هادی سروش: در پرونده‌ای که شبهه دارد، قصاص قابل اجرا نیست
/درآمدی بر واکاوی فقهی و عقلانی «اجرای حدود»/
زهرا منصوری، انصاف نیوز: هادی سروش درباره‌ی اجرای حکم قصاص به انصاف نیوز گفت: اضطرار،افکار عمومی و سو استفاده‌ی دشمن مواردی است که مانع از اجرای حد می‌شود و اگر به اجرای حدود می‌پردازیم به این معنی نیست، بگیرید و ببندید. از سوی دیگر وقتی افکار عمومی نسبت به اجرای حدی شک دارند، باید آنها را قانع کنند و برای اجرای باید زمان‌شناس بود.»
در طی چند وقت اخیر احکام اعدام واکنش‌های افکار عمومی را در شبکه‌های اجتماعی به دنبال داشته است، برای مثال اعدام نوید افکاری که به اتهام قتل در مردادماه ۹۷ بازداشت شد و به دو بار اعدام محکوم شد، اجرای زودهنگام این حکم اعتراض‌هایی را به دنبال داشت. از سوی دیگر حکم اعدام سه نفر از معترضان آبان‌ماه باعث ترند شدن هشتگ اعدام نکنید در توییتر شد. البته جلوی این احکام بعدا گرفته شد. درباره‌ی موضوع احکام اعدام‌های اخیر با هادی سروش- مدرس حوزه- گفت‌وگویی کردیم که متن کامل آن در پی می‌آید.
- بیشتر بخوانید:
اعدام نمی‌شوند؟«عکس‌العمل‌ها به کمک وکلای متهمان آمد»
پرونده نوید افکاری و اطلاعیه قوه قضاییه
هادی سروش، استاد حوزه می‌گوید از نظر فقهی و شرعی میان تشریح و اجرای حدود تفاوت وجود دارد و در این‌باره به انصاف نیوز توضیح می‌دهد: «در تشریع و قانون‌گذاری برای جرایم مالی و جانی یک‌سری از حدود و جزاها را قرار دادیم که در کتاب و سنت هم آمده و باید به آن پایبند باشیم. در اینجا هم هیچ انکاری نسبت به تشریع قانون‌گذاری الهی نداریم. آیات متعددی از در این باره داریم، برای مثال آیه‌ی «تلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَ ۚ» ترجمه‌ی آن این است که « این حدود الهی است و از آن گذر نکنید» در آیه‌ی 14 سوره نسا داریم اگر کسی از حدود الهی گذر کند یا بیش از آنکه خدا فرموده انجام دهد، به تعبیر قرآن آنها عاقبت بسیار بدی دارند. این نکته‌ها مربوط به تشریع حدود است که هر مسلمانی به آن پایبند است.
او ادامه داد: اما نکته‌ی دوم مربوط به اجرای حدود است. در اجرای حدود در فقه گزاره‌ها و موارد مهمی مطرح شده که با توجه به آنها حدود الهی را می‌توان در مقابل انسان‌هایی که جرم قطعی مرتکب شده‌اند، اجرا کرد. اولین موضوع در اجرای حدود عدالت است، نسبت این دو باهم مثل نسبت سر با تن انسان است. ممکن است در اجرای حدود کسی اغراض شخصی و سیاسی خود را دخیل کند. امام کاظم فرمودند یک اجرای حد بر کسی که مستحق آن است از چهل صبحی که باران با طراوت بر یک منطقه‌ای ببارد، برکت بیشتری است.
این روایت امام کاظم توجه جمعی از روشنفکران، حقوق‌دانان و فقیهان و افکار عمومی را به خود جلب کرد. امام کاظم این حدیث را ذیل آیه‌ی «یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» بیان کرد. در اجرای حدود اولین موضوع ما عدالت است که از درون دل‌ها شروع می‌شود تا به مواردی به منصه‌ی ظهور می‌رسد و در همه‌ی مراحل رسیدگی به افرادی که جرم قطعی دارند، باید عدالت مد نظر باشد. اگر عدالت اجرا شود، امام موسی کاظم می‌فرمایند زمین زنده می‌شود. اما اگر اجرای حدود با قانون منطبق باشد اما عدالت رعایت نشود، معلوم نیست دیگر برکت در اجرای حدود را می‌توانیم ببینیم یا خیر.»
اهمیت زمان‌شناسی در اجرای حدود
این استاد حوزه زمان‌شناسی را در اجرای حدود مسئله‌ی مهمی می‌داند و می‌گوید در بعضی از موارد گاهی زمان اجازه‌ی اجرای حدود را نمی‌دهد و اجرای حدود توسط یک شخص تبهکار به تعویق می‌افتد و در این‌باره توضیح می‌دهد: «یک روایتی از امیرالمومنین در کتاب «تحف العقول» آمده و فرمودند هرکس زمان شناس باشد، خاستگاه مناسب زمان خود را بررسی کند و طبق زمان حرکت کند، از آنچه که می‌تواند او را به موفقیت برساند، محروم نخواهد شد. این مربوط به زمان‌شناسی در اجرای حدود است.
روایتی داریم که خانمی کاری خلاف عفت انجام داد؛ وقتی این جرم بر پیامبر ثابت شد، به امیر امیرالمونین فرمودند حد را برای او اجرا کنید. اما امیرالمونین وقتی بررسی کردند، حد را اجرا نکردند و وقتی علت را پرسیدند، حضرت علی گفت پس از بررسی متوجه شدم این خانم باردار است، اجرای حد برای او مشکل ایجاد می‌کند و پیامبر به او فرمود احسنت. اینجا قانون درست بود اما زمان آن نه. زمان‌شناسی باید نسبت به قانون وجود داشته باشد. شرایط فرد و جامعه باید مدنظر قرار گیرد. زمینه‌هایی که باعث نابهنجاری، قتل و غارتی شده را بررسی کنیم و در فقه در اجرای حدود عجله و شتاب را از ما نخواسته است. قاضی باید به اطمینان برسد و تمام راهکارها را طی کرده باشد. روایتی از امیرالمومنین داریم اگر کسی در امری شتاب کند، قبل از اینکه امکانات و زمینه‌های آن آماده باشد، آن کار به نتیجه نمی‌رسد. استاد مطهری هم در زمینه‌ی شتاب گفتند که بعضی از شتاب و عجله‌ها سقوط خوردکننده‌ای را در پی دارد. باید چگونگی شرایط را دید و شرایط فرد را که ناهنجاری کرده را باید بررسی کرد.»
هادی سروش درباره‌ی توصیه‌ی خداوند به عفو و بخشش گفت: «درباره‌ی قصاص قرآن تعبیر مهمی دارد، می‌فرماید قصاص عامل حیات شماست. در قصاص حیات و زندگی خوابیده، اما خداوند در همین آیات بیان کرده اگر عفو و گذشت شکل بگیرد، بهتر است. در نامه‌ی امیرالمومنین به مالک اشتر آمده، حصرت علی می‌فرماید از اینکه کسی را ببخشی، پشیمان نشو و هیچوقت از اینکه کسی را کیفر کنی، شاد نشو. اگرچه اکنون به حقایق این معارف عمل نشده اما این جزو افتخارات ما شیعیان است. کسانی که اجرای حدود می‌کنند، بسیار خوب است که زمان‌شناس باشند. عدالت را رعایت کنند و عجله نداشته باشند، از نظر روانی شخص و خانواده را بررسی کنند. خانواده‌ی مقتول را به عفو و گذشت تشویق کنند، اگرچه ممکن است این تبلیغ و ترویج صد درصد خروجی مثبتی نداشته باشد و خانواده‌های مصیبت دیده رضایت ندهند اما این ترویج بخشش در جامعه جای خود را پیدا می‌کند.»
پرونده‌ای که شبهه‌ای در آن باشد، حدود در آن قابل اجرا نیست
او در پاسخ به اینکه زمان برای اجرای حد تعیین شده یا خیر، به انصاف نیوز گفت: «زمان برای اجرای حد به طور مشخص تعیین نشده. اما اگر عدالت باشد همه به عدالت عشق می‌ورزند شاید پرونده‌ای در شش ماه به نتیجه برسد و متکی بر عدالت محض باشد. پس همه اجرای حد را می‌پذیرند. اگر اجرای حد براساس زمان‌شناسی و عدالت باشد، افکار عمومی آن را می‌پذیرند. اما اگر به عدالت توجهی نشود و اغراض دیگری مورد توجه باشد، یا اینکه پرونده‌ای را زود ببنیدیم تا کسی در آن دخالت نکند یا پرونده‌ای را زمان زیادی نگه‌داریم تا کسی در آن دخالت کند، اینها عدالت نیست. در فقه یک قاعده‌ی مهمی داریم، مفاد آن این است حدود الهی با اندکی شبهاتی استقامت خود را از دست می‌دهد و قابل اجرا نیست. پس پرونده‌ای که شبهه‌ای در آن باشد، حدود در آن دیگر قابل اجرا نیست.
این استاد حوزه درباره‌ی رابطه بین اجرای حدود دینی و اجرای احکام دینی به ویژه در حکومت دینی، توضیح داد: «مثلا فردی در یک اتاق در بسته در نزد یک قاضی به قتل اعتراف کند، این ارتباطی با بیرون داشته می‌تواند داشته باشد یا خیر. این سوال جدی‌ای است. کسانی که در امور قضایی هستند با بررسی همه‌ی جوانب باید مراحل را طی کنند. قطعا اگر اینکار را کنند، مورد تایید افکار عمومی قرار می‌گیرند. مردم برای آنها کف می‌زنند، خیلی اوقات حدهایی اجرا شده که افراد برای اجرای آن خوشحال شدند. برعکس آن هم وجود دارد . استاد مطهری می‌گویند جهان برای انسان مثل رفیق است. این جهان دارای اخلاق است و باید همانطور که نسبت به رفیق خود اخلاق خاص او را رعایت می‌کنیم. باید اخلاق این جهان هم رعایت کنیم و چون خوبی آن به ما برمی‌گردد. یک اتصال مرموزی بین انسان‌ها وجود دارد. جامعه یک پیکر است و هر پیکر نسبت به عضو خود حساس است. اگر واقعا ناهنجاری باشد، جهان بر علیه اوست و اگر برخلاف عدالت باشد، جامعه بر علیه آن حکم اقدام می‌کند. مثال می‌زنم، یک عضو از بدن اگر عفونت کند همه‌ی بدن بر علیه او می‌شود، پس همه بر علیه یک فرد هنجارشکن هستند. »
هادی سروش می‌گوید اضطرار، افکار عمومی و سو استفاده‌ی دشمن مواردی است که مانع از اجرای حد می‌شود و توضیح می‌دهد: « ما تصور کردیم وقتی از اجرای حدود بحث می‌شود، یعنی بگیریم و ببنیدیم. در حالی که حقوق‌دان‌ها و فقیهان کاملا به زویای این موضوع آشنا هستند. -آیه‌ی 173- سوره بقره از افتخارات اسلام است و مفاد آیه می‌فرماید :« درباره‌ی کسانی که تبهکار قطعی هستند، حد را اجرا کنید چون حقوق دیگران از بین بردند و باید هزینه‌ی آن را پرداخت کنند. اما کسانی که در تنگنایی قرار گرفتند، در حالی که ستمکار و تجاوزگر نیستند، درباره‌ی اینها اجرای حدود به مانع برمی‌خورد.»
باید افکار عمومی را قانع کرد و بعد حدود اجرا شود
او ادامه داد: «یک شخصی عمل بدی را در زمان خلیفه‌ی دوم انجام داد، خلیفه دوم به عنوان قاضی و حاکم حکم اجرای حد او را امضا کرد. خبر به امیرالمومنین رسید که حاکم یا خلیفه چنین حکمی را برای شخصی تبهکار امضا کرده‌اند و حضرت علی از خلیفه پرسید چرا این فرد اینکار زشت را انجام داده ، خلیفه‌ی دوم گفت گویا از شدت تشنگی جانش در خطر بوده و برای جرعه‌ای آب مجبور شده. در اینجا امیرالمومنین براساس همین آیه‌ی 173 فرموند درباره‌ی این شخص حکم اجرا نمی‌شود و خلیفه‌ی دوم هم قبول کرد.
کسی را فکر کنید تبهکار است اما هنوز افکار عمومی آن را نپذیرفته است، در اینجا باید افکار عمومی را قانع کرد و بعد اجرا شود. در غزوه‌ی بنی مصطلق فردی به نام عبدالله بن ابی که ظاهرا از منافقین است، بعد از غزوه پیامبر می‌توانست او را -که تا آخر بر مواضع خود ماند- براساس شرع اعدام کند. اما پیامبر از اعدام سریع او صرف نظر کرد. وقتی از پیامبر پرسیدند چرا حکم او را اجرا نکردید؟ پیامبر پاسخ داد نمی‌خواهم مردم چنین قضاوتی کنند که محمد وقتی از جنگ فارغ شده باز هم سربازان دشمن را می‌کشد. برای پیامبر افکار عمومی مهم است. مسائلی که برای مردم مشکوک است حتما باید درباره‌ی آن توضیح داده شود.
هادی سروش با اشاره به بخشی از بیایانت حضرت علی (ع) در مورد حد مبنی براینکه «در سرزمین دشمن دوست ندارم، اجرای حد کنم» توضیح داد: «چرا که می‌ترسد بعد از اجرای حکم برای آن شخص، به دشمن ملحق شود و دشمن سو استفاده کند. هرگونه رفتاری که می‌تواند دشمن از آن سو استفاده کند، باید ضابطه‌مند شود. پس بر سربازهایی که ممکن بود به دشمن ملحق شوند یا در سرزمین دشمن بودند، حد را اجرا نمی‌کرد تا دشمن سو استفاده نکند. البته می‌فرمود دشمن، دشمن است و به رفتار ما راضی نمی‌شود اما حداقل به او بهانه‌ای ندهیم. مورد آخری که می‌تواند اجرای حدود را متوقف و یا به عقب بیاندازد، مربوط به بحث‌های عاطفی و انسانی این ماجرا است، افراد دست اندرکار باید این مورد را لحاظ کنند، چون جامعه حساس است. حالا اگر یک نفر قرار است که اعدام شود، تثبیت شده و به موازین مربوطه هم به خوبی عمل شده؛ یعنی مراحل دادرسی به صورت عادلانه طی شده و قرار است حکم اجرا شود، بررسی‌های لازم مورد نظر شخص و خانواده‌ی او باید اعمال شود؛ جامعه نمی‌پذیرد. فرض کنید اصلا یک تبهکار باید اعدام شود، حالا کسی از خانواده‌ی او هم خودکشی کند؛ جامعه به این مسائل حساس است.
یک نمونه عرض می‌کنم، که ببینید اسلام و دین ما چقدر دقیق است و بعضی از رفتارهای ما منطبق نیست. باید در این واکاوی‌ها نقاط ضعف خود را جبران کنیم. در نهج االبلاغ آمده پیامبر حتی وقتی کسی را اعدام می‌کرد، ایشان بر تن آن فرد نماز می‌خواند و برای او دعا می‌خواند. ببیند این موضوع چه آثار روحی‌ای بر جامعه، خانواده و خود شخص پیامبر می‌گذارد؟ یا روایت دیگری است در کتاب وسائل الشیعه نقل شده که امیر المومنین قطع ید می‌کرد، البته شرایط خاصی داشت و بسیار سخت هم بود، امیرالمومنین بعد از اجرای حد به خانه‌ی آن شخص مقداری گوشت و روغن از بیت المال می‌فرستاد و می‌فرمود این را به آن شخص بدهید که تقویت شود، تا با توجه به اجرای حد، مشکل مضافی برای او پیش نیاید. اینها درس‌های زیبای اسلام است، با قوانین خود جلوی بزهکاری و تبهکاری را گرفته است و با یک نگاه وسیعی می‌خواهد قانون را اجرا کنیم.
انتهای پیام
