«شاه هم به بنزین یارانه می‌داد»

سرویس اقتصادی انصاف نیوز: اقتصاد ایران از سال ۱۳۵۲ بابت کنترل قیمت بنزین یارانه می‌داده است. ایران چندین دهه است که بابت انرژی یارانه می‌دهد. آنچه مسلم است این نحوه پرداخت یارانه‌ها بیشتر از آنکه بابت توسعه کشور شده باشد به ضرر مردم تمام شده است. برخی از کارشناسان معتقدند پرداخت یارانه انرژی به طور کلی اشتباه است، اما بعضی دیگر می‌گویند نحوه توزیع یارانه در ایران نادرست است و کمک‌ها را به گروه‌های هدف نمی‌رساند. اما همه بر خطا بودن این تصمیم اتفاق نظر دارند.

انصاف نیوز در همین رابطه با علیرضا توکلی کاشی، کارشناس مسائل اقتصادی گفت‌و گو کرده است. مصاحبه با این کارشناس اقتصادی حول این موضوع است که چه الزامات و مقدماتی نیاز است تا حذف یارانه‌ها کمترین آسیب را به اقشار حاشیه‌ای وارد کند. او معتقد است دخالت‌های دولت در تعیین قیمت انرژی، باعث شده است مردم مصرف زده شوند و صنعت کشور خود را بهینه و در تراز کشورهای توسعه یافته نکند.

یارانه‌ها باید حذف شوند؛ در شرایط تورمی تنها استراتژی عوض می‌شود

توکلی کاشی در پاسخ به این سوال که آیا کشور در شرایط کنونی آمادگی حذف یارانه را دارد، گفت: حقیقت قصه این است که هر روند خطایی باید در یک زمان اصلاح شود. در دنیای واقعی نیز هر زمان مقتضیات منحصر بفرد خودش را دارد که برخی از این اقتضائات می‌تواند گروهی را نسبت به کلید خوردن روند اصلاحی مردد کند.

وی در همین رابطه افزود: این مساله در برنامه‌های اقتصادی واضح‌تر است. برای مثال هر زمان که تصمیم به اصلاح اختصاص یارانه‌ها و واقعی شدن قیمت تمامی یا برخی اقلام گرفته شود، می‌توان انتظار شنیده شدن این ادعا را داشته باشیم که «اکنون مردم تحت فشار هستند»، «اکنون کشور در تحریم است»، «اکنون شرایط جنگی بر کشور حاکم است» و ده‌ها توجیه دیگر تا تصمیم اصلاحی به تعویق انداخته شود.  اما باید پذیرفت که هر اصلاحی درد و خونریزی دارد و بالاخره باید کلید آن در زمان معینی زده شود و مسیر اصلاحی دنبال شود.

این کارشناس اقتصادی در پاسخ به این سوال که آیا هیچ تفاوتی میان دولت‌ها برای اجرای چنین تصمیمی وجود ندارد، گفت: باتوجه به مقتضیات زمان شاید روش اجرا و فرایند اجرا متفاوت باشد. برای مثال اگر اصلاح قیمت‌ها در سال ۸۹ اتفاق می‌افتاد کشور تورم تک رقمی داشت، نرخ دلار تا حدودی ثابت بود و قدرت خرید مردم نیز بالا رفته بود و به طور کلی، تقریبا وضع رفاه خانواده‌های ایرانی در بالاترین سطح بود بنابراین انجام این جراحی آسیب کمتری داشت. اما اکنون شرایط بسیار متفاوت است، تورم در بالاترین سطح خود در چهل سال اخیر قرار گرفته است، سطح رفاه خانواده ها به دلیل تداوم رشد دلار در چهار سال متوالی بطور جدی آسیب دیده است اما از طرف دیگر انجام اصلاحات از هر زمان دیگری ضروری تر شده است زیرا بدلیل رشد فزاینده نرخ دلار، تفاوت نرخ داخلی و خارجی برخی کالاها از جمله حامل‌های انرژی به شدت زیاد شده است.

دو ریکرد متفاوت حذف یارانه: تدریجی در مقابل ناگهانی

توکلی کاشی در خصوص رویکردهای مختلف اصلاح قیمت‌ حامل‌های انرژی گفت: در سه-چهارسالی که بر روی مسائل اقتصادی مرتبط با انرژی مطالعه کرده‌ام، متوجه دو رویکرد اصلی در فضای سیاستگذاری ایران شدم. گروهی هوادار این سیاست هستند که اصلاح قیمت حامل‌های انرژی باید یک‌مرتبه و دفعتا صورت بگیرد. و در مقابل، عده دیگری اعتقاد دارند که این موضوع باید تدریجی و توام با طمأنینه انجام شود.

مدافعان رویکرد اول معتقدند، چنانچه اصلاح قیمت‌ها، به صورت تدریجی انجام شود، گروه‌های رقیب و ذی‌نفعان وضعیت موجود، مانع از اجرای آن خواهند شد و در میانه راه آن را متوقف خواهند کرد و بنابراین طرح ناکام خواهد ماند. بنابراین این کار باید یک مرتبه و به صورت دفعتی انجام شود تا همه چیز باهم درست شود.

وی در ادامه در بیان دیدگاه گروه دوم گفت: گروه دوم، هوادار اصلاح قیمت‌ها به صورت تدریجی  هستند. مدافعان این رویکرد معتقدند از آنجا که ابعاد چنین تصمیمی بسیار گسترده است و همه بخش‌ها را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد پس باید به مردم و  بنگاه‌ها فرصت تطبیق بدهیم و بنابراین بهتر است قیمت‌ها به صورت تدریجی اصلاح شوند.

اقتصاد ایران قبل از انقلاب هم یارانه به بنزین می‌داده است

این کارشناس اقتصادی با دفاع از رویکرد تدریجی اصلاح قیمت‌ها گفت: در اینجا جا  دارد یادآور شوم که از سال ۱۳۵۲ تاکنون، و به عنوان مثال در مورد بنزین، همواره قیمت بنزین در ایران، پایین‌تر از قیمت جهانی آن بوده است. در این بازه زمانی برخی اوقات قیمت بنزین صرفا ۵ درصد و در برهه‌هایی از زمان  تا ۹۵ درصد زیر قیمت جهانی آن بوده است. حتی همین الان حدود ۷۵ درصد یارانه روی بنزین آزاد سه هزار تومانی داده می‌شود زیرا قیمت بنزین در لب مرزها، در هر لیتر حدود ۱۲ هزار تومان می‌باشد.  همین مساله سبب افزایش شدید قاچاق سوخت از ایران به بیرون مرزها شده است.

اما از طرف دیگر اعتقاد دارم، اقتصاد ما کشش جهش قیمتی حامل‌های انرژی از جمله بنزین را ندارد. از سال ۱۳۵۲ به این طرف مصرف کنندگان به نرخ‌های یارانه‌ای عادت کرده‌اند. و این موضوع در تمام بخشهای اقتصادی و حتی رفتاری و فرهنگی مردم تاثیرگذار بوده است. به عنوان مثال، چیزی که امروز تحت عنوان سرویس مدارس و آن هم با خودروهای سورای بنزینی رایج شده است، حدود چهل سال پیش اصلا وجود نداشت. عمده دانش آموزان با پای پیاده به مدرسه می رفتند و تعداد اندکی نیز با سرویسهای مینی‌بوس به مدرسه می رفتند. اما پایین بودن نسبی قیمت بنزین و به تبع آن حمل و نقل در مقایسه با سایر هزینه ها، باعث شد که به تدریج بر تعداد خانواده هایی که فرزندان خود را با سرویس سواری به مدرسه می فرستند افزایش یابد. تغییر این عادت فرهنگی بسیار مشکل و زمان بر است. مشابه همین وضعیت را در بخش صنعت هم شاهد هستیم، در اختیار قرار دادن حامل‌های انرژی به بخش های مختلف صنعتی، سبب شده تا بسیاری از صنایع ما از جمله سیمان، پتروشیمی و فولاد به ظاهر سودآور شوند و در مقایسه با شرکتهای بین المللی حاشیه سود بالاتری داشت باشند. اما حقیقت این است که همه اینها به دلیل قیمت پایین حاملهای انرژی است.

 از کنار هم قرار دادن این دو موضوع (اختلاف قیمت بالای حامل های انرژی در دو سوی مرز و پایین بودن توان اقتصادی خانوارها و صنعت) به این نتیجه می رسیم که باید این اصلاح انجام شود، اما تدریجی!

وی در همین رابطه افزود: سیاستگذاری اقتصادی یعنی چگونه عمل کنیم تا بتوانیم به هر دو هدف ذکر شده دست پیدا کنیم. در کنار این موارد، جلب رضایت اکثریت مردم نیز شرط ضروری تحقق اهداف فوق خواهد بود. زیرا در صورت عدم رضایت مردم و عدم همراهی ایشان این طرح موفق نخواهد شد.

این کارشناس اقتصاد انرژی در خصوص ضرورت حذف یارانه‌ انرژی گفت: ایرانی‌ها جزو پرمصرف‌ترین‌ها در بخش انرژی هستند؛ ساده‌ترین نتیجه منفی این مصرف بالای انرژی، ترافیک و اتلاف وقت و آلودگی محیط زیست است. اگر کاری کنیم که مصرف کاهش پیدا کند، میزان یارانه مصرف شده  کم می‌شود و همچنین از میزان ترافیک و آلودگی نیز کاسته می‌شود. رابطه مصرف و ترافیک و در نتیجه آلودگی هوا تقریبا نمایی است یعنی اگر ده درصد تردد کاهش پیدا کند، ترافیک ۳۰ درصد کاهش پیدا می‌کند.

ایرانیان بیش‌مصرف هستند

در  حال حاضر هم حجم مصرف بالاست و هم حجم قاچاق انرژی. علت هر دو موضوع هم قیمتهای نسبی پایین حامل های انرژی است. پدیده بیش مصرفی در کشور جدی است.

وی در خصوص حجم یارانه اختصاص یافته به بنزین مصرف عامه مردم گفت:  15 درصد مشکل کشور در حوزه یارانه ها مختص بنزین است. ما در مابقی بخش‌های انرژی هم مشکل داریم. برای اصلاح نظام یارانه انرژی باید تمام حامل‌های انرژی باهم دیده شوند. و باید به این موضوع دقت کنیم که در حوزه انرژی تخصیص یارانه‌ها باید عادلانه شود.

توکلی کاشی معتقد است ایران باید بر مزیت نسبی خود  در اقتصاد جهانی تاکید کند و برای توسعه آن بخش‌ها سرمایه گذاری کند. از نظر این کارشناس اقتصادی، ایران هرگز در شرایط کنونی نخواهد توانست، خودرویی با کیفیت تویوتا را ارزان‌تر از این شرکت تولید کند چرا که این شرکت بیش از ۸۰ سال در این زمینه سرمایه گذاری کرده و در حال حاضر نیز حاشیه سود تویوتا در حدودنیم درصد است.

وی در توضیح این مطلب افزود: ما باید تویوتا را از آنجا وارد کنیم و محصولات پتروشیمی‌مان را به آنها بفروشیم. باید بتوانیم به این درک برسیم که در اقتصاد جهانی در قرن ۲۱، خودکفایی هیچ معنایی ندارد. هر کشوری در یک زمینه‌ مزیت نسبی دارد. هر کشوری باید در همان صنعتی که در آن مزیت نسبی دارد فعالیت کند. البته کشورها می توانند مزیت های نسبی خود را ارتقا بدهند. مثلا کشور ما بدلیل دارا بودن نیروهای جوان، می تواند در زمینه صنایع دانش بنیان و مبتنی بر فناوری اطلاعات به مزیت نسبی دست پیدا کند. کشور هند در ده سال اخیر، چند برابر فروش سالانه نفت ایران، درآمد ناشی از تولید و فروش نرم افزار داشته است. ایران در صنعت توریست و توریسم پزشکی مزیت فوق‌العاده بالایی  دارد که بدلایل متعدد بلا استفاده باقی مانده است. اما قبول کنیم کشور ما در زمینه تولید خودرو، تولید برخی کالاهای کشاورزی، تولید کالاهای های- تک (فناوری بالا) مثل تراشه های کامپیوتری و موبایل مزیت نسبی ندارد.

منع واردات کمکی به توسعه صنایع نمی‌کند

وی در خصوص تاثیر سیاست ممنوعیت واردات بر توسعه صنایع گفت: بستن درهای کشور کمکی به توسعه بخش‌هایی که در آن مزیت نسبی نداریم نخواهد کرد. نهادهای حاکمیت تنها می‌توانند مانع ورود کالاهای کنترل پذیر شوند. دولت می‌تواند ماشین قاچاق را پلاک نکند یا موبایل قاچاق را رجیستر نکند اما درباره کالاهایی مثل لوازم خانگی، پوشاک و بسیاری دیگر از کالاهاامکان ندارد بتواند به طور کامل مانع ورود آنها به کشور شود.

سیاستگذار اقتصادی باید به نحوی برنامه‌ریزی نماید که ما از وضعیت فعلی ( مصرف مصرفانه وپر اتلاف انرژی، تولید بی کیفیت خودرو و با مصرف بالا) به تدریج به سوی نقطه مطلوب که  مصرف بهینه انرژی و در اختیار گذاشتن خودروهای با فناوری روز در اختیار مردم ( در قالب واردات و ترغیب تولید داخل) و همچنین توسعه حمل و نقل عمومی باکیفیت  است، حرکت کنیم. تاکید میکنم که هیچ کشوری نتوانسته یک شبه این مسیر را طی کند و ما هم نمی توانیم، اما با برنامه ریزی و طراحی یک مسیر تدریجی، قطعا ما هم میتوانیم همچون سایر کشورهای پیشرفته، با ترکیبی از تولید داخلی و واردات زندگی مطلوبی برای شهروندان خود بسازیم و از طرف دیگر با تولید و صادرات کالاها و خدماتی که در آنها مزیت نسبی داریم، ضمن ایجاد اشتغال برای آحاد مردم، نقشی نیز در اقتصاد بین‌المللی داشته باشیم.

قیمت انرژی در ایران باید شناور شود

وی در ادامه راه حل خود را در زمینه انرژی به زبان ساده این گونه بیان کرد:  قیمت حامل‌های انرژی در همه کشورهای دنیا، شناور است به این معنا که قیمت سوخت ( بنزین و گازوئیل) در هیچ جای دنیا ثابت نیست و قیمت‌ها هر روز متناسب با نوسانات قیمت جهانی نفت تغییر می‌کند. البته تغییرات روزانه بسیار جزئی هستند، اما طی یک ماه یا یکسال، این قیمت‌ها حتی می‌توانند تا چند برابر هم نوسان داشته باشند. بنابراین اولین مساله‌ای که در راه حل ما بر آن تاکید شده است، قبول این مساله است که باید قیمت حاملهای انرژی همچون همه نقاط دنیا و همچون قیمت بسیاری از کالاها همچون گوشت و مرغ و میوه شناور شوند. حتی اگر قرار باشد قیمت بنزین با همین قیمت حدود سه هزار تومان نیز ادامه یابد، حتما لازم است که قیمت آن از وضعیت ثابت فعلی خارج شده و متناسب با قیمت‌های جهانی شناور گردد.

این کرشناس انرژی گفت: از سوی دیگر، در حال حاضر و فقط در زمینه گازوئیل، هر لیتر آن به قیمت ۶۰۰ تومان به صورت آزاد به فروش می‌رسد و قیمت لب مرز آن هر لیتر ۱۲ تا ۲۰ هزار تومان است ( در مرزهای مختلف قیمت متفاوت است) حال اگر قیمت گازوئیل در کشور به هر لیتر ۱۲ هزار تومان افزایش یابد و مابه التفاوت آن به میزان ۱۱۴۰۰ تومان در اختیار همه مردم قرار بگیرد، در گام اول جلوی قاچاق گرفته می‌شود چون از بین رفتن فاصله قیمتی هرگونه انگیزه قاچاق را از بین می‌برد. در گام دوم، منابع نقدی که وارد بودجه خانوار می‌شود می‌تواند از آن به طور بهینه استفاده نماید.

این کارشناس اقتصادی گفت: البته قاعدتا افزایش قیمت گازوئیل سبب افزایش هزینه حمل و نقل شده و از آنجا سبب افزایش قیمت نسبی بسیاری از کالاها و خدمات خواهد شد. اما طبیعتا افزایش قیمت‌ها بیش از ۱۱۴۰۰ تومان نخواهد شد. در این شرایط خانوار می‌تواند تصمیم بگیرد که با توجه به اصلاح قیمت بسیاری از کالاها و خدمات، آیا ترکیب مصرف خانوار را ثابت نگه دارد و یا ترکیب آن را اصلاح نماید.

وی اضافه کرد: در این شرایط شاید برخی از مردم ترجیح دهند که برخی خریدهای خود را از مغازه‌های محلی انجام دهند و مسیر طولانی تا آن سر شهر را طی نکنند زیرا هزینه ایاب و ذهاب، مزیت‌های نسبی قیمتی را کامل پوشش می‌دهد و یا برای طی کردن مسیر خانه تا مدرسه، دانشگاه  یا محل کار، از وسیله دیگری استفاده کنند و یا با خودروهای اشتراکی به محل کار خود بروند.

باید بپذیریم در تکنولوژی عقب هستیم

وی افزود: مثال بالا یک نمونه مینیاتوری و بسیار ساده از کل طرح بود. در عمل انجام این کار بسیار طولانی مدت و همراه با ریزه کاری‌های متعدد خواهد بود. به همین دلیل حتما باید این کار به صورت تدریجی انجام شود. در این حالت من معتقدم از آنجا مصرف کل کاهش پیدا می‌کند و چون از نظر روانی هزینه بنزین زیاد می‌شود، مصرف کنترل می‌شود.

این کارشناس اقتصادی در خصوص استفاده نادرست و غیراصولی از منافع حاصل از حذف یارانه انرژی هشدار داد و گفت: اکنون دولت کسری بودجه دارد. ممکن است بخواهد با حذف یارانه‌ها، بخشی از کسری بودجه اش را از این طریق تامین نماید. اما بطور جدی توصیه می شود که دولت در گام اول کاری کند که تمامی منافع حاصل از حذف یارانه‌ها به مردم برسد. سپس و در گام‌های بعدی و از محل مالیات بر مصرف، نسبت به تامین مالی خود از محل مصرف انرژی اقدام نماید.

افزایش قیمت بنزین تاثیر روانی در کنترل مصرف دارد

توکلی کاشی در خصوص تاثیر بار روانی قیمت بنزین بر رفتار مصرف کننده، گفت: طی سال‌های ۸۶ تا ۸۹ در پی شوک سهمیه بندی، مصرف بنزین کاهش ۱۵ درصدی داشت. اما بعدها و با افزایش سالانه یک میلیون خودرو در خیابان های شهرها، مصرف مجدد رشد کرد،  اما میزان مصرف بنزین  در سال ۹۰ به میزان مصرف سال ۸۵ بود! در چنین شرایطی مردم خودانگیخته تلاش می‌کنند مصرف بنزین‌ خود را کاهش دهند تا پول بیشتری پس‌انداز کنند.  

این کارشناس اقتصادی در پاسخ به این سوال که مردم معتقدند اگر دولت مانع وارادات ماشین یا لوازم خانگی کم مصرف خارجی نشود، خود به خود مصرف انرژی بهینه خواهد شد، گفت: در طرح ما هدف این است که نقش دولت در کلیه بازارها حذف شود. دولت باید امنیت قضایی و بهداشتی و جغرافیایی را تامین کند. دولت نباید خود را در حد تعیین قیمت و تامین  مایحتاج عمومی مثل نان و هویج و برق و بنزین پایین آورد. در این بازارها و در بلند مدت اصلا نیازی به نقش آفرینی دولت نیست.

به دلیل دخالت‌های دولت، صنعت نتوانسته خودش را بالا بکشد

وی در همین رابطه افزود: دولت خود را از دایره این تصمیم‌گیری‌ها بیرون بکشد، نه توصیه کند و نه جلوی چیزی را بگیرد. باید قبول کرد کشور ما در تکنولوژی عقب است و با دخالت‌های دولت، صنعت نتوانسته خودش را بالا بکشد. روزی کارخانه ارج به کشورهای اطراف کالا صادر می کرده اما الان صنعت ایران عقب افتاده است. راهش این است که درهای کشور به تدریج باز شود تا از یک طرف کالا با قیمت تعادلی وارد شود و از طرف دیگر بخش خصوصی انگیزه تولید صادرات-محور را پیدا کند. . بخش خصوصی اگر مطمئن شود دولت به او تعدی نمی‌کند، در سی سال آینده کارخانه ای بهتر از هیوندایی  خواهد ساخت.

مسائل ایدئولوژیک ایران بر موضوعات اقتصادی تاثیر گذاشته است

وی در خصوص تاثیر تصمیم‌گیری‌های دولت بر اقتصاد گفت: الان با دنیا مسائل ایدئولوژیک داریم. حقیقت این است که به خاطر مباحث ایدئولوژیک و غیراقتصادی تصمیماتی گرفته می‌شود که تاثیر آن بر اقتصاد غیرقابل کتمان است.

وی در ارتباط با قطع رابطه با کشورهای توسعه یافته بر مسائل یارانه و انرژی گفت: با موضوع اصلاح یارانه، همه مسائل کشور حل نخواهد شد. مسائل اقتصادی در هم تنیده هستند و باید به صورت جامع و به صورت یک کل به آن نگریسته شود. ما باید قبول کنیم در بعضی از صنایع مزیت نسبی داریم و باید تمرکز خود را در آن بخش‌ها قرار دهیم و با اصلاح قوانین بخش خصوصی را ترغیب کنیم که در بخش‌های مختلف اقتصادی فعالیت کند. باید قبول کنیم باید با دنیا تعامل کنیم و این تعامل در نهایت به نفع اقتصاد کشور خواهد بود.

وی افزود: باید بحث یارانه را در یک کل بببینیم و نه صرفا در یک بخش خاص مثل انرژی و آن هم فقط بنزین. یارانه پنهان در بخش بنزین صرفا ۱۵% از کل یارانه پنهان کشور است. سایر یارانه‌های پنهان عبارتند از برق خانگی و صنعتی، گاز حرارتی و خوراک پتروشیمی‌ها، گازوئیل، نفت سفید و سوخت جت، یارانه ناشی از تخصیص ارز دولتی به نان، دارو، علوفه دام و طیور و حتی داروهای انسانی.

توکلی کاشی گفت: البته باید توجه داشته باشیم که علاوه بر حرکت تدریجی به سمت نقطه مطلوب، باید اعتماد سازی ویژه‌ای هم از سوی دولت برای همراهی مردم و بخش‌های مختلف اقتصاد صورت پذیرد. بدون اعتماد و همراهی مردم، چنین طرح عظیمی اجرایی نخواهد شد.

وی گفت: علاوه بر این اگر با دنیا ارتباط برقرار کنیم، قیمت‌ها واقعی خواهند شد. دیگر بنزین قاچاق نخواهد شد. ممکن است برخی، نگران قدرت خرید مردم باشند که راه حل این موضوع توزیع یارانه نقدی شناور و متناسب با نوسان قیمت‌ها در بازارهاست. اگر درهای بین المللی کشور گشوده شود، ناچار خواهیم بود، قیمت‌ها را واقعی کنیم. اعتقاد دارم با افزایش تعاملات بین المللی در حوزه اقتصاد، کشور در حوزه سیاسی و امنیتی نیز به ثبات خواهد رسید.

انتهای پیام