منبر نماز جمعه: از چهل سال قبل تا امروز
آرین افخمی در گزارشی برای ایسنا نوشت: درست یک روز قبل از سالروز برگزاری اولین نماز جمعه بعد از انقلاب اسلامی، اظهارات خطیب موقت جمعه تهران خبرساز شد. اظهاراتی که البته به گفته احمد خاتمی برداشت اشتباهی از آن صورت گرفته است.
به گزارش ایسنا، اولین نماز جمعه تهران پس از انقلاب اسلامی در ۵ مرداد ۱۳۵۸ به امامت آیت‌الله سید محمود طالقانی و با حکم امام خمینی (ره) برگزار شد. نماز جمعه‌ای که تخمین زده شده حدود یک میلیون نفر در آن شرکت داشته‌اند و نوید تاثیرگذاری این تریبون مهم را به انقلابیون داد. این نماز، به عنوان اولین نماز جمعه پس از انقلاب اسلامی در زمین فوتبال دانشگاه تهران برگزار شد و از آن روز به بعد دانشگاه تهران به محل دائمی برای برگزاری نماز جمعه و همچنین نماز عید فطر تبدیل شد.
آیت‌الله طالقانی در بخش‌هایی از اولین خطبه جمعه خود گفت: فلسفه تعطیل شدن یا نیمه‌تعطیل شدن نماز جمعه در میان ما مسلمانان ما شیعیان همین است که صف نماز جمعه یک صف عبادت و سیاست و اجتماع اسلامی است و باید به رهبری رهبرهایی که از مردم و از طرف خدا منتخب شده‌اند، تشکیل بشود و نماینده چنین رهبرهایی الهی باشد ولی بعد از این که اسلام و موازین و احکام اسلام به صورت‌های دیگر و انحرافی درآمد، صف جمعه وابسته به صف طاغوت‌ها شد؛ شیعه در اقامه این جماعت و اقامه این اجتماع توقف کرد ولی امروز که طاغوت‌ها و طاغوتیان و طاغوت این کشور سرنگون شده است و رهبری، رهبری الهی است، امامت است، عدل است، قسط است، باید ما و همه برادران ما در شهرها و قصبات و اطراف کشور همان طوری که امام خمینی خواستند، این صف را تشکیل بدهند. یعنی این صفی که اکنون در یک گوشه تهران با نبودن وسایل یا پیش‌گیری نکردن از جا و محل و شرایط تاسیس شده و با همه کشورهای شیعه و کشورهای اسلامی و با همه برادران سنی و شیعه، ما باید ارتباطمان را محکم کنیم و در همه جا کسانی که دارای چنین شرایطی باشند که در فقه ما بیان شده است، اقامه کنند. این صفی است که نه تنها در داخل مرزهای ایران به هم باید پیوسته شود این حلقه‌ای که سست شده بود یا قطع شده بود با دیگر کشورهای اسلامی باید پیوسته بشود»
تریبون نماز جمعه حالا با گذشت ۴۰ سال از انقلاب اسلامی در نزدیک به ۱۰۰۰ شهر و روستا هر جمعه یکی از مهم‌ترین سنگرهای تبلیغاتی جمهوری اسلامی به حساب می‌آید و در این ۴۰ سال فراز و فرودهای متفاوتی را تجربه کرده است. زمانی برخی اظهارات خطبای جمعه موجبات جنجالی را فراهم کرده و زمانی دیگر برخی جنجال‌ها در خطبه نماز جمعه فرونشانده شده است.
به طور مثال آخرینشان همین خطبه روز جمعه ۴ مرداد ۹۸ سید احمد خاتمی بود که خطیب موقت نماز جمعه تهران در خطبه‌های خود از رسانه‌های شنیداری و مکتوب، فضای مجازی و دیداری خواست تا به نماز جمعه کمک کنند و خوشخال نباشند که نماز جمعه خلوت شده است و افزود: تخریب نماز جمعه سرمایه‌سوزی است. صداوسیما خدا را شکر در میدان است و انتظار می‌رود تلاش بیشتری کنند و برنامه‌های بهتری برای تشویق مردم ارائه دهند.
این اظهارات خاتمی با واکنش‌هایی در جامعه و به خصوص فضای مجازی مواجه شد و عده‌ای از اعتراف خطیب جمعه تهران به حضور اندک مردم در نماز جمعه سخن گفتند. البته آیت‌الله سیداحمد خاتمی در گفت‌وگو با ایسنا روز سه‌شنبه ۸ مرداد ۹۸ با ارائه توضیحاتی اظهارات خود را اصلاح کرد و گفت: اینکه به طور کلی بگویم نماز جمعه خلوت شده است، قضاوتی واقع‌بینانه نیست و اینکه به شکلی کلی مطرح کنیم که نماز جمعه‌ها خلوت نشده است هم واقع‌بینانه به نظر نمی‌آید.
خطیب موقت جمعه تهران در پاسخ به این پرسش که علت طرح سخنانی از قول وی درباره خلوت‌شدن نماز جمعه‌ها در روزهای اخیر چیست؟ اظهار کرد: اولاً من در خطبه‌هایم نگفتم که نماز جمعه خلوت شده است. من گفتم رسانه‌ها از خلوت شدن نماز جمعه خوشحال نباشد. این دو مفهوم است. مفهوم اولش این است که من خبر دهم نماز جمعه خلوت شده است که من چنین خبری ندادم، بلکه آنچه گفتم بیان این نکته بود که بر فرض اگر نماز جمعه‌ها خلوت شده باشند، این موضوع نباید خوشحالی برخی رسانه‌ها را فراهم آورد.
نماز جمعه در بسیاری از شهرهای کشور اقامه می‌شود اما تهران و خطبایش معمولا بیشترین تاثیر را از خود به جای می‌گذارند. پس از درگذشت آیت الله طالقانی، آیت‌الله‌العظمی حسینعلی منتظری به امامت جمعه موقت تهران رسید، اما بعد از مدت کوتاهی کناره‌گیری کرد و با معرفی آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای در تریبون جمعه خود به قم رفت. تا سال ۱۳۶۸ آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی‌اردبیلی دیگر امام جمعه موقت تهران بود. آیات سیدمحمد بهشتی، محمدمهدی ربانی‌املشی، اکبر هاشمی‌رفسنجانی، محمد امامی‌کاشانی و محمد یزدی دیگر خطبای تهران بودند که از سال ۶۰ به اقامه نماز جمعه پرداختند و آیت‌الله محمدرضا مهدوی‌کنی خطیب دیگری بود که از سال ۶۱ به بعد در مواقع خاص به تریبون نماز جمعه فراخوانده می‌شد.
پس از رحلت امام (ره)، علاوه بر برخی خطبای پیشین، آیت‌الله احمد جنتی اولین امام جمعه‌ای بود که از رهبر انقلاب حکم گرفت و مدتی هم آیت‌الله سید حسن طاهری‌خرم‌آبادی خطبه جمعه تهران را خواند. از سال ۱۳۷۱ با حکم مقام معظم رهبری، شورایی با عضویت ۹ نفر از روحانیون با نام شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه مسئولیت امور نمازهای جمعه را به عهده گرفت که اکنون ریاست آن به عهده حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج‌علی‌اکبری امام جمعه موقت جدید تهران است. با حکم رهبر انقلاب، حجج‌اسلام سیدهاشم رسولی، سیدرضا تقوی، سیدعلی قاضی‌عسکر، حبیب‌الله غفوری، عباس‌علی اختری، محمد جعفری‌گیلانی، سیدمهدی خاموشی و سیدعلی شاه‌چراغی دیگر اعضای فعلی این شورا هستند. در این مدت سیداحمد خاتمی، کاظم صدیقی، محمدعلی موحدی‌کرمانی و سید محمدحسن ابوترابی‌فرد دیگر خطیبان جمعه‌ای بودند که به تناوب پشت تریبون امامت جمعه تهران ایستادند.
مقام معظم رهبری که از دی ۱۳۵۸ امام جمعه تهران بوده‌اند بارها خطبه‌های مهم و تاثیرگذاری در نماز جمعه تهران ایراد کرده‌اند. یکی از نماز جمعه‌های معروف تهران در ۲۴ اسفند ۱۳۶۳ به هنگام اقامه نماز جمعه توسط حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برگزار شد که در حین نماز انفجار بمبی منجر به شهادت ۱۴ نفر و زخمی شدن ۸۸ نفر شد. روز پنج‌شنبه قبل از نماز صدام اعلام کرده بود که فردا نمازجمعه تهران را منفجر می‌کنیم اما برخلاف معمول که جمعه آخر سال به علت گرفتاری‌های روزهای پایانی سال، کمی خلوت‌تر است، جمعیت بیشتری نسبت به قبل در نماز حاضر شدند. در حین ایراد خطبه‌ها بمبی در میان جمعیت توسط عوامل منافقین منفجر شد که ابتدا عده‌ای تصور کردند موشک صدام بوده ولی به هر صورت نکته جالب ادامه خطبه‌ها توسط خطیب تهران بدون هراس از بمب‌گذاری و تهدید جانی ایشان بود. این انفجار جراحتی به آیت‌الله خامنه‌ای وارد نکرد، اما احتمال سوءقصد به جان ایشان داده می‌شد و نزدیکان اصرار داشتند که خطیب جمعه تهران جایگاه را ترک کنند، اما ایشان نپذیرفتند و پس از شعارهای الله اکبر، مرگ بر آمریکا، جنگ جنگ تا پیروزی و منافق مسلح اعدام باید گردد، توسط نمازگزاران، ایشان به ادامه قرائت خطبه دوم نماز جمعه پرداختند.
خطبه معروف ۲۹ خرداد ۱۳۸۸ که پس از انتخابات مناقشه‌برانگیز آن سال و دعواهای خیابانی طرفداران کاندیداها ایراد شد شاید معروف‌ترین خطبه ایشان باشد. رهبر انقلاب در خطبه دوم آن نماز جمعه که بارها با تکبیر و ابراز احساسات مردم همراه شد، در تبیین و تشریح مسائل گوناگون مربوط به انتخابات، خطاب به ملت، نامزدهای ریاست جمهوری و نخبگان، فعالان سیاس و نیز سران برخی دولت‌های مستکبر غربی، مطالب جداگانه‌ای مطرح کردند.
آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی از دیگر خطبای معروف جمعه تهران بود که از تیر ۱۳۶۰ تا تیر ۱۳۸۸ به تناوب نماز جمعه تهران را اقامه کرد. شاید مهم ترین و معروف‌ترین خطبه هاشمی را بتوان آخرین خطبه او در ۲۶ تیر ۱۳۸۸ دانست که به دلیل حضور طیف‌های مختلف مردم و جمعیت زیاد آن را با خطبه‌های اوایل انقلاب آیت‌الله طالقانی مقایسه کردند. در این خطبه که بارها با شعارهای حامیان نامزدهای معترض به نتایج انتخابات متوقف می‌شد، هاشمی سعی کرد میانه ماجرای انتخابات ۸۸ را بگیرد تا کشور بیشتر از آن وارد بحران نشود و مسائلی مثل پایبندی همه به قانون، فضای بحث برای جلب اعتماد، آزادی زندانیان، دلجویی از آسیب‌دیدگان و آزادی رسانه‌ها و مطبوعات را مطرح کرد.
نماز جمعه در برخی شهرها هم در طول این سال‌ها خبرساز بوده است. به طور مثال خطبه‌های مرحوم آیت الله غلامرضا حسنی امام جمعه ارومیه که در دورانی سوژه اصلی برخی رسانه‌ها بود. او که ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ درگذشت با خطبه‌های خاص خود به یکی از جنجالی‌ترین ائمه جمعه کشور تبدیل شده بود. وی در خطبه ۱۸ دی ۱۳۷۷ “بیل کلینتون” رئیس‌جمهور وقت آمریکا را “بیل کلنگ” خواند و خطاب به او گفت که احمق موشک موثر نیست. حسنی همچنین در خطبه‌های نماز جمعه ۲۷ بهمن ۱۳۸۰ صراحتا اعلام کرد که به آزادی اعتقادی ندارد و افزود: بعضی‌ها آزادی‌هایی به کشور تزریق کردند که این آزادی‌ها، آزادی‌های ۱۲۰ ساله آمریکایی است، ما عبد خدائیم. آزادی معنی ندارد.
یکی دیگر از اتفاقات مهم نمازهای جمعه پس از انتخاب آیت‌الله منتظری به عنوان جانشین امام خمینی (ره) رخ داد. نگرانی راجع به جانشینی امام (ره)، خبرگان را به فکر تشکیل کمیسیون مرکب از ۱۵ نفر به منظور بررسی افراد صالح برای جانشین رهبری انداخت که این مسأله در ۲۵ تیر ۶۳ به تصویب رسید و در آبان ۶۴ بیش از دوسوم حاضران در جلسه خبرگان آیت‌الله حسینعلی منتظری را به عنوان جانشین امام (ره) معرفی کردند. البته قرار بود این انتخاب رسانه‌ای نشود اما آیت‌الله هادی باریک‌بین امام جمعه قزوین در خطبه‌های نماز جمعه یکم آذر ۱۳۶۴ این شهر خبر انتخاب آیت‌الله منتظری به قائم‌مقامی رهبری را اعلام کرد و روزنامه صبح آزادگان نیز روز بعد با تیتر درشت و سبز رنگ این نقل قول را در صفحه اول انعکاس داد تا به سرعت به سرخط خبرهای مهم رسانه‌های ایران و جهان تبدیل شود.
آیت‌الله سید احمد علم‌الهدی امام جمعه مشهد از دیگر ائمه جمعه است که خطبه‌هایش در برخی موارد مورد توجه قرار گرفته و حساسیت‌هایی را به وجود آورده است. به طور مثال اظهارات اخیر او در خطبه‌های نماز جمعه مشهد درباره حجاب زنان باعث انتقاداتی به نحوه استفاده وی از کلمات به کار رفته بیاناتش شد. علم‌الهدی در خطبه‌های جمعه ۲۱ تیر ۹۸ بیان اینکه با وظیفه خود می‌دانم از طرح اخیر ناجا تشکر کند، تصریح کرد: اتومبیل حریم خصوصی نیست؛ اتومبیل وسط خیابان حریم خصوصی نیست. این طرح رسما در مقابل زنان لاابالی می‌ایستد و باید زنانی که در اتومبیل کشف حجاب می‌کنند مورد بازخواست قرار گیرند.
وی همچنین عنوان کرد: در پرتو اقتدار نظام قانون عفاف و حجاب تصویب شد و شما آقا گفتی من مسئول دولت یا مجلس و یا مسئولیت وزارت و انتظامی و نظامی و همه گفتید قبول می‌کنم اما در برابر اجرای یک قانون اصلی که مربوط به حفظ عظمت اسلام است قدم برنداشتید؛ صدها هزار شهید می‌ایستند و از توی مسئول مطالبه می‌کنند؟ چرا مسئولیت قبول کردی و فرمانده و رئیس دولت و وزیر شدی؟ زن ناهنجار لاابالی با ولنگاری در خیابان این مملکت جولان دهد و جنابعالی عملی نکنی؟ برای فروش کالا در نمایشگاه، دختران عوضی را کنار هم ردیف کنند و شما عکس‌العملی نداشته باشی؟ شما که وزیر این مملکت و مسئول این نمایشگاهی.
خطبه‌های علم‌الهدی که در بیشتر مواقع روی حجاب و حمله به بی‌حجاب‌ها تمرکز دارد و با ادبیات خاصی بیان می‌شود باعث شده که نماز جمعه مشهد در چند سال اخیر مورد توجه بسیاری از رسانه‌ها و مردم قرار گیرد و واکنش های مثبت و منفی زیادی در پی داشته باشد.
احمد جنتی که ۲۰ اسفند ۹۶ از امامت جمعه تهران کنار رفت هم در برخی موارد خطبه‌های خاصی ایراد می‌کرد. او که از حامیان محمود احمدی‌نژاد در دوران هشت سال ریاست جمهوری وی بود پس از صحبت‌های احمدی‌نژاد درباره رجعت هوگو چاوز در خطبه‌های نماز جمعه از این اظهارات انتقاد کرد و گفت: ای کاش برخی‌ها که می‌خواستند برخی مسائل را مطرح کنند چهار تا کتاب می‌خواندند و چهار روز به حوزه علمیه می‌رفتند و بین مسائل نقلی و عقلی تفاوت قائل می‌شدند. رجعت از مسائل نقلی است و با دلیل نقلی ثابت می‌شود و نیاز به حدیث و استناد به قرآن دارد. این درجه دولتی نیست که به سینه هر کس که بخواهد بچسباند. بعد هم علما، مراجع و مسلمین را ناراحت کند، به چه مبنایی این حرف را می‌زند؟ چه دلیلی دارد که آدم هرچه به دهانش می‌آید بگوید؟
البته جنتی در دولت‌های یازدهم و دوازدهم برخلاف دولت‌های نهم و دهم در خطبه‌های نماز جمعه تهران بیشتر رویه انتقادی خود را دنبال کرد و برخی مواقع با اظهارات جنجالی خود واکنش‌هایی را برانگیخت. او یک بار در اظهاراتی جنجالی در نماز جمعه تهران تصریح کرد: برادران بسیجی باید به فکر باشند و هرجا انحرافی دیدند اظهار نظر کنند، همان طور که برادران شما در سازمان بسیج اساتید نامه‌ای در خصوص انتصاب‌هایی که در بعضی از وزارتخانه‌ها صورت گرفته امضا کردند و گویا فعلاً قصد دارند با داس بچه‌های انقلابی را درو کنند. این را همه می‌دانند و من از آقای رییس‌جمهور سوال دارم آیا این مسایل را می‌دانی یا نمی‌دانی؟ اگر می‌دانی وا اسفا و چرا اقدامی نمی‌کنی و اگر نمی‌دانی واحسرتا و مطالبی را که در رسانه‌ها در این باره منتشر می‌شود مطالعه کنید و اگر درست است اقدام کنید.
اظهاراتی که با واکنش‌هایی از سوی اسحاق جهانگیری معاون اول رییس‌جمهور و برخی حامیان دولت مواجه شد.
به هر روی صحبت‌های اخیر سید احمد خاتمی در نماز جمعه تهران آن هم در سالگرد چهل سالگی نماز جمعه حتی اگر اشتباه برداشت شده باشد می‌تواند زنگ خطری برای ستاد اقامه نماز جمعه باشد؛ چرا که کمرنگ شدن حضور مردم و احساس یک‌طرفه بودن خطبه‌ها به نفع یک جناح خاص می‌تواند تاثیرگذاری این تریبون مهم جمهوری اسلامی را روز به روز کم‌رنگ‌تر کند. تریبونی که روزگاری بیش از یک میلیون نفر جمعیت گوش به خطبه‌های خطیبش داشتند.
انتهای پیام
اخرش نفهمیدیم که خلوت شده است یا خلوت نشده است ، کسانی که به نماز جمعه میرند حتما خبر دارند !