علیه لنین

روزنامه‌ی شرق نوشت: گفت وگو با محسن حکیمی درباره کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» کار دشواری بود. چراکه او تسلط بسیاری در این زمینه دارد و سالیانی به تحقیق و تفکر انتقادی درباره مارکسیسم و تبعاتش پرداخته است. از این رو انتقاداتش علیه لنین با استدلال منطقی همراه است و همین دفاع از لنین را دشوار می کرد؛ دفاع از مردی که سالیانی ستایشش کرده بودم. به همین دلیل انتقادات حکیمی علیه لنین، مرا در موقعیتی تراژیک قرار داده بود. باید احساساتم را نادیده می گرفتم تا به شیوه ای منطقی به مصاف انتقاداتش علیه لنین بروم. لنین، مرد سیاست، مرد مبارزه روزهای سخت انقلاب. مردی که به مصاف رقیبی همچون پلخانف رفت و در برابر دیدگاه های کائوتسکی ایستادگی کرد و مهم تر از همه، از اندیشه های چهره بی نظیری همچون تروتسکی در مبارزه و سازمان دهی انقلاب و بلشویک بیشترین استفاده را کرد. لنین، مردی که می دانست چه می خواهد و هدفش را به روشنی می دید و برای پیروزی و به دست گرفتن قدرت سیاسی و پیشبرد اهدافش که آنان را اهداف طبقه کارگر (پرولتاریا) می دانست، لحظه ای درنگ نمی کرد. اما لنین، مردی که کائوتسکی را مرتد خطاب کرده بود، اینک بعد از قرنی در برابر انتقاداتی از همان جنس قرار داشت. اگرچه محسن حکیمی، او را مرتد نمی نامد اما آشکارا اندیشه هایش را ایدئولوژیک و مرتدانه قلمداد می کند. حکیمی برای به زیر آوردن تندیس لنین، تضادش با مانیفست مارکس را آشکار می کند. مانیفستی که در مارکسیسم کمونیسم از اهمیتی بنیادین برخوردار است. در پایان، آیا لنین از این انتقادات که بخش بزرگی از کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» است، جان سالم به در خواهد بود؟ باید اعتراف کرد بعد از خواندن کتاب به دشواری می توان تصویر کلاسیک و آشنای لنین را بازیافت، مگر با چنگ زدن به دستاوردهای دیگری؛ دستاورد بزرگی همچون توان خلق سیاست و فرماندهی اش در به ثمر رساندن انقلاب کبیر اکتبر ۱۹۱۷. گفت وگویم با محسن حکیمی را می خوانید.
احمد غلامی: از عنوان کتاب تان آغاز می کنم: «دگردیسی کمونیسم مارکس»، در اینجا دگردیسی بار منفی دارد و اگر اشتباه نکنم به معنای استحاله عامدانه تفکرات مارکس است. از سوی دیگر در این عنوان، نوعی بازگشت به اصل یا کمونیسم مارکس نخست نیز مستتر است. در زیر عنوان اصلی آمده است: «از جنبش سرمایه ستیز طبقه کارگر به حزب ایدئولوژیک سرمایه داری دولتی». برای کسانی که با این فضا آشنا باشند، می دانند نوک پیکان انتقاد شما به سمت چه کسانی است؛ کسانی همچون انگلس و لنین که در مقدمه کتاب با صراحت از آن ها و پلخانف و کائوتسکی نام برده اید. هدف شما پیش از هر چیز، نشان دادن این پسرفت یعنی دگردیسی کمونیسم مارکس نخست به جهان بینی مارکسیستی انگلس و سپس ایدئولوژی مارکسیسم لنین است. آیا انتخاب دگردیسی، راه را بر هرگونه تفکر انتقادی به مارکس نمی بندد؟ کسی که تفکرش از مواجهه انتقادی با فیلسوفانی همچون کانت و هگل قوام یافته است. شما بهتر می دانید دگردیسی یا استحاله مفاهیمی هستند که در طول مبارزات جنبش های چریکی به دستاویزی برای سرکوب هر نوع ایده نو و انتقادی تبدیل شده بود. فرض را بر این بگذارید من با شما همدل هستم، اما چگونه می توان صرفا به یک قرائت از مارکس بسنده کرد و باور داشت با این شیوه به مارکس منزلتی می دهیم که او خودش علیه هر منزلت دروغینی جنگیده بود.

محسن حکیمی: اگر منظور از «دگردیسی» در عنوان کتاب و مضمون آن در سراسر این متن پیشرفت و پیشروی کمونیسم مارکس به سوی افق هایی در فراسوی این کمونیسم و جلوبردن آن به سوی آینده می بود، پرسش شما در این باره که «آیا نقد دگردیسی کمونیسم مارکس به معنی بستن راه انتقاد به این کمونیسم نیست؟» می توانست بجا و منطقی باشد. اما منظور از دگردیسی (یا استحاله) در این کتاب، چنان که خود شما اشاره کرده اید، پسرفت است (هرچند نه لزوما «عامدانه») و نه پیشرفت. به سخن دیگر، منظور این است که انگلس متاخر، کائوتسکی، پلخانف و به ویژه لنین، کمونیسم مارکس را نه به جلو بلکه به عقب و حتی به قهقرا برده اند. اگر در فهرست کتاب، به عناوین سرفصل های اصلی دقت کنید خواهید دید که سیر این عنوان ها به ترتیب زیر است: ۱- «کمونیسم مارکس، نفی جدایی کار فکری از کار مادی»، که در جریان آن سیر اندیشه – عمل مارکس از یک فیلسوف هگلی و سپس منتقد هگل از منظر فویرباخ و شکل گیری مارکس انقلابی- انتقادی منتقد فویرباخ در «تزهایی درباره فویرباخ» و «ایدئولوژی آلمانی» و سرانجام مارکس نویسنده «سرمایه» و، در همان حال، فعال عملی «انترناسیونال اول» شرح داده می شود. در پایان همین بخش است که به حزب سوسیال دموکرات آلمان و شخص کائوتسکی به عنوان نظریه پردازی پرداخته می شود که پس از انگلس نطفه دگردیسی مورد بحث یعنی به قهقرابردن کمونیسم مارکس عمدتا در وجود شخص او بسته می شود. ۲- «انگلس و تبدیل کمونیسم مارکس به مارکسیسم»، که در آن با پیش فرض جدایی کار فکری از کار مادی، تبدیل کمونیسم مارکس -که جان مایه آن نفی این جدایی است – از جنبش سرمایه ستیز طبقه کارگر به «جهان بینی مارکسیسم» توضیح داده می شود و سرانجام ۳- «لنین: سازمان دهی جامعه براساس سلطه ایدئولوژیک کار فکری بر کار مادی»، که به تفصیل در ۹ فصل، داستان تکمیل سیر قهقرایی و پسرفت کمونیسم مارکس توضیح داده می شود. بنابراین، اگر دگردیسی را به معنایی بگیریم که در این کتاب آمده است، نقد آن نه تنها راه را بر نقد کمونیسم مارکس نمی بندد بلکه، برعکس، با برداشتن سد بزرگی که اندیشه – عمل پویای مارکس را به یک ایدئولوژی متحجر و منجمد تبدیل کرده است، راه این نقد را باز می کند. درست از همین رو – یعنی به دلیل گشودن فضای نقد – است که در آغاز فصل نتیجه گیری کتاب تحت عنوان «فرجام سخن» بر این نکته تاکید شده که «غرض از بیان این روند تاریخی با مفاهیم «دگردیسی» و «استحاله» این است که بگویم هرگونه بحث «بازگشت به مارکس» و کمونیسم قرن نوزدهم او منتفی است. به آنچه که به حکم تاریخ در چیز دیگری دگردیسی یافته و استحاله شده نمی توان بازگشت». چنان که پیداست، همین نکته که کمونیسم مارکس به حکم تاریخ در ایدئولوژی مارکسیسم و سپس مارکسیسم – لنینیسم مستحیل شده، خود بیانگر نقد این کمونیسم است، زیرا بدین معنی است که لابد این کمونیسم از نظر تاریخی کم و کسر و محدودیت هایی داشته که نتوانسته در مقابل این استحاله واپس رونده مقاومت کند. در جاهایی از کتاب نیز به این کم و کسرها و محدودیت ها -که خود می تواند و می باید موضوع مستقلی برای کندو کاو در اندیشه مارکس باشد- اشاره شده است. افزون بر این، در ادامه همان مبحث منتفی بودن «بازگشت به مارکس» در فصل پایانی کتاب، با ذکر مثال های تاریخی به این نکته پرداخته شده که در تاریخ هیچ گاه بازگشت به گذشته منتفی نبوده و نیست. اما این گونه بازگشت تاریخی حامل تمام واقعیت های زمان حال به گذشته است تا با گنجاندن حال در گذشته آن را به سود آینده غنی سازد، و همین نکته خود به معنای گشودن راه برای نقد کمونیسم مارکس از منظری تاریخی است. بنابراین، در یک کلام،کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» نمی خواهد به مارکس قداست ببخشد یا، به تعبیر شما، «منزلت» بدهد.

غلامی: بله کاملا درست است، ایده اصلی کتاب، بازگشت به مارکسیسم نخست و علیه پسرفت و دگردیسی جنبش سرمایه ستیز طبقه کارگر به حزبی ایدئولوژیک برای استقرار سرمایه داری دولتی است، و در تقسیم بندی که شما در فصل ها کرده اید به شکل قانع کننده ای در چارچوب کتاب به این مسئله پرداخته اید. اما مسئله اصلی برای من این است که در این پسرفت، کسانی همچون کائوتسکی، پلخانف، انگلس و لنین، در یک جبهه قرار می گیرند. به طور مثال، چگونه می توان لنین و پلخانف را در کنار هم نشاند؟ پلخانف در کمال ناباوری لنین به همراه ارگان رسمی حزب سوسیال دموکرات آلمان، با دادن اعتبار جنگی به تزار برای جنگ موافقت کرد و مهم تر از همه بعدها پلخانف به ضد انقلاب پیوست و با شنیدن اخبار انقلاب اکتبر در نقد آن چنین گفت: «اما این انقلاب نقض تمام قوانین تاریخ است». البته در پرانتز باید گفت این جمله پلخانف امروزه و بعد از تاریخی که بر شوروی گذشت، بسیار حائز اهمیت است. شاید تحلیل این موضوع بحث ما نباشد و اظهارنظر درباره آن را به خودتان واگذار می کنم و به همین مقدار بسنده می کنم که این گفته پلخانف گویا خبر از ظهور استالین هم می دهد. به لنین بازگردیم. لنین در همان ایام سخن از تحلیل مشخص از شرایط مشخص می کند و باور دارد: «فقط دیالکتیک مارکسیستی با روش تحلیل مشخص از شرایط مشخص می تواند روشن کند که یک واقعه در لحظه معینی از حیات اجتماعی از چنان اهمیتی برخوردار است که به باور لوکاچ ترجیع بند آن مفهوم انقلابی جامعه در حکم تمامیت مداما رو به رشد است.» حالا می خواهم از اینجا یک نتیجه دیگر بگیرم: آیا این گفته هگل که الهام بخش ماتریالیسم تاریخی مارکس شد، نمی تواند الهام بخش استراتژی لنین؛ همان استراتژی تحلیل مشخص از شرایط مشخص هم باشد؟ گفته هگل را از کتاب خود شما می آورم: «عقلانی بالفعل است و بالفعل عقلانی. چنان که از فحوای آن پیداست گزاره ای است دوسویه. هم نظری است و هم عملی». ببینید، ما اینجا به اندیشه های لنین نزدیک می شویم. ادامه می دهم: «سویه نظری آن این است که کار عقل شناخت جهان است. جهان همان گونه که هست. حال آن که براساس سویه عملی اش عقل باید جهان را تغییر دهد و تغییر نیز می دهد، اما نه از انطباق آن با یک باید که از جایی جدا از مادیت تاریخی و انضمامی جهان به دست آمده است (چنان که در فلسفه کانت می بینیم)، بلکه از رهگذر درک ضرورت همان چیزی که هست و همین درک ضرورت است که به عقل جنبه تاریخی می بخشد.» («دگردیسی کمونیسم مارکس» نوشته محسن حکیمی، نشر اختران، ص ۱۹). اینجا تاکیدم بیشتر روی ضرورت است. لنین چقدر این ضرورت را درک کرده است و چقدر درک این ضرورت با رویکرد فلسفی و سیاسی لنین همخوانی دارد؟ در جایی دیگر، مارکس در مورد «حزب» چنین نظری دارد، او زیر عنوان جدایی حزب سیاسی نظری از حزب سیاسی عملی چنین سخن می گوید: «حزب سیاسی عملی در آلمان حق دارد که خواهان نفی فلسفه باشد. خطای این جریان در طرح این خاص نیست بلکه در فرانرفتن از خواستی است که نه آن را برآورده می کند و نه واقعا می تواند برآورده کند. این جریان می پندارد که با پشت کردن به فلسفه و غرولند و نثار چند عبارت پیش پا افتاده و خشم آلود به آن می تواند فلسفه را نفی کند. حزب سیاسی نظری، حزبی که از فلسفه سرچشمه می گیرد نیز همین خطا را، تنها به صورتی وارونه مرتکب می شود. بنابراین عیب اساسی این جریان را می توان این گونه خلاصه کرد: می پندارد که می تواند فلسفه را واقعیت بخشد بی آنکه از آن فراتر رود» (همان، ص ۲۳). اینک می خواهم بگویم که چقدر نزدیکی و تنافر وجود دارد بین دو بخشی که در مورد ضرورت و در مورد حزب گفتم. در جای دیگر لنین به صراحت حزب را این طور مرور می کند: «حزب باید انقلاب را آماده سازد. به عبارت دیگر باید از یک سو بکوشد با اقداماتش از طریق نفوذ در پرولتاریا و سایر گروه های ستمدیده، پخته شدن این گرایش های انقلابی را شتاب دهد. از سوی دیگر پرولتاریا را با وظایف ایدئولوژیک و تاکتیکی مادی و تشکیلاتی که ضرورتا برخاسته از وضعیت حاد انقلابی است آماده سازد» («تاملی در وحدت اندیشه لنین»، گئورگ لوکاچ، ترجمه حسن شمس آوری و علیرضا امیرقاسمی، ص ۲۸). لوکاچ در تحلیل این گفته لنین می گوید: «حزب هم زمان به تساوی، هم مولد و هم محصول، هم پیش شرط و هم حاصل جنبش انقلابی توده هاست». این دیدگاه لنین، مسائل تشکیلات حزبی را در افق تازه ای قرار می دهد که در همان زمان هم مورد تایید کائوتسکی و هم مورد تایید رزا لوکزامبورگ است. البته تایید این دو نفر اینجا منظور نظر من نیست، بلکه می خواهم بگویم لنین تا چه میزان به اندیشه های مارکس وفادار بوده است و می خواهم نظر شما را در این مورد بدانم.

منظورم از بحث ضرورت این است که کار فیلسوف تفسیر جهان نیست، بلکه جهان باید تغییر پیدا کند؛ یعنی همان سویه عملی عقل که تغییر جهان است. اگر بخواهیم این تغییر را به ضرورت تاریخی تبدیل کنیم، باید بگوییم گام هایی که لنین در سیاست برداشت، بیش از آن که در جهت تلاش برای تفسیر تازه ای از جهان باشد، به این سمت میل می کرد که گامی در جهت تغییر در سیاست یا در سیر تاریخی سیاست بردارد. پس منظورم، درک ضرورت تغییر است و وفاداری به این تغییر، نه وفاداری به تفسیر صرف. درواقع می خواهم «تحلیل مشخص از شرایط مشخص» را به ضرورت تاریخی شناخت و تغییر جهان پیوند بدهم نه تفسیر جهان، و هم چنین ایده لنین را پیوند بدهم با گزاره مشهور مارکس که می گوید «فلاسفه تاکنون جهان را تفسیر کرده اند، درحالی که مسئله بر سر تغییر آن است»، تا ببینیم آیا پیوندی بین این دو وجود دارد یا نه.

حکیمی: آنچه پلخانف را – در سیر دگردیسی کمونیسم مارکس – در کنار لنین قرار می دهد نه نظر و عمل سیاسی او، بلکه دیدگاه های فلسفی و به طور مشخص ماتریالسم فلسفی او («ماتریالیسم دیالکتیکی»، به تفکیک از ماتریالیسم پراکسیسی یا تاریخی مارکس) است. می دانیم که پلخانف از کنگره دوم حزب سوسیال دموکرات روسیه در سال ۱۹۰۳ به بعد، در کنار منشویک ها و در مقابل لنین و بلشویک ها قرار گرفت. همین جایگاه منشویکی بود که در جریان جنگ جهانی اول، همان گونه که شما گفتید، پلخانف را به طرفداری از جنگ دولت های سرمایه داری و مخالفت با تبدیل آن به جنگ طبقه کارگر با طبقه سرمایه دار و سپس مخالفت با انقلاب اکتبر کشاند. بنابراین، تا آنجا که به مواضع سیاسی پلخانف پس از کنگره دوم حزب مربوط می شود، او و لنین نه تنها در کنار یکدیگر قرار نداشتند، بلکه در مقابل هم بودند. در اینجا لازم است که من هم در پاسخ به اظهارنظر پرانتزی شما در باره پلخانف بگویم که حتی امروز و پس از فروپاشی شوروی نیز نظر پلخانف درباره انقلاب اکتبر حقانیت ندارد. او سرمایه داری دولتی بلشویستی را از زاویه سرمایه داری لیبرالی منشویستی نقد می کرد و به همین دلیل با انقلاب اکتبر مخالف بود. خطای دیگر پلخانف یک کاسه کردن انقلاب اکتبر با سرمایه داری دولتی بلشویستی بود. انقلاب اکتبر پدیده ای تاریخی بود که حقانیت داشت وحتی شکست اش را باید به حساب دستاوردش گذاشت. به عبارت دیگر، طبقه کارگر روسیه اکنون نیز می تواند و باید آن انقلاب را تکرار کند، اما این بار با تکیه به نیروی خود و با هدف از میان برداشتن سرمایه داری. حال آن که سرمایه داری دولتی بلشویستی دیگر جایی برای تکرار ندارد و باید به موزه تاریخ سپرده شود.

اما همان لنینی که از نظر سیاسی در مقابل پلخانف قرار داشت، از نظر فلسفی او را متحد خود می دانست. دست کم به سه مورد در کتاب مورد بحث ما در اینجا می توان اشاره کرد که لنین آثار فلسفی پلخانف را به طور کامل تایید می کند و مطالعه آن ها را به اعضای حزب بلشویک توصیه می کند: ۱- مبارزه فلسفی پلخانف با نارودنیک ها، که در واقع راه تشکیل حزب سوسیال دموکرات روسیه را به لحاظ فلسفی هموار کرد، ۲- مبارزه فلسفی پلخانف با باگدانف بلشویک و به طور کلی ماخیست ها و امپریوکرتیسیست ها در سال ۱۹۰۸، که در جریان آن لنین قاطعانه از پلخانف حمایت کرد و در نامه ای به ماکسیم گورکی نوشت: «… به عنوان یک مارکسیست معمولی آثار فیلسوفان حزب مان را به دقت می خوانم. آثار باگدانف امپریومونیست، بازارف امپریوکریتیک، لوناچارسکی و دیگران را می خوانم -آن ها من را به این موضع گیری می کشانند که به طور کامل با پلخانف همدلی کنم!» («دگردیسی کمونیسم مارکس»، ص ۱۷۷). و ۳- در سال ۱۹۲۱، لنین، ضمن توصیه مطالعه آثار فلسفی پلخانف به اعضای جوان حزب بلشویک، اعلام کرد که بدون مطالعه تمام نوشته های فلسفی پلخانف نمی توان به یک «کمونیست هوشیار واقعی» تبدیل شد، زیرا «در دنیا هیچ کس بهتر از پلخانف درباره مارکسیسم ننوشته است» (همان، ص۲۲۸). به این ترتیب، پلخانف را از نظر فلسفه مارکسیسم، می توان حلقه واسط بین انگلس و لنین دانست.

بخش دوم پرسش شما به همخوانی ای مربوط می شود که به زعم شما ممکن است بین مواضع لنین و مارکس وجود داشته باشد. شما برای نشان دادن این همخوانی دو مورد را شاهد آورده اید: نخست رویکرد لنین به «تحلیل مشخص از شرایط مشخص» و مفهوم «ضرورت» هگلی برای تغییر جهان که به نظر شما می تواند رویکردهای لنین و مارکس به تغییر جهان را همخوان کند و دوم، دیدگاه مارکس درباره «حزب» که به زعم شما می تواند اشتراک موضع او و لنین را نشان دهد. از دومی شروع می کنم. منظور مارکس از «حزب» چه در قولی که شما نقل کرده اید و چه در جاهای دیگر آثار او، جنبش است. برای مثال، او در «مانیفست کمونیسم» جنبش چارتیست های انگلستان و جنبش هواداران اصلاحات ارضی در آمریکای شمالی را «احزاب کارگری» می نامد، که منظور از آن طبقه کارگری است که از نظر سیاسی سازمان یافته است. حال آن که، در نگاه لنین، حزب عبارت است از «سازمان انقلابیون حرفه ای» که عمدتا متشکل است از روشنفکران انقلابی که آگاهی سوسیالیستی را از «بیرون» به «درون» طبقه کارگر می برند. مفهوم پراکسیس از دیدگاه لنین – مورد نخست پرسش شما – نیز در پیوند با همین دیدگاه درباره حزب است. لنین پراکسیس را فعالیت عملی و نظری حزب انقلابی پیشاهنگ می داند، که ضرورت تغییر را درک می کند و برای تغییر جهان شرایط مشخص جهان را به طور مشخص تحلیل می کند. حال آن که منظور مارکس از پراکسیس وحدت در خود کار مادی و کار فکری در قالب طبقه کارگر است، که چنانچه از حالت خودانگیخته به درآید و سازمان یافته و خودآگاه شود، نظام سرمایه داری را از میان برمی دارد و بدین سان به تغییر جهان می انجامد؛ تغییری که مارکس آن را در مقابل «تفسیر صرف» فیلسوفان قرار می دهد. در حالت نخست، موتور محرکه تغییر جهان حزب مجهز به «آگاهی سوسیالیستی» یا همان ایدئولوژی مارکسیسم است؛ در حالت دوم، مبارزه طبقاتی یک مادیت انسانی به نام طبقه کارگر سازمان یافته و خوداگاه است که جهان را دگرگون می کند.

غلامی: به نظرم شما به راحتی از موقعیتی که لنین در آن قرار دارد می گذرید. او از یک طرف در مسائل فلسفی (ماتریالیسم فلسفی) با پلخانف هم نظر است، اما به لحاظ سیاسی از او فاصله دارد و درست روبه رویش ایستاده است، اما با باگدانف به لحاظ فلسفی اختلاف دارد و در سیاست ورزی در کنار یکدیگرند. فکر می کنم لنین با دو رویکرد به سراغ این دو نفر رفته است و بیش از هر چیز درصدد ایجاد توازن قوا بین این دو است، تا نگذارد بین آن ها اتحادی صورت گیرد. نگرانی لنین از انشعاب در حزب است، انشعابی که از طرف باگدانف می تواند صورت گیرد. با این انشعاب، منشویک ها به رهبری پلخانف دست بالا را پیدا خواهند کرد. به گفته کتاب خود شما، لنین می خواهد فلسفه را بیرون سیاست بگذارد و آن را منطقه ای بی طرف اعلام می کند، چراکه می داند اگر مارکسیسم فلسفی اش را به نظرات باگدانف تقلیل بدهد، نه تنها به لحاظ فلسفی استحاله یافته است، بلکه به لحاظ سیاسی نیز بازنده است. لنین موقعیت دشواری را تجربه می کند. در میان دو تیغ قیچی سیاست و فلسفه قرار دارد و به درستی می داند هیچ یک را نمی تواند قربانی دیگری کند. اینکه می گویید لنین نظرات کسی را برنمی تابد و هرکس غیر از او نظری می دهد، سرکوب می کند به نظرم قضاوتی معطوف به اکنون است. اگر هوشمندی لنین نبود، شاید مسیر تفکرات مارکس بیش از این دچار انحراف و استحاله می شد. لنین ناگزیر است هم استراتژی هم تاکتیک را بیازماید تا بلشویک ها را که نماینده طبقه کارگر ند، از این مسیر تاریخی عبور دهد: «مسائل سیاسی را نمی توان به نحوی مکانیکی از مسائل تشکیلاتی جدا کرد و هر کس که تشکیلات حزب بلشویک را مستقل از اینکه بداند در زمان انقلاب پرولتری زندگی می کنیم یا نه، قبول یا رد کند، درکی کاملا غلط از حزب دارد.» به گفته لوکاچ، «مفهوم بلشویکی تشکیلات حزبی عبارت بود از گزینش گروه هایی از انقلابیون استوار و ثابت قدم از میان توده هایی کم وبیش آشفته که آماده هر نوع فداکاری بودند.» لنین در برابر چنین مردمی خودانگیخته قرار داشت، مردمی که حاضر بودند تاریخ تازه ای را رقم بزنند. به نظر شما چه باید می کرد؟ باید صبر می کرد تا طبقه پرولتاریا از مرحله طبقه در خود به مرحله برای خود برسد؟ آیا برخورد شما با لنین، باعث نمی شود تفکرات مارکس از سیاست تهی شود؟ سیاست به اقتضای شرایط شکل می گیرد و شاید تاکید لنین بر ماتریالیسم فلسفی در بحبوحه تضادهای فلسفی اش با باگدانف و اصرار بر گذاشتن فلسفه در منطقه ای بی طرف، برخوردی تاکتیکی بوده برای صیانت از استراتژی ای که همان ماتریالیسم فلسفی است. او در نامه ای به ماکسیم گورکی می نویسد: «نوشته اید منشویک ها برنده جنگ با بلشویک ها خواهند بود. شما در اشتباهید، سخت در اشتباهید. الکسی ماکسیمویچ! آن ها در صورتی برنده خواهند شد که جناح بلشویک راه خود را از فلسفه این سه بلشویک جدا نکند. در آن صورت آن ها قطعا برنده خواهند شد. اما اگر این جنگ فلسفی به بیرون از جناح ما هدایت شود، منشویک ها قطعا تا حد یک خط مشی سیاسی صرف سقوط خواهند کرد و این معادل مرگ آنان خواهد بود.» (کتاب دگردیسی کمونیسم مارکس، ص ۱۸۱).

حکیمی: برای روشن شدن نکات مورد نظر شما پیش از هر چیز باید تفاوت رویکرد مارکس و لنین را به سازمان یابی سیاسی طبقه کارگر توضیح دهم. رویکرد مارکس، ایجاد «حزب کارگری» یعنی سازمان یابی جنبش طبقه کارگر برای مبارزه با رابطه اجتماعی سرمایه و دولت نماینده آن صرف نظر از هرگونه ایدئولوژی و فلسفه اعم از ماتریالیسم، ایدئالیسم، مذهب و… است. در سازمان مورد نظر مارکس، کارگران می توانند برای یک خواست سیاسی واحد مبارزه کنند بی آنکه این وحدت سیاسی مستلزم وحدت ایدئولوژیک آنان باشد. اما در حزب لنینی چنین نیست. این حزب، یا همان «سازمان انقلابیون حرفه ای»، تشکیلاتی ایدئولوژیک است که اعضای آن لزوما باید ماتریالیست باشند. مشکل لنین با باگدانف از اینجا سرچشمه می گیرد. باگدانف از نظر سیاسی با لنین هم نظر است. او بلشویک است و لنین از این نظر با او مشکلی ندارد. مشکل از آن جا آغاز می شود که باگدانف آثاری فلسفی در دفاع از فیلسوفانی چون ماخ و آوناریوس می نویسد، که از نظر لنین (و نه از نظر باگدانف) ایدئالیستی اند و این امر – به نظر لنین- نقض «ماتریالیسم دیالکتیکی» یعنی فلسفه مارکسیسم است. روشن است که اگر حزب بلشویک حزبی ایدئولوژیک نبود، لنین در این موقعیت بغرنج قرار نمی گرفت: او از یک سو به لحاظ سیاسی با باگدانف هم نظر است، اما از سوی دیگر، از نظر فلسفی در نقطه مقابل او قرار دارد. برای بیرون آمدن از این موقعیت است که نخست از باگدانف می خواهد از حزب نخواهد که آثار او را در نشریات حزب منتشر کند. لنین بدین سان از باگدانف و هم نظرانش می خواهد که آثارشان را در رسانه های غیرحزبی منتشر کنند. بدیهی است که خواست لنین بی درنگ با این واکنش باگدانف روبه رو شود که چگونه است که نشریات حزبی (و به طور مشخص نشریه «پرولتاری» که لنین و باگدانف هر دو عضو تحریریه آن بودند) جای برداشت خاص لنین از ماتریالیسم هست اما جای برداشت او و هم نظرانش (لوناچارسکی، بازاروف، ماکسیم گورکی و…) از این فلسفه نیست؟ افزون بر این، چرا لنین باید تعیین کند که کدام برداشت از ماتریالیسم مجاز است در نشریات حزب منتشر شود و کدام برداشت مجاز نیست؟ این مشکل تنها یک راه حل دارد و آن غیرایدئولوژیک کردن حزب است. اما لنین ایدئولوژیک تر از آن است که به این راه حل تن در دهد. اگر نامه های ردوبدل شده بین لنین و ماکسیم گورکی را (که بخش هایی از آن ها در همین کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» آمده است) بخوانید، خواهید دید که لنین به ترفندهای مختلف متوسل می شود تا باگدانف را از خواست انتشار نوشته هایش در مطبوعات حزبی منصرف کند. او ابتدا برای گورکی می نویسد: «… آیا می توانیم، و باید، فلسفه را به فعالیت حزبی، به بلشویسم، گره بزنیم؟» و خود بلافاصله پاسخ می دهد: «من فکر می کنم فعلا نباید این کار را بکنیم». همین کلمه «فعلا» نشان می دهد که نظر لنین مطلقا این نیست که برای حزب بلشویک فلسفه ماتریالیسم چیزی است در بیرون حزب. به عبارت دیگر، خواست لنین از باگدانف برای این که او نظرات فلسفی اش را در بیرون از رسانه های حزبی مطرح کند صرفا تاکتیکی است برای خاموش کردن انتقاد او به دیدگاه فلسفی حاکم بر حزب، که همان دیدگاه لنین بود. او در نامه ای دیگر می نویسد: «در تابستان و پاییز ۱۹۰۴، باگدانف و من به عنوان بلشویک به توافق کامل رسیدیم و بلوک نانوشته ای را تشکیل دادیم که تلویحا فلسفه را منطقه بی طرف اعلام می کرد…». بی تردید، این «منطقه بی طرف» اصلا «بی طرف» نیست، چراکه از پیش در طرف لنین (و نیز پلخانف) قرارگرفته است. روشن است که منظور لنین از «بی طرفی» بلشویک ها در فلسفه این است که بلشویسم با امپریوکریتیسیسم یا امپریومونیسم یا ماخیسم تداعی نشود. او اشکالی نمی بیند که بلشویسم با ماتریالیسم تداعی شود. البته تداعی بلشویسم با ماتریالیسم سخن درستی است، زیرا ایدئولوژی بلشویسم، مارکسیسم است و جزء نخست مارکسیسم نیز فلسفه ماتریالیسم است. اما آنچه نادرست است و کمترین حقانیتی ندارد جا زدن طرفداری از ماتریالیسم فلسفی به عنوان «بی طرفی» در فلسفه است. و این دقیقا تفکر ایدئولوژیک لنین است که او را به این برخورد سرکوبگرانه وا می دارد، برخوردی که سرانجام در مورد باگدانف صورت پذیرفت و او در سال ۱۹۰۹ از حزب تصفیه شد، زیرا اساس این حزب بر این اصل ایدئولوژیک مبتنی بود که هر کس که ماتریالیسم را به عنوان فلسفه مارکسیسم نپذیرد، بلشویک نیست و بنابراین جایی در حزب بلشویک ندارد. در یک کلام پاسخ من به شما این است: در مبارزه با سرمایه داری می توان فارغ از ایدئولوژی بود اما از سیاست تهی نبود.

غلامی: کاملا درست می فرمایید. رویکرد مارکس ایجاد «حزب کارگری» یعنی سازمان یابی جنبش طبقه کارگر برای مبارزه با رابطه اجتماعی سرمایه و دولت نماینده آن صرف نظر از هرگونه ایدئولوژی و فلسفه اعم از ماتریالیسم و ایدآلیسم و مهم تر از همه مذهب است. اما آنچه شیوه مبارزه کارگران را مارکسیستی می کند تفکر اقتصادی- سیاسی مارکس درباره ارزش اضافه و مهم تر از آن روابط اجتماعی و مناسبات تولید است. پس هر نحله فکری، اگر بخواهد با این پارامترها وارد جنبش کارگری شود، ناگزیر از پذیرفتن جریان مارکسیستی است. به ندرت جریان فکری، فلسفی و اقتصادی وجود دارد که رویکردی بین المللی نداشته باشد. شما در همان ابتدا به نقش دولت گذرا اشاره کردید. شاید مهم ترین دغدغه لنین در آن زمان دولت بوده است، تشکیل دولت و بعد اسقاط آن. اگر بخواهیم از این منظر به لنین نگاه کنیم، آیا ارزیابی ما نسبت به لنین تغییری نخواهد کرد؟ شما در کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» به کتاب «دولت و انقلاب» لنین پرداخته اید. اما می خواهم بدانم مبنایی ترین انتقاد شما به کتاب «دولت و انقلاب» چیست؟
حکیمی: پیش از آنکه به پرسش شما درباره کتاب «دولت و انقلاب» لنین پاسخ دهم، لازم است به نکته مهمی در مقدمه این پرسش اشاره کنم. گفته اید: «آنچه شیوه مبارزه کارگران را مارکسیستی می کند تفکر اقتصادی – سیاسی مارکس درباره ارزش اضافه و مهم تر از آن روابط اجتماعی و مناسبات تولید است». چنان که «دگردیسی کمونیسم مارکس» نشان می دهد، بین «مارکسیستی» و «مارکسی» تفاوت وجود دارد. مارکسیسم یک ایدئولوژی است، حال آن که منظور از «مارکسی» کمونیسم مارکس است، که نه ایدئولوژی بلکه جنبشی واقعی است که با سرمایه سر ستیز دارد. به این ترتیب، و در صورت به رسمیت شناسی این تفاوت، رابطه مبارزه کارگران و تفکر اقتصادی- سیاسی مارکس درست عکس آن می شود که شما گفته اید: تفکر مارکس نیست که مبارزه کارگران را مارکسی یا کمونیستی می کند؛ مبارزه واقعی و مادی کارگران بر ضد سرمایه است که تفکر مارکسی را به وجود می آورد.

نقد «دولت و انقلاب» لنین نیز در واقع ادامه همین بحث است. بسته به اینکه از کمونیسم مارکس عزیمت می کنیم یا از مارکسیسم، برخورد ما با دولت فرق می کند. مضمون اصلی کتاب لنین این است که انقلاب کارگری باید دولت قدیم را درهم بشکند و دولت جدید یعنی «دیکتاتوری پرولتاریا» را بر پا دارد. به نظر لنین، صرف پذیرش مبارزه طبقاتی برای مارکسیست بودن کافی نیست، و مارکسیست کسی است که پذیرش این مبارزه را به پذیرش دیکتاتوری پرولتاریا تعمیم دهد. این درک که غایت مبارزه طبقاتی، استقرار دیکتاتوری پرولتاریاست یکی از ریشه ای ترین باورهای لنین در مبارزه سیاسی است. حتی یک نگاه سطحی به «مانیفست کمونیسم» نشان می دهد که به نظر مارکس هدف نهایی مبارزه طبقاتی، نه استقرار دیکتاتوری پرولتاریا بلکه الغای مالکیت خصوصی است. افزون بر این، مارکس در «نقد برنامه گوتا» می نویسد، بین سرمایه داری و کمونیسم دوران گذاری وجود دارد که روبنای سیاسی آن دیکتاتوری انقلابی پرولتاریاست. به سخن دیگر، مارکس این دیکتاتوری را دولت گذار از سرمایه داری به کمونیسم می داند و هدف آن صرفا درهم شکستن مقاومت بورژوازی است، و با ازمیان رفتن این مقاومت وجود آن دیگر موضوعیتی ندارد. لنین نیز دیکتاتوری پرولتاریا را دولت گذار می نامد. اما، در این صورت، این دولت صرفا وسیله ای است گذرا و موقت در خدمت الغای مالکیت خصوصی و دیگر نمی توان آن را غایت مبارزه طبقاتی دانست. فرق مهم تر مارکس و لنین در این مورد آن است که مارکس دیکتاتوری پرولتاریا را سازمان یابی پرولتاریا «به صورت طبقه» می نامد، حال آنکه لنین آن را دولت برساخته حزب یا همان «سازمان انقلابیون حرفه ای» می داند. به این ترتیب، از نظر لنین، حزب است – و نه طبقه کارگر رشید و سازمان یافته و متکی به خود- که قدرت را به دست می گیرد، حزب است که سوسیالیسم را مدیریت می کند و سازمان می دهد، حزب است که در مقام پیشوای مردم آنان را به راه درست هدایت می کند. این صراحت لنین درباره فعال مایشاء بودن حزب هیچ معنایی ندارد جز اینکه به نظر او دیکتاتوری پرولتاریا حکومت نخبگان بر مردم و در واقع تجسم سیاسی سلطه ایدئولوژیک کار فکری بر کار مادی است. همین دیدگاه است که بر تمام آنچه لنین در کتاب «دولت و انقلاب» درباره کمون پاریس، وجوه تشابه نظرات کمونیست ها و آنارشیست ها درباره دولت، و خصلت انتقالی و گذرای دیکتاتوری پرولتاریا می گوید، خط بطلان می کشد و نشان می دهد که نظر لنین درباره این دیکتاتوری هیچ وجه مشترکی با دیدگاه مارکس درباره دولت موقت کارگری در دوران گذار از سرمایه داری به کمونیسم ندارد. از نظر مارکس، حتی در مرحله پایینی کمونیسم، که به علت بیرون آمدن از زهدان سرمایه داری ناگزیر هنوز مهر و نشان حقوق بورژوایی را بر خود دارد، دولت از میان می رود، به این علت که دیگر طبقه ای وجود ندارد. حال آنکه لنین روبنای سیاسی این مرحله از کمونیسم را (که او آن را «سوسیالیسم» می نامد) دیکتاتوری پرولتاریا می نامد. به عبارت دیگر، درحالی که در این مرحله ظاهرا طبقات و استثمار کارگران ازسوی سرمایه داران از میان رفته است، دولت هم چنان وجود دارد. چرا؟ برای آن که مردم را – که اینک دیگر به گفته لنین همه به کارگر تبدیل شده اند و از دولت مزد می گیرند- به تولید وادارد تا جامعه به ثروت مورد نیاز برای گذار به مرحله عالی تر کمونیسم دست یابد. روشن است که به این ترتیب، آنچه لنین آن را جامعه سوسیالیستی می نامد چیزی جز سرمایه داری دولتی نیست.

غلامی: من بحثم را با بخشی از نظریات رالف میلی بند ادامه می دهم. «دولت و انقلاب» به درستی یکی از مهم ترین آثار لنین دانسته می شود. این اثر به چالش هایی می پردازد که برای نظریه و عمل سوسیالیستی بی اندازه اهمیت دارند و تاکنون هیچ یک از آن ها فعلیت خود را از دست نداده اند و از آن رو که نویسنده اثر لنین است، به منزله شرحی از نظریه مارکسیستی دولت، پیش و به ویژه پس از تصرف قدرت، از اعتباری استثنائی در میان نسل های پیاپی سوسیالیست ها برخوردار بوده است. این اثر، به ویژه در سال های اخیر به سبب روح و گوهر ه اش، توانسته با اشتیاق علیه تجربه رژیم های بیش از حد بوروکراتیک نوع شوروی و همچنین حزب کمونیسم رسمی به کار گرفته شود. نکته اساسی که کل استدلال لنین بر گرد آن می چرخد و او بارها و بارها به آن بازمی گردد، برگرفته از مارکس و انگلس است: «همه انقلاب های پیش دستگاه های دولتی را کامل به عبارت دیگر مستحکم کرده اند. طبقه کارگر نمی تواند صرفا دستگاه دولتی را به چنگ آورده و از آن برای تحقق هدف های خود استفاده کند». اهمیتی که لنین برای این ایده قائل شد، اغلب به این معنا گرفته شده است که هدف دولت و انقلاب، قرار دادن انقلاب قهرآمیز در مقابل گذر مسالمت آمیز است. این برداشت خطاست. این تقابل، بی شک مهم است و لنین اتفاقا با قطعیتی بیش از مارکس، باور داشت که انقلاب پرولتری جز به روش های قهرآمیز میسر نمی شد. اما چنان که اخیرا لوچیو کولتی، مارکسیست ایتالیایی، یادآور شد: «جدل لنین علیه کسانی نیست که در پی تصرف قدرت نیستند. آماج حمله او اصلاح طلبی نیست. برعکس، او کسانی را نشانه گرفته است که صرفا خواهان تصرف قدرت اند، و نه درهم شکستن دولت کهنه» (مقاله «دولت و انقلاب» لنین، رالف میلی بند، ترجمه بهرنگ نجمی، سایت اقتصاد سیاسی).

حالا پرسش اساسی اینجاست که بالاخره چه نوع دولت پساانقلابی جایگزین دولت درهم شکسته بورژوازی می شود. یکی از اصل های بنیادین مارکسیسم این است، انقلاب پرولتری بعد از درهم شکستن دولت کهنه، خود دولت را از میان برنمی دارد، دولت بر جا می ماند حتی برای زمانی طولانی. لنین به زوال دولت باور دارد. تلقی او از مفهوم زوال دولت این است: دولت نه تنها آغاز به زوال می کند، بلکه پیشاپیش در حال فروپاشی بوده است. دولت از دولت های بوروکرات به دولت های کارگر مسلح تبدیل شده و لنین یادآور می شود که این «در هر حال یک دستگاه دولتی است»، اما در هیئت کارگران مسلح که اقدام به تدارک میلیشیایی از سراسر جمعیت می کنند. لنین در «انقلاب پرولتری و کائوتسکی مرتد» که پس از تصرف قدرت ازسوی بلشویک ها به نگارش درآمده، به تندی این دیدگاه کائوتسکی را رد می کند که طبقه می تواند سیادت کند و نه حکومت. دولت و انقلاب درست بر پایه این مفهوم بنا شده است که طبقه می تواند حکومت کند نه فقط سیادت.

لنین تاکید می کند: «انقلاب عبارت از فرمانروایی یک طبقه جدید نیست که به یاری دستگاه های دولتی پیشین اداره امور کشور را به دست می گیرند، بلکه این طبقه دستگاه دولتی را درهم می شکند و به یاری یک دستگاه جدید حکومت می کند. این دستگاه جدید چنانچه در دولت و انقلاب ظاهر می شود، دولت کارگران مسلح است». میلی بند باور دارد ظاهرا آنچه در اینجا ما با آن روبه روییم سلطه طبقاتی بدون میانجی است، مفهومی که بیشتر با آنارشیسم هم نواست. در فصل دوم کتاب شما با عنوان «حزب لنینی، سازمانی بوژروایی برای استقرار سرمایه داری دولتی»، تفسیری تقریبا متضاد یا مغایر این وجود دارد: «حزب سیاسی مارکسیستی همزاد مارکسیسم است. نفس مارکسیسم به معنای وجود حزب سیاسی مارکسیستی است. مارکسیسم دال بر وجود عده ای انسان سیاست ورز به نام مارکسیست است که از گروه های سیاست ورز دیگر مانند آنارشیست ها، لیبرال ها، ناسیونالیست ها و… متمایزند و مشی سیاسی متفاوتی را نمایندگی می کنند و پیش می روند.

آنچه سیاست ورزان مارکسیست را با هم متحد می کند و آنان را از سیاست ورزان دیگر متمایز می کند همانا مارکسیسم است که لنین آن را ایدئولوژی سوسیالیستی می نامد» («دگردیسی کمونیسم مارکس»، ص ۱۲۱). به نظرم در اینجا نسبت به لنین نوعی تقلیل صورت می گیرد. مهم تر از همه اینکه، شما در فصل هفتم کتاب، «قدرت گیری حزب بلشویک بر بستر انقلاب اکتبر ۱۹۱۷»، با اینکه لنین به تندی علیه کائوتسکی حرف می زند، اما شما آن را در کنار کائوتسکی قرار می دهید و می گویید دیدگاه های آن ها به هم نزدیک است اما روش هایشان متفاوت است. به نظرم ما اینجا هم با نگاهی تقلیل گرایانه ازسوی شما نسبت به لنین روبه رو هستیم. به نظر شما این تقلیل چقدر منطقی و موجه است؟
حکیمی: تفسیر میلی بند از کتاب «دولت و انقلاب» لنین یک وجه مارکسی دارد و یک وجه غیرمارکسی و در واقع لنینی. وجه مارکسی آن همان است که شما نقل کردید و آن، درهم شکستن دولت بورژوایی به جای تصرف آن است. سخن میلی بند در این مورد درست است که لنین نظریه درهم شکستن دولت بورژوایی را از مارکس گرفته است، که خود مارکس نیز البته پس از تجربه شکست کمون پاریس به این نظریه رسید. اما وجه غیرمارکسی تفسیر میلی بند همان است که در پاسخ به پرسش قبلی به آن اشاره کردم و در اینجا می کوشم آن را بیشتر باز کنم.

مارکس موتور محرکه تاریخ را مبارزه طبقاتی می داند. مبارزه طبقاتی به معنای مبارزه طبقه با طبقه است، که در جامعه سرمایه داری خود را به صورت مبارزه طبقه سرمایه دار (بورژوازی) با طبقه کارگر (پرولتاریا) نشان می دهد، مبارزه طبقه خریداران نیروی کار با طبقه فروشندگان نیروی کار. به نظر مارکس، دولت بورژوایی محصول ناگزیر همین مبارزه طبقاتی است، و همین واقعیت است که هر مبارزه طبقاتی را به مبارزه ای سیاسی تبدیل می کند. مارکس در «مانیفست کمونیسم»، هدف مبارزه سیاسی طبقه کارگر را این گونه فرمول بندی می کند: سازمان یابی پرولتاریا به صورت طبقه، برانداختن سلطه بورژوازی، و تصرف قدرت سیاسی به دست پرولتاریا. به طبع، اگر مارکس مانیفست را پس از تجربه کمون پاریس می نوشت، چنان که گفتم، به جای «تصرف قدرت سیاسی به دست پرولتاریا» می نوشت: «درهم شکستن قدرت سیاسی حاکم و جایگزینی آن با قدرت سازمان یافته پرولتاریا». اما مسئله مورد نظر من در اینجا نه این مورد بلکه تاکید بر این نکته است که، از نظر مارکس، اولا سازمان یابی پرولتاریا سازمان یابی «به صورت طبقه» است و، ثانیا، قدرتی که جایگزین قدرت سیاسی بورژوازی می شود «قدرت سازمان یافته طبقه کارگر» است. تفاوت دیدگاه مارکس و لنین، که در تفسیر میلی بند مغفول می ماند، در همین جا خود را نشان می دهد. در دیدگاه لنین، برخلاف دیدگاه مارکس، نه سازمان یابی پرولتاریا سازمان یابی «به صورت طبقه» است و نه قدرتی که جایگزین قدرت بورژوازی می شود «قدرت سازمان یافته طبقه کارگر» (همان دیکتاتوری پرولتاریا) است. چنان که پیش تر گفته ام، لنین سازمان سیاسی پرولتاریا را به «سازمان انقلابیون حرفه ای» و دیکتاتوری پرولتاریا را به دیکتاتوری «سازمان انقلابیون حرفه ای»، که در حزب بلشویک تجلی یافت، فروکاست. بنابراین، نظریه «دولت کارگران مسلح» در کتاب «دولت و انقلاب» لنین، که میلی بند می پندارد همچنان در نزد سوسیالیست ها معتبر است، چیزی جز دیکتاتوری دولت حزبی نیست، که لنین آن را حتی به دیکتاتوری فردی فرو می کاهد. پس از انقلاب اکتبر و به ویژه بعد از پایان جنگ داخلی، موضع لنین درباره دولت حزبی، یعنی حکومت اقلیت بر اکثریت، حتی دیکتاتورمنشانه تر از پیش می شود و شکل عریان دیکتاتوری فردی را به خود می گیرد، به طوری که او از ضرورت اعمال «مدیریت فردی» در ارگان های دولتی سخن می گوید و اعلام می کند که اعمال قدرت دیکتاتوری و مدیریت فردی تضادی با دموکراسی سوسیالیستی ندارد.

بنابراین، برخلاف نظر شما، من نیستم که نظر لنین را تقلیل می دهم. لنین است که اولا نظر مارکس را درباره دیکتاتوری طبقه کارگر به دیکتاتوری سازمان انقلابیون حرفه ای تقلیل می دهد و، ثانیا، با تبدیل سازمان یابی طبقه کارگر را به حزب مارکسیستی، مبارزه طبقاتی کارگران با سرمایه داران را به مبارزه مارکسیست ها با لیبرال ها، مبارزه مارکسیست ها با ناسیونالیست ها، مبارزه مارکسیست ها با آنارشیست ها، و مبارزه مارکسیست ها با… تقلیل می دهد. علت این تقلیل مبارزه طبقاتی طبقه کارگر به مبارزه حزبی با احزاب سیاسی دیگر نیز آن است که حزب لنینی سازمانی است که نه بر بنیاد جنبش طبقه کارگر علیه طبقه سرمایه دار و دولت آن بلکه بر بنیاد ایدئولوژی مارکسیسم ساخته می شود.

اما در مورد نقد لنین بر کائوتسکی در کتاب «انقلاب پرولتری و کائوتسکی مرتد»، من در فصل هفتم از بخش مربوط به لنین در کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» نشان داده ام که لنین و کائوتسکی یک وجه مشترک اساسی دارند و آن جایگزینی دولت طبقاتی (دیکتاتوری پرولتاریا) با دولت حزبی است. در مورد لنین، در پاسخ به پرسش های شما دیدگاه او را درباره دولت حزبی توضیح داده ام و تکرار نمی کنم. در مورد کائوتسکی نیز با استناد به مقاله او تحت عنوان «دیکتاتوری پرولتاریا» در فصل فوق به تفصیل شرح داده ام که، به نظر کائوتسکی، پس از گذار مسالمت آمیز از سرمایه داری به سوسیالیسم، آن که حکومت می کند حزب است و نه طبقه. او بدین سان دیکتاتوری پرولتاریا را رد می کند و به جای آن حکومت حزب سوسیالیستی را مطرح می کند. در واقع، کائوتسکی، با متمایزکردن حزب از طبقه، دیکتاتوری حزب سوسیالیستی را جایگزین دیکتاتوری طبقه کارگر می کند. بنابراین، او در مورد حکومت حزبی و دیکتاتوری نخبگان متکی بر کار فکری صرف با لنین هم نظر است. تفاوت آن ها – افزون بر چگونگی گذار از سرمایه داری به سوسیالیسم، که به نظر کائوتسکی مسالمت آمیز است اما به دیده لنین قهرآمیز – در این است که کائوتسکی دیکتاتوری حزب مارکسیستی را برای استقرار دموکراسی پارلمانی می خواهد، حال آن که هدف لنین از برپایی این دیکتاتوری استقرار سرمایه داری دولتی است. بنابراین، تا آنجا که به دموکراسی شورایی سرمایه ستیزانه مربوط می شود آنها هر دو با آن مخالف اند.

نکته آخر اینکه فقط در مورد حکومت حزبی و سلطه کار فکری بر کار مادی نیست که لنین و کائوتسکی اتفاق نظر دارند. وجه اشتراک دیگر آنها، که آن نیز بر جدایی کار فکری از کار مادی مبتنی است، نظریه ادغام یا پیوند است که بر اساس آن آگاهی سوسیالیستی -که به زعم هر دوی آن ها محصول کار فکری دانشوران بورژواست- از بیرون به درون جنبش کارگری برده می شود تا از پیوند یا ادغام این دو، حزب مارکسیستی به وجود آید.

غلامی: شما در کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» ظاهرا هرچه در باره لنین نوشته اید در نقد اوست. آیا در لنین وجه مثبت هم می بینید، یا هر چه در او بوده به نظر شما منفی است؟
حکیمی: نه، من به لنین فقط انتقاد نکرده ام بلکه به جنبه های مثبت او نیز به طور گذرا اشاره کرده ام، منتها این جنبه ها را عمدتا در شخصیت او یافته ام و نه در دیدگاه های سیاسی و اقتصادی و فلسفی او. دست کم به سه ویژگی شخصی برجسته در لنین می توان اشاره کرد: ۱- انسجام فکری. لنین در طول عمر سیاسی اش، که از ۲۳ سالگی شروع شد و در ۵۴ سالگی پایان گرفت، مبارزه خود را بر اساس یک خط فکری بس منسجم پیش برد و به ندرت دچار لغزش و نوسان از این خط شد. ۲- انضباط و استحکام و قاطعیت در مبارزه برای اهداف خود. کمتر کسی را در سطح رهبران سیاسی جهانی می توان نام برد که در مبارزه برای دست یابی به اهداف مورد نظرش از قاطعیت و استحکام و انضباط لنین برخوردار بوده باشد. بی تردید، او در استحکام و انضباط آهنین حزب بلشویک و پیروزی منتج از ویژگی های آن نقش تعیین کننده ای داشت. ۳- واقع بینی و صراحت در بیان دیدگاه. به نظر لنین، کسب قدرت سیاسی از سوی بلشویک ها حتی در حالتی که آن ها در ساویت ها در اقلیت بودند نه تنها مجاز بلکه ضروری بود. او می گفت حزب باید در همه حال آماده به دست گرفتن قدرت باشد. وقتی تسرتلی منشویک، وزیر پست و تلگراف دولت موقت، در کنگره اول ساویت ها گفت «هیچ حزبی در روسیه وجود ندارد که آماده به دست گرفتن تمام قدرت باشد» لنین این گونه به او پاسخ داد: «وجود دارد… حزب ما هر لحظه آماده است تمام قدرت را به دست گیرد». آنچه لنین را از منشویک هایی چون تسرتلی و امثال او متمایز می کرد و در عین حال موفقیت او را رقم می زد همین واقع بینی و صراحت در بیان اهداف و نظرات خود بود. لنین این را فاش می گفت که هدف هر حزب سیاسی به دست گرفتن تمام قدرت در هر لحظه ممکن است. رهبرانی که این واقعیت را پنهان می کردند در قیاس با لنین ریاکار و عوام فریب بودند. لنین در قیام بلشویک ها در اکتبر ۱۹۱۷ نیز با دیگر رهبران حزب همین گونه برخورد کرد. تروتسکی در مورد قیام برای به دست گرفتن قدرت با لنین موافق بود، اما می گفت باید آن را تا زمان برگزاری کنگره دوم ساویت ها عقب انداخت. او بر این باور بود که بلشویک ها تا آن زمان اکثریت ساویت ها را به دست خواهند آورد و این اکثریت به قیام بلشویک ها مشروعیت می دهد. لنین ضمن این که این مشروعیت را مغتنم می شمرد، اما اساس تصمیم گیری را بر صحنه واقعی نبرد و کسب موفقیت در این صحنه می گذاشت و داوری مردم درباره خودش را در اولویت های بعدی قرار می داد.

غلامی: مایلم پرسش آخر را به انگلس اختصاص دهم. انگلس را عموما رفیق و هم سنگر مارکس می دانند، حال آن که شما در کتاب «دگردیسی کمونیسم مارکس» او را سرآغاز این دگردیسی و بنیان گذار «جهان بینی مارکسیستی» و در واقع ایدئولوژی مارکسیسم می دانید. فکر نمی کنید برخورد شما با انگلس حاوی نوعی تناقض است و اگر نیست، دلیل شما برای این که انگلس آغازگر دگردیسی کمونیسم مارکس بود چیست؟
حکیمی: در این که انگلس رفیق و هم سنگر مارکس بود تردیدی نیست. انگلس بود که حتی وقتی که مارکس هنوز چندان با زندگی طبقه کارگر آشنا نشده بود، اثر درخشان «وضع طبقه کارگر در انگلستان» را نوشت. انگلس بود که با نوشتن مقاله ای درباره اقتصاد سیاسی، مارکس را به مطالعه اقتصاد برانگیخت، که سرانجام به نگارش اثر دوران ساز «سرمایه» انجامید. انگلس بود که به سبب اشتغال در کارخانه پدرش در منچستر با کارگران مبارز و پیشرو دوست شد و سپس مارکس را با آنان آشنا کرد. انگلس بود که همکار مارکس شد و نخست در مبارزه نظری با هگلی های جوان و نگارش کتاب های «خانواده مقدس» و «ایدئولوژی آلمانی» و سپس در تدوین «مانیفست کمونیسم» فعالانه شرکت کرد. و سرانجام انگلس بود که اگر کمک مالی نمی کرد مارکس هیچ گاه قادر به نوشتن آثاری چون «گروندریسه»، «نظریه های ارزش اضافی» و «سرمایه» نمی شد.

با این همه، او نمی باید به لحاظ فکری و نظری با مارکس یک کاسه می شد. بنیان این اقدام ناشایست را نخست احزاب سوسیال دموکرات آلمان و روسیه گذاشتند، چنان که گویی آن دو یک روح اند در دو بدن. ممکن است تفاوت عملکرد انگلس با نظریات او نوعی تناقض باشد. اما، حتی اگر چنین باشد، این تناقضی است در درون واقعیتی به نام انگلس، چراکه بررسی های بعدی به ویژه تحقیقات دست کم نیم قرن اخیر نشان داده که مارکس و انگلس هیچ گاه یک روح در دو بدن نبوده اند، به طوری که پژوهشگران برخی از دیدگاه های انگلس متاخر خاصه در زمینه فلسفه را از لونی متفاوت با رویکرد مارکس به فلسفه دانسته اند. این تفاوت در کلی ترین سطح عبارت است از تفاوت بین ماتریالیسم پراکسیسی یا تاریخی مارکس، که بر وحدت کار فکری و کار مادی استوار است، و ماتریالیسم فلسفی انگلس، که بر جدایی و گسست این دو نوع کار و تفوق اولی بر دومی مبتنی است.

تا پیش از مرگ مارکس، انگلس نیز چون مارکس مخالف «مارکسیستی» نامیدن کمونیسم مارکس بود. به گفته ماکسیمیلیان روبل، انگلس بهتر از هر کسی می دانست که این عنوان خطر تحریف نظریه ای را در بر دارد که باید بیان نظری یک جنبش اجتماعی دانسته شود و نه آیینی که کسی آن را برای خدمت به منافع روشنفکران نخبه اختراع کرده است. با این همه، کمتر از پنج سال پس از مرگ مارکس، انگلس از «جهان بینی مارکسیستی» سخن گفت. بازهم به گفته روبل، هنگامی که انگلس تصمیم گرفت که عناوین «مارکسیسم» و «مارکسیستی» را از رقبای سیاسی اش بگیرد و به خود اختصاص دهد اصلا فکر نمی کرد که به این ترتیب به پدرخوانده اسطوره ای تبدیل می شود که مقدر بود بر قرن بیستم حکومت کند.

انگلس همچنین نخستین کسی بود که، در کتاب «آنتی دورینگ»، برای مارکسیسم سه جزء قائل شد که هر کدام از آن ها از منبعی خاص سرچشمه می گرفت: فلسفه از فلسفه کلاسیک آلمان، اقتصاد از اقتصاد سیاسی انگلستان، و سیاست از سوسیالیسم فرانسه. البته انگلس نیز، همچون مارکس، فلسفه را به عنوان ملکه علوم یا علمی بر فراز سر علوم خاص رد می کرد. اما بدیل او برای فلسفه نه پراکسیس یا انسان عملی- نظری بلکه یک «جهان بینی مبتنی بر علوم واقعی» بود، و بدین سان نوع دیگری از فلسفه را از در دیگر وارد نظریه خود می کرد. انگلس این جهان بینی را دیالکتیک ماتریالیستی یا همان ماتریالیسم دیالکتیکی می نامید. فهم این نکته ذکاوت چندانی نمی خواهد که رابطه جهان بینی مورد نظر انگلس با علوم واقعی همان رابطه متافیزیک با علوم خاص بود. به این ترتیب، ماتریالیسم دیالکتیکی انگلس چیزی نبود جز نوع خاصی از متافیزیک. دقت در جزئیات این ماتریالیسم ما را به همان ویژگی های متافیزیک قدیم می رساند. این متافیزیک دست کم از ارسطو به بعد، طبیعت را هستی ای دانسته که ابتدا از موجودات اجتماعی و تاریخی تولیدکننده و کارورزی به نام انسان منتزع شده و سپس درباره چیستی آن بحث شده: این که آیا از ماده ساخته شده یا از ایده. و بسته به پاسخ فیلسوفان به این پرسش، آنان به دو اردوگاه ماتریالیسم و ایدئالیسم تقسیم شده اند. این نکته درباره ماتریالیسم دیالکتیکی انگلس نیز صادق بود. این جهان بینی نیز به یک طبیعت فاقد پراکسیس و تهی از انسان های اجتماعی و تاریخی تولیدکننده و کارورز قائل بود، که انگلس در مقام ماتریالیست جنس آن را نه ایده بلکه ماده می دانست. به این ترتیب، جوهر دیدگاه فلسفی انگلس چیزی نبود جز شکل دگردیسی یافته رویکرد عملی- انتقادی و انقلابی مارکس که به معنای پشت سر نهادن هر دو اردوگاه ماتریالیسم و ایدئالیسم و گذر به فراسوی آن هاست.

انتهای پیام