نابسامانی‌های سیاسی و تخریب اخلاق!
حجت الاسلام هادی سروش، استاد حوزه، در یادداشتی نوشت:
چکیده: اگر در حکومت از ادبیات دینی استفاده شد، باید مسئولان نیز مواظبت بیشتری کنند تا باورهای دینی مردم آسیبی نبیند. و تقدم مصلحت بر عدالت نیز زوایای پرخطری دارد که می‌تواند به باورهای دینی جامعه حمله کند. اگرچه سیره علی(ع) بر عدم تقدم مصلحت بر عدالت بود، اما امروزه برخی برای توجیه تقدم مصلحت در حق امام(ع) جفامیکنند. و براساس نهج البلاغه ؛ اطاعت از حاکم و حاکمان دارای اصول تعریف شده است و یک اطاعت کور و بی ضابطه ای نیست.
موضوع این جلسه خطری است که از ناحیه سیاست و سیاست‌مداران و حکمرانان نسبت به ایمان و اخلاق مؤمنان در جامعه ایجاد میشود و ممکن است که ایمان برخی از کسانی که در مواجهه با شبهات، سؤالات و نابسامانی‌های سیاسی قرار می‌گیرند، موفق نشوند که از ایمان و اخلاق و دین خود محافظت کنند.
بعد از وجود مبارک پیامبر(ص) در میان دوازده امیرمؤمنان (ع) هستند که در طول پنج سال و شش ماه حکومت داشت و حکمرانی میکرد.
بهترین الگوی حکمرانی در نهج‌البلاغه
برای ما شیعیان و بلکه برای بشریت حکمرانی امام علی(ع) الگوست. برای شیعیان به ویژه در مواردی که با معضلاتی در جامعه از نظر سیاسی و حکمرانی مواجه می‌شویم، بهترین الگو، میزان و بهترین ترازو، حکومت امام علی(ع) است. باید بدون هیچ گونه گرایش و بدون هیچ گونه جناح‌بندی به نهج‌البلاغه مراجعه کنیم و مشکلات خود و جوامع اسلامی را از نظر سیاسی به نهج‌البلاغه عرضه کرده و پاسخ آن را از نهج‌البلاغه بگیریم و به آرامش برسیم.
در ابتدا باید به خطبه چهلم نهج‌البلاغه اشاره کنم.
امام علی(ع) می‌فرمایند جامعه نیازمند یک حکمران است و هر نقد، انتقاد، علاقه و محبت شدیدی که باشد نیز نمی‌تواند توجیه‌کننده ی نبودِ حاکم و حکمران در یک جامعه باشد.
پس اگر حاکم و امیر، فاجر و یک حکمران ناپسند و یک حکمرانی باشد که رفتار او از نظر عدالت و انصاف قابل تأیید نباشد.
حکمرانی مطلوب، کافر را هم به نیازهایش می‌رساند
حکمران باید جامعه را طوری اداره کند که مؤمنان بتوانند به راحتی به اهداف خود در جامعه و زندگی برسند و حتی یک شهروند کافر نیز در آن جامعه بتواند از زندگی دنیوی خودش استفاده کند؛ معیار سیاست‌ورزی در نهج البلاغه آمده ؛ “یعمل فیه امرته المومن و یستمتع فیها الکافر”.(خطبه/۴۰)
حکمرانی در جامعه‌ای که مؤمنان در آن در مضیقه باشند و کافران در آن جامعه زندگی دنیوی مثبتی نداشته باشند.
موسی به فرعون ؛ تو رییس باش اما..
با اینکه نهج‌البلاغه را بارها مطالعه کرده‌ایم، اما گاهی در هر مطالعه‌ای انسان به مطلبی می‌رسد که گویا در دفعه گذشته آن را ندیده است. در خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه ، حضرت امیر(ع) فرمود: “موسای کلیم به فرعون گفت که ما به ریاست خود کاری نداریم و تو رئیس باش، اما به شرط اینکه عادل باشی. ما نیامدیم که ریاست تو را از بین ببریم، بلکه می‌گوییم که عادل باشی.”
پس آنچه در یک جامعه از حیث سیاسی مهم است، عدالت است. خروجی آن این است که مؤمن به زندگی مؤمنانه خود می‌رسد و کافر نیز به زندگی دنیوی خود خواهد رسید.
این فرهنگ سیاسی مثبت نهج‌البلاغه است. این خاستگاه امام علی(ع) است که در نهج‌البلاغه آمده است.
ادبیات سیاسیِ دینی و خطر احتمالی آن
اولین چیزی که برای ایمان و اخلاق انسان از حیث سیاسی پیش می‌آید و ما در محاورات و صحبت‌ها شنیده‌ایم که میگویند ممکن است خطری برای دین ما به وجود آید، این است که در یک جامعه از ادبیات دینی برای حکمرانی استفاده شود.
حکمرانی کمونیستی خطری برای ایمان کسی ایجاد نمیکند، چون اصلاً به ایمان اعتقاد ندارد، اما اگر ادبیات دینی شد، ولی رفتار دینی نشد، برای ایمان شهروندان ممکن است که مشکل ایجاد شود.
استفاده فرعون از ادبیات دینی!
تا وقتی که موسی بن عمران ظهور نکرده بود، فرعون می‌گفت: من بر شما حاکم هستم. اما همین که موسی آمد و دین را مطرح کرد، ادبیات فرعون هم تغییر کرد و گفت : من پروردگار شما هستم. یعنز استفاده از ادبیات دینی!
کلمه «رب» در ادبیات فرعون تا پیش ازاین ظهور موسی (ع) مطرح نبود و از آنجا که موسی(ع) از کلمه «رب» استفاده کرد، فرعون نیز از همین ادبیات استفاده کرد و گفت : “انا ربکم الاعلی = من آن خدای والای شما هستم.”
البته اگر حاکمیت و حکومت در یک جامعه دینی باشد، ادبیاتش نیز دینی است واز آیات و روایات استفاده می‌کند،اما اگر نواقصی درآن حکمرانی و زعامت وسیاست‌مداری درزاویه داخلی و یاخارجی دیده شود،آسیبش به اعتقادات دینی مردمان وارد میشود. پس اگرازادبیات دینی استفاده شد،باید مسئولان مواظبت بیشتری کنندکه باورهای مردم آسیبی نبیند.
خطر تقدم مصلحت بر عدالت
مسئله دیگری که برای ایمان و اخلاق خطر آفرین است و حضرت امیر (ع) گوشزد می‌کنند و بسیار هم مهم است، “تقدم مصلحت بر عدالت” است!
اگر درجامعه‌ای مسئولانش مصلحت را بر عدالت مقدم کردند، دراینجا برای ایمان و اخلاق شهروندان خطر ایجاد میشود و نمی‌شود از این حقیقت و از این واقعیت فرارکرد‌و یا انکار نمود.
وقتی که به امام علی(ع) در مواردی پیشنهاد می‌کنند که مصلحت را مقدم بر عدالت کند که کار حل شود، امام(ع) موضع‌گیری جدی می‌کنند.
مثلا امام علی(ع) در مورد برادرش عقیل عدالت را فدای مصلحت نمیکند.
و یا حاضر نیست برای یک روز معاویه را در سِمت استانداری نگه دارد.
باید این امر وجدانی را پذیرفت که اگر در جامعه‌ای یک جناح و گروه طبق مصلحت ، مورد برخورد واقع شود، به ایمان و اخلاق شهروندان ضربه وارد میشود.
در خطبه ۱۲۶ نهج‌البلاغه آمده است: به امام(ع) عرض کردند که زمزمه نافرمانی به گوش می‌رسد و عده‌ای می‌خواهند فضای جامعه را آلوده کنند و شما یک مقدار مصلحت سنجی کرده واز بیت‌المال بیشتر پرداخت کنید تا شرایط آماده‌تر شود و نافرمانی‌ها فروکش کند. امام(ع) در پاسخ میفرماید: “از من درخواست می‌کنید که بارفتارهای منفی حکمرانی خود را تقویت کنم؟ به خدا قسم که چنین نخواهم کرد؛اتامرونی ان اطلب النصربالجورفیمن ولیت علیه.. !”
اما امروزه برخی میگویند برای اینکه حاکمیتی حفظ شود، باید مصلحت‌ها را مقدم کنیم که ممکن است عدالت نیز از بین برود و اینها به امیرمؤمنان(ع) استدلال می‌کنند که در جریان مواجه شدن با قاتلان عثمان عدالت را فدای مصلحت کرد، اما این تحلیل‌ها جفای در حق امام(ع) است. گذشته از اینکه با نهج‌البلاغه جور در نمی‌آید، با آن در تعارض است.
مصلحت اندیشی مثبت و نیکو
️اگر مقصود از مصلحت، منفعت کل جامعه باشد، مصلحت‌اندیشی خوب است، اما اگر از مصلحت معنای منفعت شخصی را دنبال می‌کنید، مطلوب نیست.
مصلحت به معنای جلوگیری از ضرر در مقابل مجموع جامعه که مردم آسیب نبینند، عین عقلانیت و عدالت است .
یکی از شبهاتی که این روزها شنیده میشود این است که میگویند ؛ امام علی(ع) با قاتلان عثمان وارد نبرد نشد و دلیلش منفعت شخصی بود ! این سخن و این نسبت به حضرت (ع) سزاوار نیست. چون امام علی (ع) عامل قتل عثمان را در اطرافیان عثمان مانند شخصِ معاویه جستجو میکرد.
در عالَم سیاست سکوت و اطاعت کورمردود است
از سوغات های اهل سنت برای شیعه اطاعت محض داشتن از حاکمان است!
وقتی به نهج البلاغه مراجعه میکنیم میبینیم در عین اینکه در موارد متعدد؛ امام علی (ع) به جامعه دستور به اطاعت از حاکمیت مرکزی داده است ، اما ضوابطی را هم مطرح نموده است .
در نامه ۳۰ که به معاویه است تصریح میفرماید : “اطاعت نشانه های آشکار و راه های روشن و مسیر واضحی دارد که در آن هدف خاصی در نظر گرفته شده”
این جملات نورانی نشان این است که اطاعت کور و بی هدف و یا در مسیر غیر قابل درک از دیدگاه امام علی مردود است.
و نیز در نامه ۳۸ که به مردم مصر جهت معرفی والی جدیدشان یعنی مالک اشتر نوشت ، تصریح نمود : “اطیعوا امره فیما طابق الحق ؛ یعنی از مالک اشتر اطاعت کنید آنجا که فرمانش در راستای حق باشد”.
پس حضرت امیر “حق” بودن در اوامر والی ملاک قرار داده و تشخیص آن به عهده خود مردم و افکار عمومی وانهاده است.
و نمونه دیگر که از شگفتی های شخصیت علی (ع) است ، این است که؛ در جریان اعتراض معاویه درباره قتل و قاتلین عثمان ، امام (ع) به او نفرمود ؛ حق حرف زدن نداری و باید اطاعت کنی ! بلکه در نامه ۲۸ نهج البلاغه به او نوشت : “چون عثمان رابطه خویشاوندی با دارد تو حق داری درباره قتل او سوال کنی”.
این موارد بخوبی جهت گیری در اطاعت از حاکمان و والیان را نشان میدهد و به نظر من از افتخارات شیعه است.
مهم حفظ ایمان و اخلاق است
وقتی آدمی در برابر برخی نارسایی های سیاسی قرار میگیرد و اگر حکومت ، حکومت دینی باشد باید آدمی یکی از دو روش را انتخاب کند تا ایمان و باورهای دینی و اخلاقی اش محفوظ بماند؛
راه اول برای کسانی است که اهل نظر و مطالعه هستند ، خوب اینان باید حرفها و مواضع گروهها را بررسی کنند وبعد اظهار نظر کنند و هیچ منعی نیست.
امام علی (ع) در نامه ۵۷ نهج البلاغه که خطاب به مردم کوفه است، نوشتند: “در کار من با دید باز بررسی کنید، اگر به درستی میروم کمک کنید، و اگر نادرستی دیدید مرا به حق برگردانید.”
به تعبیر استاد مطهری در ترجمه این نامه ؛ “مرا نقد کنید تا جبران کنم “.
راه دوم مربوط به کسانی است توان و یا فرصت غوطه ور شدن در سیاسیات را ندارند .
خوب براینان لازم است طبق خطبه ۲۰۵ نهج البلاغه نسبت به “حق مظلوم” غفلت نکنند و درحد مقدور انجام وظیفه کنند ولی در عین حال خودشان را درگیر مسائل ریز حکومت و سیاست نکرده و بحث و جدال وقضاوت های غیر مستند نکنند و از اخلاق و ایمان شان حراست کنند.
به تعبیر حضرت وصی (ع) در خطبه ۸۶ نهج البلاغه؛ باید آدمی آرامش را بر جان خود گماشته و روزگار خود را به شکل طبیعی بگذارنند.
انتهای پیام
