فساد سیستمی در حکومت معاویه

محمدرضا یوسفی، استاد دروس خارج فقه حوزه‌ی علمیه‌ی قم در کانال تلگرامی خود نوشت: «قدرت بسترساز فساد در هر حکومتی است. کائوتيلا از کارگزاران ايالت‌هاي شمالي هند، بيش از دو هزار سال پيش مي‌نويسد: «همانگونه که نمي‌توان از چشيدن مزۀ عسل يا زهري که بر نوک زبان نشسته است چشم پوشيد براي کسي که با پول‌هاي دولت سر و کار دارد ممکن نيست که حداقل مزمزه‌اي از اين ثروت نکند.

از این رو همه حکومتها به دلیل دسترسی آسان به منابع مالی و امکان قانون گذاری برای منافع شخصی و بهره گیری از ابزار زور برای به دست آوردن اموال و ثروت همواره در معرض فساد هستند. لازم به توضیح است که فساد سطوحی دارد.

اولین آنها، فساد فردی است که گاه در رشوه های کوچک یا دزدی ها تا برخی سوء استفاده های مالی، خود را نشان می دهد.

نوع دوم، فساد سازمان یافته بوده که معمولترین نوع فساد است که به صورت شبکه ای مانند باندهای ارتشاء، اختلاس و… رخ می دهد.

نوع سوم، فساد سیستماتیک است که سیستم دچار کارکرد معیوب شده و به صورت خودکار نمی تواند این عیب را بر طرف کند از این رو این فساد در حال انتشار و گسترش است به گونه ای که مواجهۀ با آن به صورت فردی ممکن نبوده و باید عزمی استوار در برخورد با آن صورت گیرد.

نوع دیگر فساد، فساد ساختاری بوده که فساد به یک نهاد تبدیل شده، در اینجا قواعد بازی سیاست، آلوده شده است. مثلا پرداخت رشوه جزیی لاینفک از نظام اداری برای گرفتن منصب شده و یا شرط ارتقاء، آلودگی و وابستگی و حامیگری است. البته فساد ساختاری با فساد سیستماتیک همپوشانی هایی دارند. آخرین نوع فساد این است که علاوه بر سازوکارها، آدمها هم فاسد می شوند که به آن فساد سیستمی، همگانی یا فراگیر نیز گفته می شود.

معاویه قدرت را از طریق فرایند قانونی و انتخاب عمومی و رضایت مردم به دست نیاورده، بلکه به واسطه غلبه و به زور آن را در چنگ خود گرفت. وی برای بقای آن به هر وسیله ای تمسک می کرد. مسعودی در مروج الذهب نقل می کند که او در پاسخ به صعصعه بن صوحان که از سوی علی نامه ای برای معاویه آورده بود، گفت: زمین از آنِ خداست و من خلیفه و جانشین خدا در روی زمینم پس هر آنچه از مال خدا به دست آید، متعلق به من است و به هر که بخواهم می بخشم. این تفکر که حکومت را یک قرارداد عمومی بین مردم و حاکم نمی داند و در نتیجه خود را پاسخگوی آنان ندانسته، خود را مالک مطلق اموال عمومی می داند، راه را برای هر گونه فسادی باز می کند.

بر این اساس وی با عمروعاص قرار گذارد که در صورت خلافت، عمروعاص را مالک مطلق مصر کند و از او خراج نخواهد و در نحوه حکومتداری وی نیز دخالتی نکند. عمروعاص در دوره حکومت حدود یازده ساله خود ثروت بزرگی به دست آورد. هنگامی که عمروعاص در سال 43 درگذشت، 325 هزار دینار، هزار درهم، حدود 200 هزار دینار مستغلات بر جای گذارد.

مسعودی در قرن سوم می نویسد الان فقط یک باغ به جا مانده از عمروعاص یک میلیون دینار ارزش دارد. اما معاویه تمامی اموال عمروعاص را پس از مرگش مصادره کرد. همچنین او دست سایر کارگزارانش را برای فساد مالی باز گذارده بوده بود. مهم برای او، ارسال خراج به دولت مرکزی و تثبیت قدرتش و احراز سرسپردگی کارگزارنش بود. از این رو کارگزاران وی آلوده به انواع فساد مالی بودند. معاویه نیز از این امر خبر داشت از این رو پس از مرگ آنان، نیمی از امولشان را مصادره می کرد.

معاویه و کارگزارانش از این موقعیت سوء استفاده کرده و با اموالی که انباشته کرده بودند دست به تجارت می زدند. و از این طریق نیز ثروت هنگفتی کسب می کردند. آنان برای فعالیت اقتصادی خویش بر خلاف سایر بازرگانان، مالیاتی پرداخت نمی کردند و از این طریق در یک رقابت نابرابر با سایر تجار قرار داشتند.

دست اندازی بر اموال عمومی و اعطاء رانت به نزدیکان نیز یکی از خصایص این دوران بود.
بیان ابعاد فساد اقتصادی دوران معاویه از محدوده این یادداشت کوتاه می گذرد. اما توجه به این نکته لازم است که یکی از مهمترین علل نارضایتی مردم همین مفاسد مالی بود که در بیانات حضرت اباعبدالله و همچنین در نامه بزرگان کوفه به سیدالشهداء منعکس شده است.

فساد در حکومت معاویه از مرز فساد سیستماتیک گذشته بوده و به فساد سیستمی رسیده بود. در شرایط فساد سیستمی، شرط ارتقاء و کارگزاری، آلودگی و وابستگی و حامیگری است. افرادی بر کار گماشته می شوند که سرسپردگی خود را ثابت کرده، از بنی امیه باشند و برای معاویه حاضر باشند که هر حقی را باطل و هر باطلی را حق جلوه دهند. کسانی که از انجام هر فسادی اباء نداشته باشند به عبارتی سازوکارهایی حاکم شود که آدمهای فاسد بر مسند نشینند.

این نوع حکومتداری موجب نارضایتی عمومی و اعتراضات بوده و هست.»

انتهای پیام