جریانی‌که روحانی رقم‌‌زد؛ انتقاد از کتب‌درسی تا آغاز بازنگری‌ها

سال تحصیلی 96- 97 در ایران با موجی از انتقادات از سوی رئیس جمهور روحانی آغاز شد، از انتقاد به کتب درسی با تغییرات ظاهری تا انتقاد به عدم تربیت جوانان مسئول و ماهر. اما پاسخ وزیر آموزش و پرورش به این انتقادات چه بود؟

زهرا داستانی در خبرانلاین نوشت: همه چیز از یک انتقاد شروع شد. انتقادی که در آغازین روز سال تحصیلی جدید از زبان ریاست جمهوری بیان شد: «شاید این انتقاد من مقداری تند باشد، اما اگر نگاهی به کتب درسی دوران مدرسه امثال بنده در دهه‌های 30 و 40 بیندازیم، غیر از جلد و عکس و تغییرات شکلی مختصر، محتوای این کتب با کتب درسی امروز تفاوت چندانی ندارد.» انتقاد حسن روحانی تنها به کتب درسی نبود، انتقاد او به نظام آموزشی بود که در طول 166 سالی که از عمرش در ایران می‌گذرد نتوانسته نتیجه مطلوب را حاصل کند.

اکثر ایرانیان از سن 7 سالگی یا شاید چند سالی زودتر آموزش را در مدارس کلید می‌زنند، 12 سال تحصیل می‌کنند و برای رفتن به دانشگاه و قبولی در کنکور می‌جنگند. اما آیا تمام این تلاش‌ها به ثمر می‌نشیند؟ آیا دانش‌آموزان از سواد و آگاهی بعد از فارغ التحصیلی از مدارس برخوردار هستند؟ آیا جوانانی که از مدارس فارغ‌التحصیل می‌شوند افرادی مسئول، ماهر، خلاق و علاقمند به کار و تلاش در نتیجه آموزش‌های ارایه شده به آنان در مدرسه هستند یا جوانانی که مقداری مطلب حفظ کرده‌اند که در اثر گذر زمان از یاد خواهند رفت؟ این سوالات را حسن روحانی درنخستین روز مهر  برای 13 میلیون دانش آموزی که در سال تحصیلی جدید به مدارس روانه شدند طرح کرد و به این پرسش‌ها به این جمله پاسخ داد: «ما باید دانش‌آموز امروز را برای 12 سال بعد تربیت کنیم نه حتی برای امروز در حالی که نظام تحصیلی و کتب آموزشی امروز ما دانش‌آموزان را حتی برای امروز تربیت نمی‌کنند بلکه آنان را برای دیروز تربیت می‌کنند و این حقیقتی است که باید آن را پذیرفت.»

از نا کارآمدی آموزش تا گریز از مدرسه

این یک حقیقت است، دانش آموزان از سال اول راهنمایی نظام قدیم یا کلاس هفتم در میان درس‌های خود درس عربی را دارند. چیزی حدود 7 سال پیاپی دانش‌آموزان عربی می‌آموزند و اگر از بچه‌هایی که چند ماهی از کنکور آن‌ها گذشته بخواهید یک جمله کامل به عربی بگویند، نمی‌توانند. هفت سال زمان برای آموختن مقدمات درک یا گفتن دست‌ و پاشکسته یک جمله به زبانی دیگر آن‌هم زبان عربی که تا این حد با فارسی اشتراک و سابقه مشترک دارد مدت کمی است؟ همین حقیقت درباره سایر دروس صدق می‌کند و البته این نقص نظام آموزشی به همین جا خلاصه نمی‌شود. نظام آموزشی ایران دانش‌آموزان را از مدرسه گریزان کرده است. کلاس‌ها و حیاط‌های کوچک، معلم‌های عصبانی و ناظم‌هایی که مدام تهدید می‌کنند، از مشق نوشتن‌های زیاد و ساعت‌های طولانی سر کلاس نشستن انگیزه تحصیل را از آنها گرفته است. کمتر دانش آموزی پیدا می‌شود که یک یا دو ماه بعد از شروع سال تحصیلی منتظر خرداد و پایان مدرسه نباشد.
سال تحصیلی 96 با 138 میلیون جلد در 900 عنوان کتاب درسی توزیع شده در بین دانش‌آموزان ایرانی آغاز شد. کتاب‌هایی که براساس گفته‌های سید محمد بطحایی، وزیر آموزش و پرورش برنامه‌های تحصیلی دانش‌آموزان در قالب آنها در طول سال تحصیلی به اجرا در خواهد آمد، برنامه‌هایی که هنوز به اجرا در نیامده مورد انتقاد رئیس جمهور قرار گرفت. انتقاد به کتب درسی اما تنها به شخص رئیس جمهور ختم نشد و پای آن به مجلس شورای اسلامی نیز باز شد. نادر قاضی‌پور، نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی، نسبت به حذف دریاچه ارومیه از كتاب درسی انتقاد کرد. انتقادی که محمود امانی طهرانی مدیركل دفتر تالیف كتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری آموزش و پرورش، در گفت‌وگو با خبرآنلاین به آن واکنش نشان داد و گفن: چنین اتفاقی نیفتاده و اين حذف در يك نقشه، با توجه به موضوع درسي بوده است. او در عين حال به كتاب «انسان و محیط زیست» و اهمیت ورود آن به كتاب‌های درسی هم اشاره می‌كند و می‌گوید: بهبود وضعیت محیط زیست در گروی تدریس چنین مباحثی به دانش‌آموزان و تدریس این كتاب‌ها به دانش‌آموزان، در گروی حمایت اجتماعی قوی است. كتاب «انسان و محیط زیست» جزو درس‌های جدیدی است كه آموزش و پرورش در جهت اجرای سند تحول بنیادین تالیف كرده، این كتاب اولین سال است كه در پایه یازدهم، تدریس می‌شود و در هفت زمینه آب، خاك، هوا، انرژی، تنوع زیستی، گردشگری و زباله تدوین شده است.

برنامه‌های آموزش و پرورش برای تحقق انتظارات رئیس جمهور

محمد بطحایی، وزیر آموزش و پرورش دولت دوازدهم اما همزمان با انتقادات رئیس جمهور خود نیز بر این موضوع اذعان کرده و نظام آموزشی را نیازمند اصلاح عنوان کرده و گفته است: متاسفانه مدرسه به عنوان کانون اصلی تعلیم و تربیت هنوز از جایگاه بایسته و واقعی خود فاصله دارد و نهادهای آموزشی همچنان منتظر دستورالعمل از نهادهای بالاتر هستند؛ مدیریت آموزشی نتوانسته مسیر تصمیم گیری را درست بشناسد و تمرکز شدید اداری و ساختاری نظام آموزشی سیطره خود را حفظ کرده و بهره‌وری را کاهش داده است. وی ادامه داده: اصلاح روشها و مدیریت نظام آموزشی گام اولی است که باید برداشته شود و برای آن باید از ظرفیتهای جدید و فضای مجازی برای آموزش کاربردی مدیران شایسته مدارس استفاده کنیم. تحول در آموزش‌های مدرسه‌ای به ویژه با تغییرات سریع و پیچیده امروز یکی از نیازهای آموزش و پرورش ما است.

به گفته او اما کتاب درسی تنها برنامه آموزش و پرورش در سال جاری تحصیلی نخواهد بود و برای بهبود این وضع فکر دیگری نیز کرده‌اند. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش سندی است که از آخرین ماه‌های سال 89 تا به امروز از آن سخن به میان آمده است. بطحایی اما پیش از سال تحصیلی در گفت‌وگوی خود با رسانه‌ها از این سند به عنوان سندی که مسیر تحول در نظام آموزش و پرورش را روشن کرده، سخن گفته و اشاره کرده است: سند تحول بنیادین جزو معدود اسنادی است که کلی گویی و چشم انداز را بیان نکرده است، بلکه لایه‌ها و راهکارهای عملیاتی را پیش‌بینی کرده است. او همچنین از آماده شدن تعدادی از زیر نظام‌های سند شامل، سه زیر نظام در ماه‌های اخیر خبر داده و گفته است: این سند تا حدود زیادی مشخص کرده که از چه مسیری برای تحول در نظام آموزش و پرورش حرکت کنیم، خروجی‌های ما دانش آموزانی است که در حال تحصیل هستند.

مهارت آموزی نیاز است

با این حال اما وزیر آموزش و پرورش سند تحول بنیادین را مهمترین برنامه در سال تحصیلی پیش رو دانسته و گفته که گام‌های جدی‌تری برای تحقق تحول سند بنیادین برخواهیم داشت. تحول در محتوا و متن درس‌ها یکی از اولویت‌هاست که در دستور کار است. در سال جاری تحصیلی سعی خواهیم کرد بیشتر به مهارت‌ها بپردازیم و محیط مدرسه را به محل تمرین زندگی تبدیل کنیم.

آموزش گفتگوکردن، تفکر کردن، احترام گذاشتن و مهارت‌های زندگی و … برنامه‌ای است که وزارت آموزش و پرورش فارغ از آموزش دروس برای دانش آموزان در نظر گرفته و قرار است دانش آموزان در پایان سال تحصیلی جاری علاوه بر کارنامه نمره‌ای، با یک مهارت نیز آشنا باشند. وزیر آموزش و پرورش در حالی از گزارش عملکرد آموزش و پرورش با عدد و رقم در پایان سال تحصیلی در زمینه آموزش مهارت و دروس سخن گفته است که علی زرافشان معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش میانگین نمرات امتحان نهایی دانش آموزان را در کشور 12/39 است. به طور طبیعی عده‌ای بالاتر از این عدد و عده‌ای پایین‌تر از این عدد هستند و در سه سال گذشته با فعالیت‌هایی که انجام دادیم، موفق شدیم یک نمره میانگین کشوری را افزایش دهیم.

انتقاد دانش‌آموزان به تغییرات مداوم کتب

تصمیم کبری امروز جایش را به تصمیم دیگری داده، زاغ از کتاب‌ها برای مدتی پر کشید و روباه از جنگل رفت. کوکب خانم لباس دیگری بر تن دارد و پتروس فداکار از یادها رفته است. کتاب کودکان امروز برای کودکان دیروز ناآشناست. کتاب‌هایی که نا خاطره‌ای برای کودکان به جای می‌گذارند و نه اطلاعات عمومی. تغییرات کتب درسی که از آن با عنوان بنیادین و تغییر محتوا یاد می‌شود به جابه‌جایی مباحث در پایه‌های متفاوت تحصیلی ختم شده است؛ یکی از دانش‌آموزان که در پایه دهم تحصیل می‌کند درباره این تغییرات به خبرآنلاین گفته است: «یک‌سری از درس‌هایمان را از سال دوم به سوم یا از سوم به چهارم دبیرستان برده‌اند و در سال‌ها جابه‌جا کرده‌اند. علاوه بر این در ریاضی همه مباحثی که به هم ربطی ندارد را در یک کتاب ریخته و به‌هم زده‌اند. به هیچ مبحثی کامل نپرداخته‌اند و حتی یک‌سری مباحث را کلا حذف کرده‌‌اند. تنها تغییر خوب حذف کردن بخش اعلام کتاب ادبیات است که دیگر مجبور نیستیم تاریخ‌ها و قرن‌ها را حفظ کنیم. البته معلوم نیست برای بچه‌های انسانی هم حذف شده یا نه. املای واژه‌ها هم تغییرات عجیب و غریبی داشته؛ ما که رشته تجربی هستیم و تخصص زیادی روی املای واژه‌ها نداریم می‌دانیم خیلی از این تغییرات غلط است. املای واژه‌ها در هر کتاب یک‌جور است و انگار هیچ کدام از کتاب‌های ما به هم ربطی ندارند.»

اما این تغییرات به چه دلیل و بر چه اساسی بوده است: مجید علی‌عسگری، عضو هیئت‌مدیره انجمن مطالعات برنامه درسی در این باره به خبرآنلاین گفته است: «در صد سالی که از نظام آموزشی ما می‌گذرد تا به حال هیچ تغییر اساسی و اصولی نداشته‌ایم. تغییر باید بر اساس تحقیق باشد؛ اما متاسفانه در کشور ما به نتایج تحقیقات توجهی نمی‌شود و هر تحقیقی که در نظام آموزشی ما به وجود آمده سلیقه‌ای و بر اساس نظر افراد مختلفی بوده است. زمانی ولیعهد ایران می‌خواسته به مدرسه برود و نظام راهنمایی را به افتخار او گذاشته‌اند. زمانی درگیری هیئت دولت با مجلس بوده و تغییرات بنیادین را مطرح کردند و زمانی بحث 6،3،3 به راه افتاده که اصلا مشخص نیست این تغییرات بر چه اساسی داده شده است.»

معلمان ناراضیند

سالی نیست که آموزش و پرورش ایران با تغییرات مواجه نباشد. یک سال پایه‌های تحصیلی تغییر می‌کنند و براساس آن کتاب‌ها عوض می‌شوند، یک سال دیگر دوباره همه چیز به حالت قبل در می‌آید و روز از نو روزی از نو. در این میان تنها این دانش‌آموزان نیستند که از این تغییرات مدام آسیب می‌بینند، معلمان که باید کتب درسی را به دانش آموزان آموزش دهند بیش از همه از این تغییرات مداوم شکایت دارند. معلم‌ها هم از وضعیت تغییر محتوای کتاب‌های درسی گله دارند. محمدرضا نیک‌نژاد معلم فیزیک پایه دبیرستان به «خبرآنلاین» گفته است: «با جایگزینی ساختار 5،3،4 آموزشی به 6،3،3 کنونی کتاب‌های درسی دچار تغییرات کمی و کیفی شدند. این تغییرات به آرامی به پایه‌های بالاتر آموزشی رسید و این امیدواری بود که دست‌اندرکاران آموزشی از فرصت به دست آمده بهره گرفته و درونمایه‌های آموزشی را متناسب با خواسته‌ها و ویژگی‌های آموزشی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی دانش‌آموزان و جامعه کنند؛ اما این امیدواری دیری نپایید و با ورود کتاب‌های تازه مشخص شد که تغییرات بسیار سطحی بوده و چندان دارای رویکردهای نوین آموزشی و همخواه با دگرگونی‌های جهان کنونی نیست. برای نمونه کتاب‌های فیزیک متوسطه دوم. امسال کتاب‌های یازدهم به سامانه آموزشی کشور وارد شدند و سال گذشته هم کتاب‌های دهم. درونمایه‌های آموزشی کتاب‌های فیزیک دهم و یازدهم تنها در سرفصل‌ها تغییر کرده است. به این معنی که برخی سرفصل‌های درسی در پایه‌های مختلف جابه‌جا شده است. از این بدتر در این تغییرات بر خلاف انتظار و نامتناسب با کاهش زمان تدریس، محتوا نه تنها کاهش نیافته، که افزایش مفهومی نیز داشته است.»

اما در کنار آن که معلمان و دانش‌آموزان از وضعیت نامناسب تغییر محتوای کتاب‌های درسی گلایه دارند، برخی از مسئولان سازمان تالیف نظر دیگری دارند و معتقدند تغییرها آنطور که می‌گویند هم بد نبوده است. سيدسعيد قريشي، مشاور دفتر تالیف کتاب‌های درسی در گفت‌وگو با «خبرآنلاین» گفته است: «تغییرات محتوای کتاب‌های درسی در هر دوره‌ای به یک دلیلی انجام شده و تغییرات جدید به دلیل استقرار نظام 6،3،3 است.»

او در واکنش به گلایه دانش‌آموزان و معلمان نیز می‌گوید: «گلایه آنها از کتاب‌های درسی باید موردی و به‌صورت جزیی بررسی شود. در واقع انتقادها زیاد است؛ اگر معلمانی از سختی مباحث ریاضی گلایه می‌کنند گروهی دیگر هم هستند که از آسانی مباحث ریاضی گلایه می‌کنند و تغییرات آنطور نیست که دانش‌آموزان و معلمان از آن می‌گویند. اینکه مباحث برای برخی دانش‌آموزان سخت است جای بحث دارد و نمی‌توان به کل تعمیم داد. در همین حال اگر ما روند تغییرات را ببینیم، متوجه می‌شویم که تغییرات به سمت زیادشدن حجم کتاب‌ها پیش نرفته است.»

در حالی برخی از معلمان، نظارت خود بر تغییرات محتواهای کتاب‌های درسی را لازم می‌دانند که منتقدان به این پیشنهاد می‌گویند: تعداد بالای ناظران بر محتوای کتاب‌ها لزوما به معنی نظارت مثبت نیست و به نظر می‌رسد همراهی 80 معلم در فرآیند تغییر محتوا نه تنها مثبت نخواهد بود که باعث گمراه‌شدن فرآیند نظارت نیز می‌شود. در واقع بهتر است به جای بالابردن تعداد ناظران از نیروهای متخصص در حوزه‌های مختلف استفاده شود تا مبنای تغییرات علمی باشد.

رونمایی وزیر از طرح جدید مهارت آموزی دانش آموزان

در حالی وزیر آموزش و پرورش از آشنایی مهارت به دانش آموزان در سال تحصیلی جدید سخن گفته است که در سال‌های گذشته کتاب‌های جدیدی به کتب دانش آموزان اضافه شده که برخی از آنها مهارت محور بوده‌اند. به طور مثال کتاب تازه تالیف کارگاه‌های کارآفرینی و تولید یکی از کتاب‌هایی است که تاکید بر مهارت‌آموزی دارد و با استفاده از ابزارها و کامپیوتر سعی در توانمندکردن دانش‌آموزان. کتابی که شاید بتواند دانش‌آموزان را برای ساعاتی از کتاب‌های حفظی دور کند؛ اما همین کتاب هم نقدهایی به دنبال دارد. حفیظ‌‌الله مشهور از معلم‌هایی است که کتاب تازه تالیف کارگاه‌های کارآفرینی و تولید را تدریس می‌کند به خبرآنلاین گفته است: «آموزش حدود 20 مهارت در حوزه‌های مختلف فنی توسط دبیری که آموزش لازم و کافی ندیده، نبودن فضای کارگاهی، خطرات جدی هنگام انجام پروژه‌های عملی در کلاس‌های پرجمعیت، در نظر نگرفتن مربی و مسئول کارگاه برای مدارس دارای کارگاه و … همه و همه مشکلاتی است که تدریس این کتاب را دشوار کرده است.»

در شرایطی که موج انتقادها به کتاب‌های مهارت محور و آموزش آنها در مدارس کشور روانه شده است، وزیر آموزش و پرورش از کتابی رونمایی کرده است که دانش آموزان بنا به علاقه، امکانات و مقتضیات منطقه‌ای و شرایطی که منطقه دارد می‌توانند 500 مهارت را انتخاب کنند و فرا بگیرند. کتابی به نام «کتاب ایران مهارت». بطحایی در این باره گفته است: «در قالب این طرح دانش آموزان ما برخی حرف و فنون را تمرین کرده و مهارت‌هایی را می‌آموزند. زمان مهارت آموزی کوتاه و مختصر است اما می‌تواند در توسعه کارآفرینی و ایجاد انگیزه موثر باشد و دانش آموزان را از محفوظات خارج کند.»

اگرچه انتقاداتی به طرح‌های مهارت آموزی دانش آموزان وارد است و نتایج خاصی از آنها حاصل نشده و برخی از این طرح‌ها مانند طرح کاد آغاز نشده متوقف شده است اما وزیر آموزش و پرورش از طرح کتاب ایران مهارت دفاع کرده است و گفته است: «تجربیات خوبی از طرح‌های مشابه در آموزش و پرورش داشته‌ایم که البته برخی از آنها متوقف شده است. این طرح، همان طرح کاد نیست. در طرح کاد دانش آموزان هفته‌ای یکبار به کارگاه‌ها مراجعه و مهارت ها و ظرافت‌های شغلی را می‌آموختند اما در این طرح دبیرستانی ها در 20 جلسه 1.5ساعته با مهارت های پایه آشنا می‌شوند و اهداف آن با طرح کاد متفاوت است.» براساس گفته‌های وزیر بخش وسیعی از مدارس متوسطه اول و دوم مجری این طرح خواهند بود. طرحی که روزنه‌های امید را در دل وزیر آموزش و پرورش بیش از گذشته روشن کرده است.

آموزش و پرورش تکانی به خود می‌دهد؟

بالاگرفتن انتقادات از وضعیت کتب درسی، صدایی است که ظاهرا طی روزهای اخیر به گوش مسئولان آموزش وپرورش رسیده‌است. انتقاداتی که بیش از پیش آموزش‌وپرورشی‌ها را نشانه گرفته است و حالا حجت‌الاسلام والمسلمین محمدیان، رییس سازمان پژوهش‌ و برنامه‌ریزی آموزشی که کتاب‌های درسی در سازمان تحت مدیریت او تالیف می‌شود در پاسخ به خبرآنلاین گفته است: «خودمان هم به فکر تغییرات بودیم!» او افزوده است: «در برابر تغییر معمولاً مقاومت صورت می‌گیرد. در آموزش و پرورش به مهارت پرداخته نشده بود و بعد از تصویب سند تحول و سند برنامه درسی ملی، «کار و فناوری» پیش بینی شد. مطالعات تابع جریانات سیاسی نیست و مدت‌هاست آموزش‌وپرورش در فکر تغییر است؛ مشکل فنی‌و‌حرفه‌ای مشکل فرهنگی است؛ یقه سفید و یقه آبی متفاوتند و فرهنگ کار به غلط جا افتاده که باید تغییر کند.» او با بیان اینکه باید کار را مقدس شمرد و این فرهنگ فعلی را تغییر داد، گفت: «ضعف فنی و حرفه‌ای این است که نیازسنجی درستی در مورد آن نیست و مرکز هماهنگی ملی باید تشکیل شود و بگوید مثلا 20 سال آینده چه نیازهایی داریم. هنرستان‌های ما از نظر هنرآموز و تجهیزات ضعیف هستند و جاذبه کمی دارند. بعد از برنامه درسی ملی، سازمان پژوهش در حوزه کار و فناوری و مهارت‌آموزی، قدم‌هایی پیشتر از سایرین برداشتند.»

سرمایه گذاری بر روی مهارت آموزی همان راهی است که غول‌های آموزش و پرورش دنیا آن را پیش گرفته‌اند. بررسی‌های بر روی سیستم آموزشی در کشورهای فنلاند، آلمان، ژاپن، آمریکا، کره‌جنوبی، بریتانیا و مدارس «استیو‌ جابز» نشان می‌دهد بخش زیادی از کشورهای توسعه‌یافته دنیا سرمایه‌گذاری و ایده‌پردازی‌های زیادی را برای مهارت‌آموزشی در مدارس خود صرف می‌کنند و از مدرک گرایی عبور کرده‌اند. دقیقا همان چیزی که آموزش و پرورش ایران از آن غافل است. حالا باید منتظر ماند و دید آیا طرح‌ها و برنامه‌های تازه وزیر آموزش و پرورش دولت دوازدهم مثمر ثمر واقع خواهد شد یا خیز؟
در جدول زیر بخشی از انتقادات و بحث‌هایی که درباره تالیف کتب درسی مطرح شده است را بخوانید: