جایگاه آخوند خراسانی در نهضت مشروطه
روزنامهی اعتماد نوشت: آخوند خراسانی یکی از شخصیتهای دینی بود که در مقابل مخالفین مشروطیت ایستاد و عنوان کرد «قانون مشروطه همان قانون شرع اسلام است» و به تبیین اهمیت این موضوع پرداخت.
این جنبههای شخصیتی آخوند خراسانی و حضور گسترده او در محافل علمی و نقشی که در سیاست داخلی و خارجی ایران داشته است ما را بر آن داشت تا با حوریه سعیدی استاد تاریخ دانشگاه و پژوهشگر تاریخ معاصر گفتوگو کنیم. متن منقح شده این گفتوگو که به شکل مکتوب انجام شده است را میتوانید در ادامه بخوانید.
*عمده فعالیتهای سیاسی آخوند خراسانی قبل از اتفاقات مشروطه چه بود؟
تلاش آخوند خراسانی و برخی از علمای نجف در حوادث قبل از وقوع نهضت و بیانیهها و هشدارهای ایشان نسبت به موضوعات اتفاقیه در مملکت در میان تلگرافات که درباره اوضاع مملکت از طرف ایشان صادر شده، تلگرافی است با امضای محمدحسن ممقانی، محمد شرابیانی، نجل میرزا خلیل و آخوند خراسانی که در سال ۱۳۲۰ق صادر شده و در آن مورد وضعیت مملکت و فساد روزافزون و استقراض خارجه … به شاه و ولیعهد هشدار داده است.
شیخ ابراهیم زنجانی از طلابی که مدتی در نجف بوده و در درس آخوند حاضر میشده، او را به عنوان یکی از عالمترین و سالمترین فضلا و علمای نجف معرفی میکند. این در حالتی است که شیخ ابراهیم یکی از کسانی بوده است که نظر بسیار منفی و بدبینانهای نسبت به حوزههای علمی و علما داشته و ابراز میکرده است. وی در خاطرات خود نقل میکند: «به درس اصول آخوند ملا کاظم خراسانی حاضر میشدم. جوانتر از دیگران بود، بسیار باهوش و با فطانت بود و بیانش خوب بود، لیکن قدری مغلق بود، فکری عمیق داشت و رویه تحقیق و مذاق عرفانی داشت و خودش را من امین میدانستم … حریص مال نبود، حسد به کسی نداشت…»، شاگردان وی را بیش از هزار نفر ذکر کردهاند و شیخ آقابزرگ، تعداد ایشان را تا دو هزار و دویست نفر آورده. آقانجفی قوچانی که یکی از مبرزین طلاب درس آخوند بوده، درباره شاگردان وی چنین اظهار میدارد: « … طلاب و فضلا و بیعلاقههای به دنیا و زیرکان و باذوقها و صاحب بواطن صافیه، مشروطهخواه بودند و بهدورآخوند، طواف میکردند.
*نقش آخوند خراسانی در انقلاب مشروطه چقدر جدی بود؟
در آستانه پیروزی مشروطهخواهان، تلگرافهایی را از طرف علمای نجف مبنی بر پایمردی و استقامت تحت عنوان عمل به تکلیف و نشاندادن تکدر ایشان از اوضاع و احوال در مملکت شاهد هستیم، از همین دست تلگرافی است که آخوند خراسانی به سید عبدالله بهبهانی و به هنگام هجرت علمای تهران به حضرت عبدالعظیم نوشته است و در آن ضمن امید به رفع حادثه (هجرت)، اعلام میدارد که در هنگام ضرورت «لدی الاقتضاء و الضروره»آنچه تکلیف شرعی است، البته مسامحهبردار نیست.
با شروع حرکات مشروطهخواهی، آخوند یکی از بزرگترین حامیان و هدایتگران آن قلمداد شد و در تمامی لحظات آن تا بههنگام مرگ حضوری فعال و موثر داشت. برخی از محققین افکار آزادیخواهانه وی را تحت تأثیر شاگرد و محرر خود نایینی دانستهاند، ولی در وجهی دیگر بهتر است اینطور گفته شود که اثر متقابل این دو عالم در یکدیگر نباید نادیده گرفته شود؛ از طرفی استاد به شاگرد خویش راه درست اندیشیدن و از مقدمات صحیح بهرهگرفتن تا به حصول نتیجه را میآموزد و از جهتی دیگر هم، شاگرد با تیزهوشی و اطلاع از اوضاع و احوال، استاد را در جریان صحیح وقایع (برای موضعگیری مناسب) قرار میدهد. با همکاری و حمایت آخوند از مشروطهخواهان، سیل تهمتها و نسبتهای ناروا به طرف وی سرازیر شد، تا جاییکه او را به ارتداد و بابیگری متهم نموده و اطرافیانش را به زحمت و اذیت میانداختند.
*نقش آخوند خراسانی در ترویج افکار نوین چقدر بود؟
درباره روش علمی وی آنطور که نقل شده با براهین و دلایل همراه بوده و همین روش، عقاید نویی را باعث میشده است. وی شاگردان خود را وادار میساخت که اگر حرف جدیدی همراه با دلیل و برهان عرضه شده و مخالف حرف پیشینیان است و با حداقل آن تفاوت دارد، حرف نو را بپذیرند که نتیجه آن به رشد اندیشه طلاب و باروری افکار ایشان منتهی میشد. با همین افکار نو است که آخوند به انتشار مجلات: اخوّت، درّهالنّجف، العلم و نجف اشرف، اقدام و کمک کرد. وی همچنین به لزوم وجود معلمین لایق پی برده و عقبماندگی مسلمانان را نتیجه نداشتن معلمین کافی و لایق ذکر میکند.
*آخوند خراسانی با چه هدفی اعلامیه اقتصادی صادر کرد؟
از مهمترین احکام و فتاوایی که آخوند صادر کرده بود درباره حکم وجوب کفایی مشق نظام، تاسیس مکاتیب و احداث بانک ملی بود. درباره تامین بانک ملی که یکی از اولین مصوبات مجلس بوده و به عنوان فوریترین عمل در جهت تامین پول از داخل مطرح شده بود. برای استحکام و قوت این عمل از علمای نجف درخواست حکم در این باره کردند تا مخالفت مخالفین را درهم شکنند. ایشان نیز حمایت خود را از این عمل اعلام و ضرورت انجام آن را در قالب «توقف» آن به «حفظ بیضه اسلام» نشان دادند. چنانچه در تلگرافی مینویسد: «… جواز و رجحان امور مزبور بر نهج مذکور و به حفظ از ربا محرم و مراقبت در حفظ عقاید و اصول محل شک و شبهه نیست، بلکه نظریه توقف بیضه اسلام و سد ابواب مداخله اجانب از اهم تکالیف لازمه بر نوع مسلمین است…» برخی از این استفتائات گذشته از در نظر گرفتن مسائل سیاسی، مجلس و اتفاقاتی که حولوحوش آن بهوقوع میپیوست، ناظر به وضعیت اقتصاد در حال نابودی ایران نیز بود. آنگاه که از ایشان درباره تکلیف استعمال امتعه و اقمشه خارجی سوال میکنند، ایشان خرید و استفاده از آن را بهدلیل آنکه تضعیفکننده اقتصاد مسلمین و تقویت غیرمسلمانات است، غیرجایز و بلکه حرام، اعلام میکنند؛ «بسمالله الرحمنالرحیم ـ بیع و شرا با کفار که موجب تقویت کفار است و سبب تضعیف مسلمین جایز نیست و همچنین سایر امور از معاشرت با ایشان والله العالم» با امضای خراسانی.
*مهمترین فتوای آخوند خراسانی کدام بود؟
آخوند خراسانی که از بیدارترین و موثرترین علمای نجف در جریان نهضت مشروطیت بود در تلگرافی که قسمتی از آن در ذیل میآید ضمن حمایت از مجلس و مجلسیان، مجلس را نخستین مرحله ترقی ذکر کرده و رهنمودهایی برای وکلا دارد: «مجلس محترم شورای ملی شیدا… ارکانه بعد از اهداء ثناء و تحیه و ادای مراسم تبریک و تهنیت… پاینده باد قلب مبارک همایونی که بین اصبعیالرحمن است، به عقد این مجلس خجسته که نخستین مرحله ترقی است، منعطف فرمودهاند … محض مزید تذکر معروض میدارد که این امانت بزرگ که بعداللّتیا و اللتی به عهده کفایت آن دیندارهای با دیانت و دولتخواهان با غیرت سپرده شده، مفتاح سربلندی دین و دولت و مایه قوت و شرکت و استغناء از اجانب و آبادانی مملکت است. البته ملل و دول عالم در این موقع نگران حال و ناظر مقال ما هستند تا از این اتفاق ملی و مجلس شورایی که آخرین علاج امراض مزمنه مملکت است، چه نتیجه خواهیم گرفت و چنانچه بعون ا… تعالی و حسن تأییده در این مرحله به طوریکه باید و شاید قدمبرداریم. امید است که انشاءالله تعالی از مهالک نجات… حالا که برای اصلاح مفاسد و تکمیل نواقص آزادی مرحمت فرموده انشاءالله هیچ دقیقه را فروگذار نفرموده قوانین محکمه دین مبین را که ناموس اکبر و اعظم اسباب ترقی و نفوذ و فقط اسمی از آن باقی است، صمیما بهموقع اجرا و مصالح دولت و انتظامات مملکت را بر وجه احسن و نظام اتقن ترتیب و ابواب استبدادات و تعدیات و حیف و میل و خیاناتی که خانه ملت را چنین ویران و روزگار دولت ابد آیت را که حارس دین و مایه شرف و شأن دنیای ملت است به این درجه منتهی و زیر بار مبلغ خطیری قرض از اجانب نموده، بهکلی مسدود و اسباب تخلیص از ذلت این قرض و صرف دخل دولت در مصالح لازمه و استعدادات موجبه بر قوت و شوکت که اول قدم ترقی است، ترتیبات صحیحه فراهم و مقدمات استغناء از اجانب که با ثروت و مکنت و تخلص از فقر و ذلت و به مزید مونه و همدستی متمکنین از ابنای وطن با اطمینان آنها به عدم تلف و خسران اموال متوقف است، به افکار ثابت و تدابیر حکیمانه تدریجا مهیا …».
یکی از مهمترین فتاوای آخوند را خطاب به عموم آحاد ملت و بهویژه عشایر و ایلات ذکر کردهاند. چنانکه علاوه بر ایجاد حس امید در بین سرخوردگان و فراریان مجلس و مشروطه، به تحرک و جوشوخروش در میان ایلات و عشایر که همواره در تاریخ ایران نقشآفرین و موثر بودهاند میپردازد و از طریق تطابق مبانی مشروطه با باورهای اعتقادی و دینی ایشان – که خود نیز بدان معتقد بودند – آنها را در مرحله اول بهسمت تردید و واکنش در مقابل استبداد سلطنتی و بعد عزم بر مخالفت با آن، هدایت میکردند و بجا خواهد بود، اگر گفته شود که اتحاد خوانین و عشایر بختیاری و تصمیم بر مخالفت با محمدعلیشاه، ضمن در نظر گرفتن عوامل دیگر، بهتوسط و راهنمایی تلگرافات مراجع نجف، پیریزی شده و بهتوسط سردار اسعد بختیاری به منصه ظهور رسیده است. «تلگراف به اصفهان و شیراز بهتوسط حجتالاسلام آقا نجفی دامت برکاته، روسا و امرا و خوانین بختیاری دام مجدهم، شیراز بهتوسط حجتالاسلام آقامیرزا ابراهیم دامت برکاته، روسا و خوانین قشقایی و غیرهم و البته همه شماها که حافظ و حارس و بهمنزله روح مملکت هستید، میدانید که اهتمامات این خدام شریعت مطهره در تشیید مشروطیت برای حفظ مذهب اثنیعشریه و جلوگیری از دشمنان دین اسلام و تمام دلگرمی به غیرت دینی آن برادران گرامی داشته و داریم و صریحا به همه اعلام میداریم که مساعدت در تشیید اساس مشروطیت چون موجب حفظ دین است، بهمنزله جهاد در رکاب امام علیهالسلام و همراهی با مخالفین مشروطیت و اطاعت حکمشان در تعرض به احدی از هواخواهان آن اساس در حکم اطاعت یزیدبن معاویه و منافی با مسلمانی است.
*نقش آخوند خراسانی در تصویب و تبیین قوانین چه بود؟
زمانی هم که مجتهدین بهنام و علمای مطرح در نجف (آخوند خراسانی -عبداله مازندرانی ـ میرزا حسین نجل- میرزا خلیل) علم مشروطهخواهی و حمایت از اصول آن را برمیدارند، از اصل اجتهاد و قوّت مجتهد در امور اجتماعی و سیاسی، دفاع میکنند و زمانیکه مخالفین مشروطه آنها را به آوردن قانونی در مقابل قانون الهی و بدعت متهم میکنند. ایشان در رد این ادعا توضیح میدهند: «قانون مشروطه همان قانون شرع اسلام است۲۵» و تنها برای رفاه حال جامعه و بیانکننده حدود و حقوق و وظایف هر یک از آحاد افراد ملت و سیاسیات و نظامات مملکتی است، نه خلاف قانون الهی و یا جانشین و منتفی آن.
*مرگ آخوند هم ظاهرا مشکوک بوده است. درست است؟
آخوند پس از یک سلسله تلاش در جهت برقراری و تثبیت مشروطه، به هنگامی که در پی اولتیماتوم روسیه به ایران، به قصد دفاع در تهیه مهاجرت به ایران بود در سحر روز حرکت، ۲۰ ذیحجه ۱۳۲۹، با مرگی مرموز جهان را وداع گفت.
شیخ ابراهیم زنجانی از طلابی که مدتی در نجف بوده و در درس آخوند حاضر میشده در خاطرات خود از درس آخوند مینویسد: «به درس اصول آخوند ملا کاظم خراسانی حاضر میشدم. جوانتر از دیگران بود، بسیار باهوش و با فطانت بود و بیانش خوب بود، لیکن قدری مغلق بود، فکری عمیق داشت و رویه تحقیق و مذاق عرفانی داشت و خودش را من امین میدانستم، … حریص مال نبود، حسد به کسی نداشت.»
برخی از محققین افکار آزادیخواهانه وی را تحت تأثیر شاگرد و محرر خود نایینی دانستهاند، ولی در وجهی دیگر بهتر است اینطور گفته شود که اثر متقابل این دو عالم در یکدیگر نباید نادیده گرفته شود؛ از طرفی استاد به شاگرد خویش راه درست اندیشیدن و از مقدمات صحیح بهرهگرفتن تا به حصول نتیجه را میآموزد و از جهتی دیگر هم، شاگرد با تیزهوشی و اطلاع از اوضاع و احوال، استاد را در جریان صحیح وقایع (برای موضعگیری مناسب) قرار میدهد.
با همکاری و حمایت آخوند از مشروطهخواهان، سیل تهمتها و نسبتهای ناروا به طرف وی سرازیر شد تا جاییکه او و اطرافیانش را به زحمت و اذیت میانداختند.
یکی از مهمترین فتاوای آخوند را خطاب به عموم آحاد ملت و بهویژه عشایر و ایلات ذکر کردهاند. چنانکه علاوه بر ایجاد حس امید در بین سرخوردگان و فراریان مجلس و مشروطه، به تحرک و جوشوخروش در میان ایلات و عشایر که همواره در تاریخ ایران نقشآفرین و موثر بودهاند میپردازد و از طریق تطابق مبانی مشروطه با باورهای اعتقادی و دینی ایشان – که خود نیز بدان معتقد بودند) – آنها را در مرحله اول بهسمت تردید و واکنش در مقابل استبداد سلطنتی و بعد عزم بر مخالفت با آن، هدایت میکردند.
انتهای پیام
