بازیگری در وضعیتی معلق
کیانوش همتی در یادداشتی ارسالی به انصاف نیوز نوشت:
محاصره یازدهماهه تبریز در دوران انقلاب مشروطه، اگرچه با ورود نیروهای روس و سقوط شهر پایان یافت، اما در حقیقت نقطهعطفی در پیروزی نهایی مشروطهخواهان بود. مقاومت تبریز فرصتی حیاتی برای سازماندهی نیروهای مشروطه در شهرهای دیگر فراهم کرد و تنها چند ماه بعد به برکناری محمدعلیشاه انجامید. روسیه تزاری تصور نمیکرد که فشار نظامی نهتنها موجب فروپاشی مقاومت نشود، بلکه هویت ملی و اراده برای اصلاحات سیاسی را تقویت کند؛ در جامعهای که با وجود بیسوادی گسترده، خواست جمعی برای تغییر سرنوشت سیاسی شکل گرفته بود.
منطق فشار پایدار اما نه ویرانگر در جهان امروز به شکل مدرن خود بازتولید شده است. ایالات متحده، بهویژه در دوره ترامپ، شکل جدیدی از همین الگو را پیگیری میکند: جنگهای کمهزینه، فشارهای اقتصادی طولانیمدت و اقدامات محدود نظامی که هدفشان نه سقوط کامل یک حکومت، بلکه نگهداشتن آن در آستانه بحران است؛ الگویی که در قبال کوبا و ونزوئلا بهخوبی قابل مشاهده است. تحریمهای گسترده علیه کوبا که از سال ۱۹۶۰ آغاز شد، تجارت و سرمایهگذاری را محدود کرد و سالانه میلیاردها دلار خسارت بر این کشور تحمیل نمود. این تحریمها نه توانستند نظام کوبا را سرنگون کنند و نه اجازه توسعه پایدار را دادند. تلاش باراک اوباما برای عادیسازی روابط و تصمیم دولت بایدن برای خروج کوبا از فهرست حامیان تروریسم روزنههایی ایجاد کرد، اما تشدید دوباره فشارها با اتکا به روایت تهدید چین و روسیه، این کشور را همچنان در وضعیت اقتصادی شکننده نگه داشته است.
در ونزوئلا نیز سیاست فشار کمدامنه دنبال شده است. از سال ۲۰۲۵ حملات محدود علیه قایقهای مشکوک به قاچاق مواد مخدر در کارائیب و اقیانوس آرام آغاز شد؛ اقداماتی که به گفته منتقدان فاقد مجوز کافی بود اما از سوی دولت ترامپ بخشی از مبارزه با شبکههای غیرقانونی معرفی شد. اعزام ناو جنگی به منطقه، دولت مادورو را در موقعیت تدافعی قرار داد و موجب شد روایت آمریکا در عرصه بینالمللی تقویت شود. این حملات ساختار سیاسی ونزوئلا را ضعیف نگه میدارند، بدون آنکه به سقوط کامل آن بینجامند؛ نمونهای روشن از فشار دائمی که هم بودجه نظامی آمریکا را توجیه میکند و هم سیاستهای ضدسوسیالیستی وی را مشروعیت میبخشد.
برای فهم این الگو، نظریه وضعیت استثنایی کارل اشمیت و تفسیر جورجو آگامبن اهمیت دارد. اشمیت معتقد بود حاکم کسی است که در موقعیت استثنایی تصمیم میگیرد؛ موقعیتی معلق که در آن قوانین مدنی برای برقراری نظم موقتا تعلیق میشوند اما همین تعلیق میتواند دائمی شود. آگامبن توضیح میدهد چگونه دولتها با تکیه بر روایت تهدیدهای بازتولیدشده (از کمونیسم تا تروریسم و قاچاق) افراد و کشورها را در وضعیتی نگه دارد که زندگی برهنه نام دارد: حالتی بدون حفاظت قانونی کامل که بحران را به وضعیتی طبیعی تبدیل میکند. ایالات متحده امروز همین منطق را در عرصه بینالمللی دنبال میکند.
این وضعیت استثنایی تنها سیاست خارجی را شکل نمیدهد؛ در سیاست داخلی نیز نقشی کلیدی دارد. تهدیدهای خارجی – از «کوبای کمونیست» تا «ونزوئلای کارتلمحور» – برای بسیج رأیدهندگان و توجیه بودجههای عظیم دفاعی به کار میرود. مخالفان این افزایش بودجه، با برچسب بیتوجهی به امنیت ملی به حاشیه رانده میشوند. نمونه مشابه در اسرائیل دیده میشود؛ جایی که نتانیاهو در میانه پروندههای قضایی و انتقادات گسترده، بر تهدیدهای خارجی برای حفظ انسجام سیاسی تکیه میکند و اعتراضها را در چارچوب تهدید امنیت ملی بازخوانی مینماید. در چنین وضعیتی، سیاست به شکلی از بحران دائمی بدل میشود.
بااینحال، تجربه تبریز نشان میدهد خروج از وضعیت معلق ممکن است. مشروطهخواهان با وجود گرسنگی، محاصره و فشارهای خارجی، بحران را طبیعی ندانستند و به جای انفعال، منطق تازهای از بازیگری سیاسی ساختند. اصلاحات سیاسی، شکلگیری مجلس و قانون اساسی، و بهرهگیری از دیپلماسی برای ایجاد توازن میان قدرتهای خارجی، آنان را از منطق تعلیق دائمی بیرون آورد. اینکه چرا مشروطه بعدها به کودتای رضاشاه رسید، بحث مستقلی است، اما در همان مقطع، درک درست از سیاست و مقاومت در برابر عادیسازی بحران نقشی تعیینکننده داشت.
کشورهایی که امروز در معرض فشارهای طولانیمدت قرار دارند نیز با همین معما روبهرو هستند: اصلاحات داخلی بدون گشودگی خارجی ناکافی است و دیپلماسی خارجی بدون تغییرات داخلی به نتیجه نمیرسد. مسیرهای موفق معمولاً ترکیبی از سه عاملاند: اصلاحات اقتصادی واقعی (تنوع صادرات و کاهش نقش دولت)، اصلاحات سیاسی (افزایش شفافیت و کاهش سرکوب) و دیپلماسی چندجانبه برای شکستن اجماع تحریمی. نمونه روشن این موفقیت، ویتنام است که با اصلاحات داخلی و تعامل فعال توانست تحریمها را رفع و به رشد پایدار دست پیدا کند.
در جهان امروز، سلطه کمتر از مسیر اشغال نظامی و بیشتر از طریق محاصره اقتصادی و بازتولید تهدید دائمی اعمال میشود. کشورها در آستانه فروپاشی نگه داشته میشوند، نه برای سقوط، بلکه برای استمرار ضعف. خروج از این وضعیت نیازمند ترکیبی از اصلاحات درونی، دیپلماسی فعال و بازسازی مشروعیت سیاسی است. بازیگرانی موفق هستند که قواعد تحمیلشده را نمیپذیرند و صحنه را از نو تعریف میکنند.
منابع:
• محاصره تبریز (مقدمه): قیام و محاصره مشروطهخواهان تبریز – ویکیپدیا (۲۰۲۵). لینک. خلاصه: جزئیات ۱۱ ماه مقاومت در ۱۲۸۷ خورشیدی، با نقش ستارخان و باقرخان.
• کوبا (تحریمها و سیاست ترامپ): Understanding the Failure of the U.S. Embargo on Cuba – WOLA (2022). خلاصه: تحلیل خسارت ۴-۵ میلیارد دلاری سالانه و شکست هدف سرنگونی رژیم.
• ونزوئلا (حملات ۲۰۲۵): US attacks another alleged drug boat in Pacific – The Guardian (2025). خلاصه: جزئیات ۲۰ حمله هوایی ترامپ به قایقها، با ۸۰ کشته و تمرکز بر فشار بر مادورو.
• وضعیت استثنایی (اشمیت و آگامبن): State of exception – Wikipedia (2025). خلاصه: توضیح مفهوم اشمیت و بازخوانی آگامبن، با مثالهای تاریخی مثل قانون رایشتاگ ۱۹۳۳.
• سیاست داخلی آمریکا (تهدید خارجی و وحدت): ۲. Who do people think is their country’s greatest threat? – Pew Research (2025). خلاصه: ۵۵% آمریکاییها تهدید خارجی رو عامل وحدت داخلی میدونن.
• سیاست داخلی اسرائیل (نتانیاهو و نظرسنجی): Poll: Majority of Israelis Say Netanyahu Must Resign – Haaretz (2025). خلاصه: ۶۰% اسرائیلیها خواستار استعفای نتانیاهو به دلیل ۷ اکتبر، اما روایت امنیتی مخالفتها رو خنثی میکنه.
• راهحلها (اصلاحات و دیپلماسی): Cuba’s Economic Reforms – Brookings (2025). خلاصه: رشد ۲-۳% از ۲۰۱۰ با صادرات واکسن، اما چالشهای ۲۰۲۵.
• ونزوئلا (دلارسازی): Venezuela’s Economic Stabilization – IMF (2025). خلاصه: کاهش تورم به ۱۳۰%، اما تحریمها مانع رشد پایدار.
• کوبا (اصلاحات سیاسی): Cuba’s Reforms and Political Changes – HRW (2025). خلاصه: قانون تابعیت ۲۰۲۵، اما سرکوب ادامه دارد.
• ونزوئلا (انتخابات): Venezuela Elections 2025 – Freedom House (2025). خلاصه: انتخابات جنجالی، نیاز به ناظران بینالمللی.
• دیپلماسی (بریکس و صلح): Cuba Joins BRICS: Implications for Sanctions – Reuters (2025). خلاصه: عضویت ۲۰۲۵ و رأی ۱۸۷ کشور علیه تحریمها.
• ونزوئلا (پیشنهاد صلح): Venezuela’s Peace Proposal – The New York Times (2025). خلاصه: پیشنهاد مادورو در اکتبر ۲۰۲۵.
• ویتنام: Vietnam’s Đổi Mới Reforms and U.S. Normalization – CFR (2023). خلاصه: رشد ۷% پس از اصلاحات ۱۹۸۶ و عادیسازی ۱۹۹۵.
• محاصره تبریز: قیام و محاصره مشروطهخواهان تبریز – ویکیپدیا (۲۰۲۵).
انتهای پیام
