فقر با این همه منابع موجود غیرقابل توجیه است؛ فساد به جامعه لطمه می‌زند

شفقنا نوشت: استاد حوزه علمیه قم و مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء، با بیان اینکه توصیه هایی که در دعای «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» از ناحیه پیامبر گرامی اسلام آمده، توصیه هایی از جهت احیا و قوام جامعه است و قطعاً بدون آن جامعه به قوام نخواهد رسید، گفت: جامعه ای که در آن بیمار، فقیر و فساد باشد، جامعه ای که در آن رنج و مشقت وجود داشته باشد و جامعه ای که اسیر در آن وجود داشته باشد، و انسان ها نتوانند آزادانه در مسیر رضایت الهی و خواسته های حق و حقیقی خود گام بردارد و حرف بزند و ممنوعیت های مختلفی برای انسان باشد، پایا، پویا و مانا نخواهد بود. این بسیار حرکت نادرستی که عده ای را محدود، عده ای را محبوس و عده ای را در شرایط سخت قرار دهیم تا گروهی بخواهند در مسیر باشند.

حجت الاسلام و المسلمین جوادی آملی در گفت وگو با شفقنا، بیان کرد: دعاهایی که در ماه مبارک رمضان از ناحیه منابع وحیانی به ما رسیده، بسیار شریف هستند از جمله دعای «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» که قرائت آن هر روز بعد از نمازهای ماه مبارک رمضان از منشأ وحی، رسول مکرم اسلام(ص) به ما سفارش شده و همه براساس این توصیه، عمل می کنند. این دعاها در حقیقت عناصر اصلی یک جامعه است و بر این اساس می تواند ایستا و به سامان باشد و از هرج و مرج ها و تزلزل و اضطراب رهایی پیدا کند.

وی ادامه داد: هشت عنصری که در این دعا آمده، به مسایل بسیار مهم و قابل توجهی اشاره دارد و اگر پیامبر گرامی اسلام خواندن این دعا را به عنوان توصیه هر روز بعد از نمازهای ماه مبارک رمضان بیان نمی فرمود، شاید ما به اهمیت این توصیه ها توجه نداشتیم. جامعه ای می تواند ایستا، قائم و پایدار باشد که این عناصر اصلی و اولیه آن به درستی شکل گرفته باشد.

جامعه ای که نسبت به گذشتگان تعهد اخلاقی و دینی نداشته بشد، متزلزل است

وی به عناصر دعای «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» اشاره و خاطرنشان کرد: عنصر اول اینکه جامعه نسبت به گذشتگان، ارحام، والدین و همه کسانی که از دست دادند، تعهد اخلاقی و دینی نداشته باشد. جامعه ای که نتواند رابطه خود با گذشتگان، والدین و ارحامی که از دنیا رفته اند را به درستی اصلاح کند و نیازها، خواسته ها و انتظارات آنان که دستشان از دنیا کوتاه است را تأمین نمایند، این جامعه ناپایدار و متزلزل است لذا از خداوند می خواهیم که نیازها و خواسته های اهل قبور را بر طرف کن و با سرور، نشاط و شادی که از طریق صدقات، زکات، خدمات، نمازها و امثال ذلک می توانیم انجام دهیم، نیازهای آنها را به نوبه خود تأمین کنیم.

وی گفت: اگر پدر یا مادر از دنیا رفتند، چشمشان به دستان فرزندانشان است، آنها می خواهند ببینند که بازماندگان نسبت به آنها چگونه رفتار می کنند. دعایی در نماز میّت خوانده می شود که خدایا «در میان بازماندگان نقطه ارتباط را باقی بگذار» این طلب و دعا، نشان از این است که ما نسبت به گذشتگان باید متعهد باشیم. اولین تعهدی که ما در این دعا داریم، این است که اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ؛ خدایا نشاط، شادمانی، خیر و برکت که همان تقواست را به برکت ماه مبارک رمضان برای آنان از طریق بندگان صالح خود بفرست.

بنابراین این یکی از خواسته های اصلی جامعه است، جامعه ای که نتواند نسبت خود را با پیشینیان و گذشتگان به درستی اصلاح کند و در تأمین خواسته ها و نیازهای آنان اقدامی کند، احساس خسارت و ناتوانی می کند و همین احساس ضعف و ناتوانی، طبعاً اجازه حرکت بعدی را برای انسان ها قائل نیست. بنابراین اولین خواسته این است که خدایا نسبت ما را با پیشینیان و گذشتگان و اموات و کسانی که از ما انتظاراتی دارند و تعهداتی که ما باید شرعاً نسبت به آنها داشته باشیم، به لطف و کرمت تقویت بفرما.

در یک جامعه اسلامی نباید فقیری وجود داشته باشد

استاد حوزه علمیه قم به فراز دیگری از این دعا اشاره و توضیح داد: نوع دیگری که ما در حقیقت در این رابطه امروز انتظار داریم، این است که در این دعا می خوانیم «اللَّهُمَّ أَغْنِ كُلَّ فَقِيرٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ كُلَّ جَائِعٍ، اللَّهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْيَانٍ»؛ این موارد خواسته های عمومی یک جامعه است و جامعه بدون این خواسته ها، یک جامعه پایدار، ثابت و باقی نیست بلکه یک جامعه متزلزل است و جامعه متزلزل راه به جایی نخواهد بُرد. جامعه ای که در آن فقیر وجود داشته باشد، دارای نقص اجتماعی است. یکی از مذموم ترین امور اجتماعی در جامعه اسلامی، مساله «فقر» است که خدای عالم در قرآن نه تنها دستور داده است که فقیر در جامعه نباشد بلکه فرمود فقر را از جامعه ریشه کن کنید لذا جامعه اسلامی باید تلاش و کوشش کند که با توجه به امکاناتی که امروز به لحاظ مباحث اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراهم است، هیچ کسی در جامعه اسلامی فقیر نباشد و فقر در جامعه ریشه کن شده باشد.

وی افزود: اندیشه بلند اسلام این است که با فقیر مبارزه نمی کند بلکه با فقر مبارزه می کند و اگر می گوید که خدایا هر فقیری را به غنای خودت برسان، یعنی اینکه ما فقر را در حقیقت از جامعه ریشه کن کنیم. ریشه کنی فقر در جامعه امروز براساس امکانات و شرایطی که در نظام های مدرن تعریف شده، کار دشواری نیست و اهل خیر هم در جامعه اسلامی ما فراوان می باشد، بسیار هستند کسانی که برای رفع فقر آمادگی دارند، اما از سوی دیگر نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی باید ساز و کاری را فراهم کند که ما در جامعه شاهد فقر نباشیم

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء گفت: گاهی اوقات آمارهایی که به صورت رسمی از سوی مسئولان نظام داده می شود، جز برای سرافکندگی یک جامعه چیز دیگری نخواهد بود. البته هرکدام از شئون انسانی باید کار خود را انجام دهد، اما نقش دعا در این رابطه هم نقش حیاتی است. ما اگر مساله دعا را مطرح می کنیم، بدین معنا نیست که دعا جایگاه مسایل علمی، تجربی و انسانی را بگیرد، انسان دارای سه عنصر طبیعی، انسانی و الهی است و باید هر سه عنصر فعال باشند تا به موفقیت برسد.

اگر جنبه های علمی، تجربی و دانش ها در فضای مسایل علوم تجربی و طبیعی به کار نیاید، یا روابط انسانی اصلاح یا تصحیح نشود یا رابطه الهی اصلاح نشود، یک نقص و ضعفی است که باید برطرف شود. انسان در سه عنصر طبیعت، اجتماع، عبودیت و بندگی در پیشگاه پروردگار عالم رشد می کند و در این رابطه اگر گفته می شود «اللَّهُمَّ أَغْنِ كُلَّ فَقِيرٍ» بدین معنا نیست که ما بخواهیم از جایگاه دعا مشکلات اجتماع را برطرف کنیم، دعا نقش بسیار کلیدی دارد، اما آن دو حوزه دیگر یعنی روابط انسانی و روابط علمی و طبیعی هم بایستی به کار آیند.

جامعه ای که گرسنه و فقیر داشته باشد، موفق نخواهد بود

وی به فراز «اللَّهُمَّ أَشْبِعْ كُلَّ جَائِعٍ» این دعا اشاره و بیان کرد: اگر در جامعه ای گرسنه باشد یا انسانی باشد که بدون شکم سیر سر به بالین بگذارد، نکوهیده است و در منابع وحیانی ما هم هست که مبادا انسانی یا همسایه ای یا کسی در شهر و دیاری باشد که از نان سیر برخوردار نیست. طبیعی است جامعه ای که از انسان گرسنه رنج می برد، نمی تواند یک جامعه بالنده باشد. ما به دنبال جامعه بالنده، پویا، ایستا و به سامان هستیم و آن جامعه ای که گرسنه و فقیر داشته باشد، طبیعی است که موفق نخواهد بود.

جوادی آملی تصریح کرد: عنصر چهارمی که به عنوان عنصر اصلی و حیاتی نقش آفرینی می کند، این است که جامعه باید خود را به لحاظ پوشش مناسب به گونه ای نگه دارد که احساس عریانی نکند، نه عریانی به معنای اینکه لباس اولیه نداشته باشد، بلکه احساس حجاب و امنیت نداشته باشد و احساس نکند که در نزد خانواده، اقوام و دوستانش عریان است و حیثیت اجتماعی و تربیتی او زیر سوال می باشد، چنین شخصی در هیچ یک از صحنه های علمی، عملی، صنعت، کشاورزی، تولید و خدمت موفق نخواهد بود لذا یکی از خواسته های اصلی و عنصر عمده و مهم زیر ساختی جامعه ما این است که انسان ها از پوشش های امنی استفاه کنند و عریان (به معنای اینکه حیثیت آنها زیر سوال رفته باشد) زندگی نکنند.

وی درباره فراز «اللَّهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدِينٍ‏»، گفت: مورد دیگری که بسیار هم رایج است و بایستی برای آن جامعه اسلامی یک فکر اساسی کند، گرچه باور دارم که در جامعه ما انسان های بسیار شایسته ای هستند که مخصوصاً در ماه مبارک رمضان برای دین مدیونین و قرض قرض داران تلاش می کنند، اما دیگر عناصری که پیامبر(ص) مورد توصیه قرار داده است، اینکه: «اللَّهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدِينٍ‏؛ خدایا دین هر انسان قرض دار را ادا کن.» اولاً رویکرد این مساله را انسان به سمت خدا می برد یعنی هر خدمتی که می خواهد انجام دهد، به امر و توصیه الهی می باشد و خدای عالم از این امر راضی است. خدای عالم این را در منابع وحیانی و کتاب عزیز خود قرآن به ما توصیه کرده و ما باید اینگونه از مسایل اصلی را از ساحت الهی بخواهیم.

استاد حوزه علمیه قم اظهار کرد: نوع دیگری که ممکن است جامعه را به چالش و اضطراب بکشد و جامعه نتواند به سامان، ایستا و پویا باشد، سختی ها و مشکلاتی است که برای افراد به وجود می آید «اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ كُلِّ مَكْرُوبٍ»؛ یعنی خدایا از هر انسانی که کرب و سختی و دشواری برایش وجود دارد، برخی برای فرزندان، همسران، دوستان، ارحام، خواهران و برادرانشان نگرانی هایی دارند که حتی نمی توانند به نزدیک ترین افراد اظهار کنند، این رنج و ناراحتی انسان را از دورن متلاشی می کند، ما در ماه مبارک رمضان به توصیه پیامبر(ص) از خدا می خواهیم که این سختی ها و دشواری ها را از جامعه ما بردارد و جامعه ما رخت آزادی، راحتی و نشاط درونی را احساس کند و این رنج او را بیش از این نیآزارد.

وی بیان کرد: نکته دیگر به عنوان یکی از عناصر اصلی زیر ساختی این است که اللَّهُمَّ رُدَّ كُلَّ غَرِيبٍ؛ با توجه به رفت و آمدهایی که امروز شاهدیم، غربت یک اتفاق نامبارکی است که امروز در جامعه بشری اتفاق می افتد و ما هر چه بخواهیم این مساله را نادیده بگیریم، این اتفاق قابل بیان نیست. گاهی اوقات عنوان مهاجرت، فرار و غربت می دهیم، همه اینها درد آور و رنج آور است و باعث می شود که جامعه از این وضعیت رنج ببرد. خدایا هر کسی که از جامعه به هر دلیلی رفته و غربتش بر سر خانواده، فرزندان و خودش هست را به سامان برسان.

حرّیت و آزادی از بهترین هدایا و مواهب الهی است

وی درباره فراز «اللَّهُمَّ فُكَّ كُلَّ أَسِيرٍ» این دعا گفت: اسارت انواع مختلفی دارد. حرّیت و آزادی از بهترین هدایا و مواهب الهی است. اگر جامعه ای دارای چنین ویژگی نباشد و احساس کند که نمی تواند خواسته ها، اندیشه ها و اراده اش را در جهت صلاح و کمال جامعه استفاده کند، این شخص اسیر است و کسی است که در فضای محدود زندگی می کند، احساس لذت در زندگی را ندارد. از جمله توصیه هایی که رسول گرامی اسلام دارند این است که خدایا جامعه ای را که در آن اسیر وجود دارد، حال یا اسیر مادی که در زندان است و در شرایط سخت قرار گرفته و نا توانی مالی و جسمی دارد و به هر دلیلی مجبور شده که در زندان باشد، خدایا او را از این حصر و وضع نا مناسب خارج کن.

فسادها به بنیان های اعتقادی، معرفتی و افکار جامعه آسیب می زند

همه کسانی که به گناه، طغیان، معصیت و دروغ در اسارت قرار گرفتند و در شرایطی هستند که آزاد نیستند و حرّیت انسانی و الهی برای آنان تأمین نیست، اینان مشمول این دعا هستند و از خدا می خواهیم که همه انسان هایی که در سختی و تنگنا قرار دارند و محدودیت هایی برای آنها وجود دارد، بتوانند آزادانه در مسیر خواسته های درست و منطقی خود حرکت کنند.

وی درباره این قسمت دعا «اللَّهُمَّ أَصْلِحْ كُلَّ فَاسِدٍ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِينَ» گفت: در این بخش دعا از خداوند می خواهیم آنچه را که موجب از بین رفتن افراد جامعه می شود، اصلاح کند، این امر یکی از خواسته های عمده و اساسی است که رسول گرامی اسلام مورد توصیه قرار داده است. یعنی جامعه باید این معنا را بیابد و این را فهم کند که فساد به عنوان یکی از عناصر اصلی و هیجان آور و مضطرب کننده است. برخی از این فسادها واضح است ولی عمده این فسادها غیر واضح است و همه بایستی به فضای جامعه بیاندیشند. شاید ما غفلت داشته باشیم که این فساد چگونه به بنیان های اعتقادی، معرفتی و افکار جامعه و ریشه ای که سالها و قرن ها در این کشور و در میان مردم بوده، آسیب می زند. متوجه نیستیم که وقتی یک نفر فسادی را ایجاد می کند یا فسادی را امتداد می دهد، چقدر شکننده است و جامعه ضمن اینکه از آن فساد رنج می برد، از عدم تحمل فساد رنج بیشتری می برد و می گوید با توجه به شرایط کنونی جامعه چرا بایستی انسان هایی به فساد آلوده شوند و جامعه و افراد را در فقر و فلاکت بگذارند. آیا جا دارد که جامعه ای که امروز این چنین در سختی و تنگنا وجود دارد، عده ای سود جویی کنند و با قدرت طلبی و سلطه جویی و گرفتن امور بخواهند به جامعه آسیب بزنند.

وی عنوان کرد: یکی دیگر از مسایلی که به عنوان عناصر اصلی شناخته می شود و بایستی به فکر آن بود، «سلامت و شفای جامعه» است. «اللَّهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَرِيضٍ» جامعه ای که از بیماری و رنج در مصیبت و نگران هست، طبیعی است که آن جامعه پویا و بالنده نیست. ما متأسفانه آموزش های مناسبی را در فضای بهداشت، سلامت و درمان نداریم. هزینه های سرسام آوری در فضای بهداشت و سلامت می کنیم، اما آگاهی جامعه ما از مساله سلامت بسیار کم است. من فکر می کنم که اگر در این دعاها گفته می شود که «اللَّهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَرِيضٍ» یعنی آنچه را که مساله مرض و بیماری است باید برطرف شود و یکی از مهم ترین مسایل، مساله آموزش، دانش و آگاهی است که باید در این رابطه از ناحیه دستگاه های اجرایی، مدیریتی و نظارتی برای جامعه ما حاصل شود. ما دیگر یک جامعه سنتی نیستیم که در روستا و شهری چند جمله دعا کنیم و تمام شود. ما در معرکه میادینی هستیم که می توانیم قدرت جهانی خود را در بحث های بهداشتی داشته باشیم. اگر مساله سلامت خود را به لحاظ آماری به گونه ای جلوه ای دهیم که شایسته این نظام، جامعه، مردم و پیشرفت نباشد، درست نیست.

جوادی آملی افزود: این نکته قابل توجه است که توصیه پیامبر گرامی اسلام در این دعا، در مرحله اول متوجه نظام و کسانی است که متصدیان امور هستند، مگر می شود پیامبر گرامی اسلام بفرماید: «اللَّهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَرِيضٍ» و در عین حال جامعه و نظام سلامت و مراکز مرتبط بی مسئولیت و بی تعهد باشند؟! همه کسانی که برای سلامت جامعه ما باید تلاش کند، طبق این توصیه باید کاری کنند که بیماری و مرض را از جامعه ریشه کن کرده و شفا، درمان، سلامت و بهداشت را برای جامعه به ارمغان بیاورند. باید توجه داشته باشیم که دعا صرفاً یک حرکت نفسانی و الهی نیست بلکه یک توصیه ای است در جهت علم آموزی و اینکه براساس امکانات جامعه به سلامت برسد.

استاد حوزه علمیه قم درباره فراز «اللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنَا بِغِنَاكَ» اظهار کرد: این بخش دعا بدین معناست که خدایا ما در همه جوانب فقیر هستیم، در استقلال وجودی، اوصاف و افعال خود فقیر هستیم و هیچ شأنی از شئون ما نیست که احساس غنا در آن داشته باشد.

اگر بخواهیم ببینیم، با قدرت بینایی است که تو عطا می کنی، اگر بخواهیم بشنویم با قدرت شنوایی است که تو موهبت می کنی، بنابراین ما در همه ابعاد محتاج و نیازمند هستیم. در حقیقت این فقر که در پیشگاه خداوند اظهار می کنیم، اختصاص به جهتی ندارد، ما فقر مطلق و خداوند غنای مطلق است، ما در ماه مبارک رمضان فقر مطلق را در مقابل غنای مطلق قرار می دهیم و به خدا عرض می کنیم که خدایا تو هستی که می توانی این نیازها را برطرف کنی.

وی ادامه داد: «اللَّهُمَّ غَيِّرْ سُوءَ حَالِنَا بِحُسْنِ حَالِكَ»‏؛ خدای عالم همواره حالش خوب است یعنی حال خوب را برای جامعه ارزانی داشته است، برای جامعه خیر و صلاح را اراده کرده است، «بِيَدِكَ الْخَيْرُ» و «بِیَدِکَ الفَضل» هرگز خدای عالم خسته نیست، خدای عالم افسرده و نگران نیست بلکه آنچه از جایگاه خداست، نشاط و خیر است؛ او به صلاح دستور می دهد. هر چه خیر و صلاح هست از جانب پرورگار عالم است. ما دعا می کنیم خدایا تو همواره حسن حال داری و با این اراده خوبی که در تو در جهت تجلی خیرات وجود دارد، ما را هم به همان صورت برگردان.

جوادی آملی به فراز «اللَّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وَ أَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ» این دعا اشاره و خاطرنشان کرد: در این دعا می خوانیم: خدایا دین و قرض را از ما ادا بفرما. این دین می تواند همه موارد را مشمول شود؛ حتی اگر به خدای عالم بدهکار هستیم یا دین شرعی، الهی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی باشد. این انسان شایسته می تواند خود را به خدای عالم مرتبط کند و براساس غنای الهی این ضعف ها را از خود دور بدارد.

وی در پاسخ به این پرسش که تا چه میزان به این دعا توجه داریم و پیام های آن را در زندگی امروزمان در عرصه های مختلف، به کار می بریم؟ گفت: استفاده از پیام ها و توصیه های این دعا بستگی دارد به اینکه در کدام محیط و جامعه ای ملاحظه شود، گاهی در یک جامعه سنتی و روستایی و بخش کوچک چند نفر است که امروز برای همان مقدار انسان ها هم باید این مساله رعایت شود. نکته قابل توجه این است که با توجه به اینکه امروزه امکانات مناسبی در اختیار بشر قرار گرفته و همچنین از طریق اطلاعات و ارتباطاتی که امروز بشر دارد، می تواند راهکارهای مناسب تری را برای حل این معضلات چند گانه ای که به آن اشاره شد، داشته باشد. ما نباید توسعه فقر کنیم بلکه باید غنا و توانمندی و ثروت را منتشر کنیم ولی آگاهی جامعه از اینکه در گوشه ای از گوشه های کشور فقر وجود دارد، یک توصیه بسیار خوبی است. نظام ما باید بیدار باشد و باید در همه ابعاد خود را هوشیار و بیدار ببیند و اجازه ندهد که در گوشه ای از گوشه های این کشور فقر، بیماری، دشواری و رنجی وجود داشته باشد. با امکاناتی که امروز وجود دارد، این امر میسّر است.

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء تصریح کرد: امروز باید اولاً معرفت پیدا شود که اینگونه از امور عناصر اصلی و تشکیل دهنده قوام جامعه هستند. اگر در جامعه ای فقر و فلاکت و رنج و بیماری و فساد باشد، این جامعه به سمت پیشرفت و تعالی حرکت نمی کند. فکر نکنیم که اگر چند شعار دادیم و مطلبی نوشتیم، موفق هستیم. وقتی به آمارها می نگریم می بینیم که آمارها به گونه دیگری مساله را مطرح می کند.

دوم اینکه به لحاظ باور و اعتقاد باید از درگاه الهی کمک بگیریم و خدا را ناظر و حاضر در کار بدانیم و با امکاناتی که خودمان و دوستان دارند، در جهت رفع مشکلات جامعه و نیازهایی که بیان شد، اهتمام داشته باشیم. نمی توان باور کرد که امروز با وجود این همه امکانات، اطلاعات و ارتباطات بخواهیم برای جامعه و افراد جامعه فقر را شاهد باشیم. این نشان از این است که ما ضعف جدی در ابعاد مختلف داریم.

جوادی آملی گفت: جامعه ای که در آن بیمار، فقیر و فساد باشد، جامعه ای که در آن رنج و مشقت وجود داشته باشد و جامعه ای که اسیر در آن وجود داشته باشد، و انسان ها نتوانند آزادانه در مسیر رضایت الهی و خواسته های حق و حقیقی خود گام بردارد و حرف بزند و ممنوعیت های مختلفی برای انسان باشد، پایا، پویا و مانا نخواهد بود. واقعاً این زندگی چند ساله به چه کسی وفا کرد که به عده ای وفا کند. این بسیار حرکت نادرستی که عده ای را محدود، عده ای را محبوس و عده ای را در شرایط سخت قرار دهیم تا گروهی بخواهند در مسیر باشند. به هر حال این توصیه ها که از ناحیه پیامبر گرامی اسلام آمده، توصیه هایی از جهت احیا و قوام جامعه است و قطعاً بدون آن جامعه به قوام نخواهد رسید.

انتهای پیام