم و بویژه جوانان به اصل نظام اعتمادشان بیشتر شود؛ در مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مشکلات آن‌ها کمتر شود. در نتیجه اعتماد مردم به نماز جمعه هم بیشتر می‎شود.

به ائمه جمعه بولتن داده می‌شود

[مصاحبه‌ی زیر قبل از اتفاقات اخیر برادران صدرالساداتی انجام شده بود]
سید مهدی صدر الساداتی با بیان اینکه معمولا در نماز جمعه حرف‌های مردم کمتر از صحبت‌های روسا و شورای سیاست‌گذاری شنیده می‌شود، به انصاف نیوز گفت: «بولتن‌هایی هم داده می‌شود و گاهی می‌گویند این را بخوان»

وی افزود: « توجه کنید، بعضی از آن‌ها خودشان منشا مسایل و مشکلات کشور یا آن استان و منطقه هستند؛ در نتیجه مردم از نماز جمعه ناامید می‌شوند. دیگر نماز جمعه‌ای که تقویم بخواند که امروز این شد و فردا آن شد و از روی بولتن بخواند، مدام از سیاست خارجی بگوید مثلا برجام بد و فلان چیز خوب است، پس من هم باشم دیگر نمی‌روم. قبلا به نماز جمعه می‌رفتم، اکنون خیلی کمتر می‌روم. چون حتی اگر خطیب نماز جمعه آگاهی و اطلاعات کافی هم داشته باشد آنجا به درد نمی‌خورد؛ امام جمعه باید عدالت‌خواه باشد یعنی به دنبال عدالت باشد. چند تن از امام جمعه‌های ما دنبال رفع مشکلات مردم و استفاده از تریبون نماز جمعه برای بیان و حل مسایل مردم هستند؟

او اضافه کرد: یعنی مثل آقای موسوی‌فرد امام جمعه‌ی اهواز عمل کنند؛ او به یک منطقه‌ای رفت و زندگی کرد که زندگی کردنش در آن منطقه باعث شد تا کمی شهرداری و ارگان‌های مختلف به آنجا رسیدگی کنند. این خودش یک نوع عدالت‌خواهی است. یا اینکه از تریبون نماز جمعه استفاده کنند تا مفسدین را سرجای خود بنشانند یا آن‌ها را معرفی کنند. این‌ها مسایل مهمی هستند؛ وقتی نماز جمعه نسبت به مشکلات جاری کشور بی‌تفاوت باشد، معلوم است که  خلوت می‌شود و به یک نماز جمعه‌ی سوری برای پیرمردها تبدیل می‌شود. اما وقتی نماز جمعه بولتنی شود، انحصاری می‌شود و یک دست می‌شود. چون صاحب فکر بولتن مالک تریبون‌های امام جمعه در کل کشور می‌شود.

او در ادامه بیان کرد: فکر امام‌های نماز جمعه باید آزاد و مستقل باشد، بتوانند تحلیل کنند. نه اینکه  چیزی به آن‌ها بدهند و بگویند از روی همین بخوان. باید به آنها آموزشی داده شود اما چیزی که ما می‌بینیم این است که در بعضی از استان‎ها با رانت و رابطه وارد می‌شوند؛ مثلا او فامیل دیگری است و دیگری فامیل و رفیق او است. البته بعضی از جاها اینگونه است.»

صدرالساداتی در پاسخ به این پرسش که چه ویژگی‌هایی نماز جمعه‌های کنونی را با اوایل انقلاب متمایز کرده است، گفت: اولین ویژگی مردمی بودن نماز جمعه بود، یعنی آن نماز جمعه کاملا منطبق با جریان مردمی شکل می‌گرفت؛ بحث‌های حفاظتی هم که بسیار کمتر بود. امام جمعه در میان مردم بود و کاملا به شرایط کشور نزدیک بود، اما متاسفانه در سال‌های بعد جایگاه خشک و رسمی به خود گرفت. یعنی نماینده‌ی یک قشر خاصی در کشور شد، در بعضی از جاها هم به این دلیل که انتقادها به مسایل نماز جمعه علنی نبود و رسانه‌ها هم آزادی کافی نداشتند، همین مسایل باعث شد فساد و اشرافی‌گری در خود جایگاه نماز جمعه پیش بیاید. من موارد متعددی را سراغ داشتم که بعضی از آن‌ها را اعلام کردیم و بعضی از آن‌ها را هنوز نگفته‌ایم.

این روحانی جوان در پایان گفت: در یک سری از جایگاه‌های رسمی مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی یا وزارت نفت که اصلا نمی‌توانیم ورود پیدا کنیم تا ببینم چه فسادهایی در درون آن است. نماز جمعه هم یک جایگاه رسمی و خشکی شد و  مثل آن‎‌ها پاسخگو نبودند.

انتهای پیام