دقت‌های عقلانی و اخلاقی در اجراء حدود شرعی

حجت الاسلام هادی سروش، استاد حوزه، در یادداشتی به بهانه‌ی بحث‌های جاری درباره‌ی جوانب اجرای حدود شرعی نوشت:

اجرای حدود شرعی که در قبال با هنجارشکنی های شرعی است؛ از اموری است که فی الجمله در نصوص دینی ما یعنی در قرآن و روایات آمده است و در فقه اسلام هم مطرح است.

اما اجرای حدود شرعی مثلا بر سارق و یا زانی و یا قاتل و باغی و محارب و … یک مسئله رها شده و بی حد و مرز نیست تا هر کسی با انگیزه های دینی و یا از روی تعصب و یا ماجراجوئی؛ مجاز به حریم شکنی باشد و یا هر کسی که بر کرسی قضاوت نشسته بتواند با اِعمال سلیقه بر جان مردم حکم راند .

در این نوشتار به بخش شرائط اجرای حدود شرعی اشاراتی خواهیم داشت، تا در نتیجه ضرورت وجود زمینه و تحقق شرائط مربوطه در باب ممانعت از منکرات شرعی هم نمایان شود.

اجرای حکم شرعی

اکثر فقیهان اجرای احکام شرعیه را به عنوان مجازات باور دارند. گرچه برخی از فقیهان اجرای حدود را مربوط به زمان معصوم میدانند و در عصر غیبت ، حداکثر قائل به تعزیرمجرم هستند ، مانند دو فقیه مهم قرن ششم؛ ابن ادریس حلی وابن زهره، ونیز میرزای قمی، و از معاصرین؛ آیت الله سید احمد خوانساری و آیت الله صانعی به این نظرگرایش دارند.

بنا به پذیرش قول مشهور که دلالت بر ضرورت اجرای حدود دارد؛ بایدبا توجه جمیع جوانب، اقدام شود.

مقدمات ضروری و عقلانی

اول: انگیزه؛ فقط عدالت

در اجرای حدود ملاک باید فقط عدالت باشد. چرا که ممکن است در اجراء حدود اغراض دیگری مانند مسایل سیاسی و یا قومی و یا مذهبی و… مطرح باشد! در آن صورت اجراء‌حدود انطباق صددرصدی با موازین دینی نخواهد داشت.

پیامبراسلام فرمود: اقامه حد بهتر از باران چهل صبح است.

امام موسی کاظم(ع) این بیان پیامبر را به خوبی تببین نمودند؛ با استشهاد به آیه ؛ یحیی الارض بعد موتها(حدید/۱۷)
فرمودند: خداوند زمین را به وسیله باران زنده نمی‏کند، بلکه مردانی را بر می‏انگیزاند که عدالت را زنده کند، سپس زمین به خاطر احیای عدالت زنده می‏شود.

بعد فرمودند: یقیناً اجرای حد در راستای اقامه عدالت سودمندتر است از چهل شبانه روز باران .
– لَیْسَ یُحْیِیهَا بِالْقَطْرِ وَ لَکِنْ یَبْعَثُ اللَّهُ رِجَالًا فَیُحْیُونَ الْعَدْلَ فَتُحْیَا الْأَرْضُ لِإِحْیَاءِ الْعَدْلِ وَ لَإِقَامَهًُْ الْحَدِّ لِلَّهِ أَنْفَعُ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْقَطْرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً(کافی۱۷۴/۷)

پس در اجرای حدود اولین موضوع عدالت است که از درون دل‌ها شروع می‌شود تا به اجراء حدود می‌رسد و در همه‌ی مراحل؛ رسیدگی به افرادی که جرم قطعی دارند، باید عدالت مد نظر باشد واگر عدالت اجرا شود،به تعبیرامام کاظم؛ زمین، زنده می‌شود.

اما اگر اجرای حدود با قانون هم منطبق باشد ولی عدالت رعایت نشود، معلوم نیست بتوان برکتی در اجرای حدود دریافت نمود!

دوم‌: زمان شناسی

امام علی (ع) فرمودند: کسی که نسبت به زمان شناخت داشته باشد، از آمادگی غافل نخواهد ماند؛ – من عرف الأیام لم یغفل عن الاستعداد.(تحف العقول)

امام صادق(ع) فرمود: کسی که به زمان خویش آگاه باشد، لغزش ها و اشتباهات او را احاطه نخواهد کرد؛ – العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس (اصول کافی)

زمان‌شناسی باید نسبت به اجرای قانون وجود داشته باشد. شرایط فرد وجامعه باید مدنظر قرار گیرد. زمینه‌هایی که باعث نابه هنجاری، قتل و غارتی شده را بررسی کنیم.
درفقه درباب اجرای حدود عجله و شتاب را از ما نخواسته است. قاضی باید به اطمینان برسد و تمام راهکارها را طی کرده باشد.

سوم‌: ترغیب به عفو

امام علی (ع) در راستای قضاوت های پیامبر (ص) فرمود:… پیامبر طرفین را به صلح دعوت می کرد و آن قدر ادامه می داد تا صلح می کردند. یدعوا الخصوم الی الصلح فلایزال بهم حتی یصطلحوا.(وسائل ۲۴۰/۲۷)

امام علی(ع) به مالک: هرگز از گذشتى پشیمان مشو و از هیچ کیفرى شادمان مباش و در هیچ اقدام تندى که شاید گریزگاهى بیابى، شتاب مکن. هرگز مباد که با خود بگویى که مرا فرمانروایى داده ‏اند، فرمان می دهم و باید بی ‏درنگ اجرا شود که این سیاه کننده‏ى دل، ویران‏گر دین و عامل نزدیکى به دگرگونی ها و انفجارها است ؛
– وَ لَا تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ وَ لَا تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَهٍ- وَ لَا تُسْرِعَنَّ إِلَى بَادِرَهٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَهً وَ لَا تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ- فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَکَهٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ.(نهج نامه۵۳)

در قرآن آیه ۴۵ مائده در باب قصاص است،در آنجا؛در عین اینکه قصاص را عامل حیات میداند اما سخن از عفو و برادری و نیکی و احسان ، و در نتیجه رحمت خدا دارد؛ فمن عفی له من اخیه شی ء فاتباع بالمعروف و اداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربکم.

چهارم‌: دوری قاضیان از قدرت ها

از زیبایی های فقه الحقوق در اسلام؛ تبیین ضرورت استقلال قاضی و قضاء است.
استقلال به معنای آزادی ازپذیرش هر گونه اعمال نظر از سوی صاحبان قدرت و ثروت میباشد.

امام علی(ع) درعهدنامه مالک نوشت: منزلت قاضی را چنان کن که هیچ کس ازخواص تودرآن طمع نورزد.تا بدین وسیله قاضی از توطئه آنان نزد تو در امان باشد و او را نزدیک خود بنشان و قضاوت او را امضا و حکمش را اجرا کن و پشتیبان او باش.- اعطه من المنزله لدیک ما لایطمع فیه غیره..

پنجم: ضرورت رفتارهای عاطفی بعد از اجرای حکم؛

در عین اینکه اجرای حدود افکار عمومی را راضی می کند اماممکن است نارسایی های عاطفی و روانی ایجاد کند.

در نهج البلاغه آمده:
پیامبر اجرای حد می نمود و سپس شخصاً بر او نماز می خواند.(خ۱۲۷)

امام علی قطع دست می کرد اما تا مدتی از بیت المال برای آن شخص گوشت و روغن می داد که بنیه مجرم تحلیل نرود.

این چنین رفتاری بر عواطف آسیب دیده خود مجرم و خصوصا خانواده بی گناه او تاثیر ژرف دارد‌. نه اینکه بگونه ای اجرای حد شود که نزدیکان آن شخص خودکشی کنند و یا گرفتار بیماری های روانی صعب العلاج شوند!

ششم؛ بررسی دقیق و مستندات و عدم شتاب زدگی و عجله.

حدیث ؛ ادرئوا الحدود بالشبهات؛ از افتخارات فقه و حقوق اسلام است که طبق مفاد آن؛ قاضی درمقام صدور حکم شرعی، باورودکمترین و یا کوچکترین شبهه ای باید انشاء حکم را متوقف کند.
این نشان از عدم جواز عجله و شتاب در حکم و اجرای آن است.

بیان امام علی (ع) چنین است؛ از نادانی شخص، عجله کردن پیش از امکان و از دست دادن امکانات پس از فرصت است. – من الخرق المعاجله قبل الامکان والابعد الفرحه. (نهج ق/۳۶۳)
تعبیر استاد شهید مطهری چنین است که برخی شتاب زدگی هاواقدامات سریع باعث سقوطهای خُرد کننده خواهد شد. شتاب وبی توجهی در مورد حد شرعی سقوط خطرناک به دنبال دارد!

موانع اجراء

اضطرار:
اضرار آن حالت وادارکننده شخص به کاری می باشد.
ما تصور کردیم وقتی از اجرای حدود بحث می‌شود، یعنی بگیریم و ببنیدیم. در حالی که حقوق‌دان‌ها و فقیهان کاملا به زویای این موضوع آشنا هستند. -آیه‌۱۷۳سوره بقره از افتخارات اسلام است.

آموزه آن آیه، چنین است:
کسانی که رفتارهنجارشکن و تبهکار قطعی هستند، مورد اجرای حد هستند تا از حقوق دیگران محافظت شود. و آنان باید هزینه‌ی رفتار خود را پرداخت کنند. اما کسانی که در تنگنایی قرار گرفتند و برآن اساس مرتکب جنایتی شدند، در حالی که ستمکار و تجاوزگر نیستند، درباره‌ی شان اجرای حدود به مانع برمی‌خورد.

زنی به دلیل اضطرار و نجات از تشنگی شدید، مرتکب عمل زنا شد،عمر میخواست حد زنا بر او جاری نماید، اما امام علی(ع) پس از بررسی، با استناد به آیه ۱۷۳بقره ؛فمن اضطر غیر باغٍ و لاعادٍ ، از اجرای حد ممانعت نمود. در این حال بود که عمر گفت: لولا علی لهلک عمر؛ اگر علی نبود، عمر هلاک شده بود. (فقیه ۱۲۵/۴)

سرقت در عام المجاعه (سال قحطی) موجب اجرای حد نیست. یعنی در شرایط خاص زمانی اجرای حد مصلحت ندارد. (وسائل الشیعه باب حد سرقت)

ممانعت ازایجادخطر افزون تر:
این عنوان، تحت قاعده نفی عسر و حرج قرار می گیرد که حکایت از مشقت می کند.
در حدیثی امام علی(ع)فرمود: کنیز تحت اختیار پیامبرمرتکب گناه شده بود، پیامبربه من دستورداد تاحد را بر او جاری کنم، ولی متوجه شدم اوتازه در عادت نفاس قرار گرفته است، ترسیدم اجرای حد موجب مرگ او شود، لذاحد را اجرا نکردم،و به عرض رسول خدا رساندم، ‌ایشان ضمن تأیید، فرمودند: احسنت ودرنتیجه حد به تأخیر افتاد.(ابن قدامه ۳۲۹/۱۲)

توجه به عدم‌ پذیرش یا بدبینی افکار عمومی
تنگنایی که افکار عمومی می تواند در مورد حکمی رقم زند، به سادگی آن حکم را تحت قاعده نفی عسر و حرج قرار می دهد و حرج به معنای؛ تنگنا و محدودیت می باشد.

مضاف به اینکه در اجرای حدود الهی به مقتضای عقل باید متوجه شرائط جامعه بود که التهابی ایجاد نشود که در اینصورت گرچه مجرم به سزای خود رسیده باشد اما بازدارندگی در دیگران ایجاد نمیکند و بلکه چه بسا مشکل آفرین هم بشود!

در غزوه بنی المُصطلق که جنگ به پایان رسید و خیانت عبدالله بن ابی در ایجاد اختلاف و شکاف در میان جبهه خودی روشن شد، پیامبر اعظم (ص) از کشتن او پرهیز داشت و در پاسخ کسانی که اصرار بر اعدام عبدالله داشتند، فرمودند: اگر به قتل او دستور دهم، آنگاه خواهند گفت: محمد بعد از پایان جنگ، سربازان را می‏ کشد. (سیره ابن هشام‌۷۷۸/۱)

وقتی افکار عمومی نسبت به مجازاتی قانع و تسلیم نباشد ، هیچ نمیتواند اثر مثبتی در سطح جامعه بگذارد . امام علی(ع) به زیبایی دلالت و بلکه حجیت افکار عمومی مطرح نموده فرمود : خوبان جامعه میتوانند بر اساس آنچهخدا بر زبان افکار عمومی جاری ساخته دلالت شوند . / إنَّما يُستَدَلُّ عَلَى الصّالِحينَ بِما يُجري اللّه ُ لَهُم عَلى ألسُنِ عِبادِهِ (نهج البلاغه، نامه ۵۳).

استاد مطهری می‌گوید:
جهان برای انسان مثل رفیق است. این جهان دارای اخلاقی است و همانطوریکه رفیق واخلاق خاص او را رعایت می‌کنیم، باید اخلاق این جهان هم رعایت کنیم. یک اتصال مرموزی بین انسان‌ها وجود دارد. جامعه‌ی یک پیکر است و هر پیکر نسبت به عضو خود حساس است.

محاسبه سوء استفاده دشمن:
نکته دیگری که دراجرای حدود میتواند تاثیرگذار باشد موارد ضرری است. همین که عقل و یا عرف ضرر قابل توجهی را گزارش کند، باعث میشود شرائط اجراء حکم متفاوت شود. دشمن، دشمن است ودنبال بهانه برای ضربه است. چه زیباست که در عین قطع دست تبهکاران از ظلم وجنایت، به جنجال آفرینی آنان هم توجه شود.
این روش امام علی(ع)است.

در روایت صحیحه ای که مشایخ ثلاثه -کلینی ، صدوق ، طوسی- نقل کرده اند امام امیرالمومنین (ع) فرمود:
من هیچ حدی را در سرزمین دشمن اجرا نمی‏کنم، زیرا می‏ترسم آن شخص غیرتی شده و به دشمن ملحق گردد. – لا اقیم علی أحد حدا بارض العدو حتی یخرج منها، لئلاتلحقه الحمیه فیلحق بالعدو. (علل۵۴۵/۱)

برخی از محققین در فقه، با توجه به این روایت؛ فتوای به عدم جواز اجرای حدود در میان کفار داده اند.

احکام دین؛ اعم از احکام وجوبی آن و یا احکام حرام و نیز حدود شرعی دارای ظرافت هایی است که کوچکترین غفلت از آن باعث خسارت به نفوس و یا خسارت به دین و بلکه چه بسا موجب هدم دین می شود! غیر از آنکه اگر احکام قضائی ؛ مستند به متن شفاف قانون نباشد و با توجیه به گردن قانون آویخته شود ، حتما هر شرایط سختی را پیچیده‌تر کرده و اجرای حدود شرعی و مجازات قانونی از حالتِ بازدارندگی جدا می سازد .

انتهای پیام