پاسخ دکتر محمد محمدرضایی به آیت الله حیدری

دکتر محمد محمد رضایی (استاد تمام فلسفه دین دانشگاه تهران و محقق حوزه علمیه) به نظرات آیت الله سید کمال حیدری (استاد و مدرس علوم حوزوی) در باره‌ی «چالش‌های پیش روی دین و مدرنیته در مواجهه با کرونا» پاسخی داده است. متن پاسخ وی که نسخه‌ای از آن به انصاف نیوز ارسال شده است در پی می‌آید:

باسمه تعالی

چندی پیش کلیپی از جناب حجة الاسلام سید کمال حیدری از اساتید علوم دینی تحت عنوان چالش‌های پیش روی دین و مدرنیته در مواجهه با کرونا در شبکه‌های مجازی (27/04/1399) منتشر شد. برخی از اساتید این کلیپ را برای اینجانب ارسال و تقاضا داشتند که مورد نقد وبررسی قرار گیرد. اینک، خداوند منان، توفیق این مهم را به اینجانب عنایت فرمود. ابتدا مدعیات ایشان را مطرح و سپس صرفاً از باب تذکر، آن‌ها را مورد نقد وبررسی قرار خواهم داد.

اینک مدعیات ایشان:

مدعای اول: ” یکی از برکات شیوع ویروس کرونا آن بود که قرائت رسمی از اسلام را در حوزه‌های علمی شیعه وسنی به زمین زد.

مدعیان اسلام در برابر ویروس کرونا چه چیزی برای گفتن دارند راه حل شما چیست؟ اثر دعا، توسل، اعتقاد به مهدویت و…. کجاست؟ امتیاز مکتب اهل بیت در برابر ویروس کرونا چیست که سایر ادیان ومکاتب ندارند؟ شما (مسلمانان و مدافعان مکتب اهل بیت) چه امتیازی نسبت به آنها دارید که چینی‌ها و کره جنوبی‌ها آن امتیاز را ندارند؟ چین وکره جنوبی که این مشکل کرونا را بهتر از ما حل کرده‌اند، پس وجه امتیاز مکتب اسلام واهل بیت نسبت به حل این مشکل چیست؟”

مدعای دوم: “”یکی دیگر از برکات شیوع ویروس کرونا آن است که توانست کل غرور انسان غربی را پایمال کند. انسان غربی با پیشرفت‌های علمی خود ادعای ربوبیت می‌کرد. أَنَا رَبُّکُمُ‌ الْأَعْلَی ‌می‌گفت و مطرح می کردکه اینک کل قوانین عالم طبیعت مسخر من است. برفرض، درست است که خدا جهان را خلق کرده است ولی مسخر ومدبر جهان طبیعت اینک منم، کرونا توانست، غرور این انسان غربی را بشکند.”

نقد و بررسی مدعای اول:

مدعای اول جناب آقای سید کمال حیدری را می‌توان به صورت ذیل دسته بندی کرد:

1. کرونا کارآمدی قرائت رسمی حوزه‌های علمیه از اسلام وتشییع را با چالش مواجه کرده است.
2. مدعیان اسلام در برابر کرونا چه چیزی برای گفتن دارند و اثر دعاء توسل واعتقاد به مهدویت و…کجاست؟
3. امتیاز مکتب اهل بیت در مواجهه با سایر مکاتب در مواجه با کرونا چیست؟
4. تفکر وایدئو لوژی کشور چین وکره جنوبی نسبت به اسلام وتشیع کارآمدتر است، زیرا آنها در مبارزه با ویروس کرونا موفق‌تر عمل کردند.

نقد: نقد مدعای اول را درسه بند مطرح می‌نماییم:

1. جناب آقای حیدری نیک می دانید که در پس چنین سخنانی، یک نوع دیدگاه پراگماتیستی و عمل گرایانه درباب داوری ادیان ومذاهب وایدئولوژی ها وجود دارد. شما ادعا می‌کنید که‌ای مسلمانان و ای شیعیان در برابر چین وکره جنوبی در مبارزه با کرونا چه چیزی برای گفتن دارید! بنابراین، دین وآیین خود را در دنیای امروزتبلیغ نکنید که نتوانسته به درستی با کرونا مبارزه نماید.

شما می دانید که مکتب پراگماتیسم توسط فیلسوفان آمریکایی چارلز پیرس (1839-1914)، ویلیام جیمز (1842-1910) وجان دیویی (1859-1952) بنیان نهاده شد.

از دیدگاه پراگماتیسم، معیار حقیقت و فکر وایدئولوژی با توجه به سودمندی، فایده ونتیجه آن مورد قضاوت قرار می‌گیرد نه انطباق آن با واقعیت عینی. در واقع حقیقت هر چیزی به وسیله نتیجه نهایی آن اثبات می‌شود

آیا جناب عالی به لوازم چنین دیدگاهی اعتقاد دارید؟ به فرض دیدگاه مادی گرایانه وملحدانه وغیر توحیدی کشورهای چین و کره جنوبی توانستند واکسن کرونا را کشف کنند و یا با روشهایی از شیوع ویروس کرونا جلوگیری کنند، آیا این دلیل ومنطق می‌تواند ملاک حقانیت مکتب الحادی و مادی گرایانه و غیرتوحیدی آنها باشد؟

آیا شما می‌پذیرید که ایدئولوژی کشور چین وکره جنوبی بر قرآن (معجزه جاودانه) واسلام وتشیع برتری دارد؟ آیا می‌پذیرید که بر اساس این معیار، اعتقاد به وجود خدا و جهان آخرت ونبوت ودعا وتوسل ما نادرست و به عوض بی اعتقادی ودیدگاه کمونیستی وادیان غیر توحیدی از حقانیت برخوردارند؟

هم چنین، دیدگاه پراگماتیستی دین را به عنوان یک ابزار تلقی می‌کند، که اگر توانست واکسن کرونا را کشف کند، صادق و الا کاذب است و به جای آن باید از ابزار دیگری که همان بی اعتقادی، بودیسم، تائوئیسم وایدئولوژی کمونیستی است، استفاده نمود.

در این بحث مسایلی چون منشأ دین، تاریخ انبیاء الهی و وحی الهی و خاتمیت ونیاز بشر به وحی الهی و اعجاز قرآن و امامت ودعا و توسل وبه تعبیری حقانیت دین به کلی نادیده گرفته شده است. وبه عوض به توانایی اسلام در مبارزه با کرونا ویا صرفاً به کارکرد بهداشتی دین تأکید شده است. که بسیار امر نادرستی است.

و همچنین به فرض اگر علوم تجربی با مبنای طبیعت گرایانه و تجربی گرایانه توانست، واکسن کرونا را کشف کند. آیا می‌توان به جهت عملکرد بهتر در مبارزه با کرونا علوم تجربی را جایگزین دین الهی نمود و گفت که دوران دین الهی به سر رسیده است؟ آیا این، تفسیر درستی ازخاتمیت ونیازمندی بشر به دین است؟

آیا این سخن جنابعالی با دیدگاه آگوست کنت فرانسوی (1798-1857)، بنیانگذارمکتب پوزیتیویسم در باب مراحل تفکر بشر که اکنون دوران علم است ودوران ربانی و فلسفی، به سررسیده وباید آن‌ها را نادیده گرفت، یکسان نمی‌شود؟

همان دیدگاهی که اعتقادات دینی و علت الهی را معارض با علت طبیعی و تجربی می‌داند که بسیار سخن نادرستی است. آیا این سخن بر خلاف اعتقاد اسلامی” لا حَولَ و لا قُوّةَ إلّاباللَّه العلی العظیم ” نیست که حتماً جنابعالی به آن باور دارید و علت الهی را در طول علت مادی و طبیعی لحاظ می‌کنید.

مشکل دیگر تفکر پراگماتیستی آن است که فرق بین دین حقیقی و دین واره ها وادیان کاذب نمی‌گذارد، زیرا که به حقانیت آنها بی توجه و تأکید آن، بیشتر بر نتایج عملی آنها است.

این تفکردرست مانند کسانی است که بادیدن زرق و برق دنیای غرب و نظم ظاهری آنها حکم به صحت ایدئولوژی مادی گرایانه و استعماری ومنفعت طلبانه آن می‌دهند. همان ایدئولوژی که براساس ظلم و غارت اموال کشورهای تحت ستم بنا شده است که بعضاً برخی از متفکران آن سامان، به آن اعتراف کرده‌اند. بنابراین جناب آقای سید کمال حیدری در طرح چنین سخنانی تأمل بیشتری بفرمایید.

2. جناب آقای حیدری، شما از قرائت رسمی حوزه‌های علمیه از اسلام وتشیع سخن گفته‌اید، پس حتماً یک قرائت غیر رسمی هم وجود دارد. ای کاش منطق فهم چنین قرائتی را بیان می‌نمودید. آیا در قرائت شما از تشیع، ملاک حقانیت معارف اعتقادی واخلاقی و فقهی قرآنی، کشف واکسن کرونا است یا ملاک دیگری دارد؟

ای کاش جنابعالی ویژگی‌های قرائت غیر رسمی از تشیع را که ظاهراً مدافع آن هستید، به روشنی بیان می‌کردید تا در مورد آن بتوان داوری نمود. حتمادر قرائت مطلوب شما از اسلام شیعی، اعتقاد به خدای یگانه و نبوت ومعاد وامامت و قرآن دعا و توسل و مهدویت وجود دارد.

جنابعالی چه تصویری از دعا و توسل ومهدویت و کارکرد آنها دارید که متفاوت از قرائت رسمی حوزه‌های علمیه است؟ در این مدعیات ابهامات زیادی وجود دارد.

به نظر نمی‌رسد که درقرائت رسمی حوزه‌های علمیه از تشیع که از زبان مراجع عظام تقلید (دامت برکاتهم) مطرح می‌شود، دعا وتوسل جایگزین تحقیقات علمی و بهداشتی و پزشکی شده است. دعا وتوسل در جای خود و تحقیقات علمی هم در جای خود. هر کدام کارکرد خاص خود را دارند. کدامیک از مراجع عظام تقلید را سراغ دارید که به جای فعالیت‌های علمی صرفاً به دعا وتوسل، متوسل می‌شوند تا آن را به دیگران هم توصیه کنند. اینجانب در یادداشت کرونا و دعاهای مفاتیح، جایگاه دعا و تحقیقات علمی را توامان تبیین نمودم که هرکدام به جای خویش نیکو است.

بنابراین جناب آقای حیدری، این ادعای شما که در قرائت رسمی حوزه‌های علمیه، به عوض تحقیقات وفعالیت های علمی، این دعاو توسل است که تنها نقش آفرین است با واقع منطبق نمی‌باشد.

3. جناب آقای سید کمال حیدری، امتیاز اسلام و مکتب اهل بیت، قرآن وعترت پیامبر (ص) است. قرآن، معجزه جاودانه پیامبر گرامی اسلام است که خداوند از سر لطف و مهربانی برای سعادت دنیا و آخرت به بشر ارزانی داشته است. این کتاب را خداوند عزیزو مهربان، برای هدایت مردم نازل کرده و خود نیز نگهبان آن است تا از هرگونه تحریف و دستبردی مصون بماند و بتواند رسالت خود را که هدایت انسان‌ها از ظلمات به سوی روشنایی است، به نیکی به انجام برساند. حجت قرآن، ذاتی است و تاکنون کسی نتوانسته با آن مقابله نماید. البته اعجاز قرآن، ابعاد مختلفی دارد که فعلاً مجال پرداختن به آن نیست. از دیدگاه قرآن، گفتار وکردار وتقریر پیامبر (ص) و امامان معصوم (علیه السلام) از حجت برخوردار است. بنابراین امتیاز اسلام و مکتب اهل بیت به قرآن، معجزه جاویدان و معارف اهل بیتی است که هدایت گر انسان‌ها از ظلمات به نورانیت وسازگاری آن‌ها با فطرت وعقلانیت انسان‌ها است.

در ضمن مزیت و رسالت اولیه دین اسلام، کشف قوانین علمی نیست، بلکه خطاب دین، به تعبیر استاد مطهری من علوی و متعالی انسان است نه من سفلی. هرچند که دین توصیه به کشف روابط عناصرجهان خلقت و تأمل وتفکر درباره آنها و همه هستی کرده است تا از طریق آنها به خدا ودستورات سعادت آفرین او متوجه شویم و بدانیم تنها او حق است. چنانچه قرآن می‌فرماید:

أَفَلَا ینْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کیفَ خُلِقَتْ وَإِلَی السَّمَاءِ کیفَ رُفِعَتْ وَإِلَی الْجِبَالِ کیفَ نُصِبَتْ وَإِلَی الْأَرْضِ کیفَ سُطِحَتْ فَذَکرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکرٌلَسْتَ عَلَیهِمْ بِمُصَیطِر (غاشیه،17-22)

“آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده و به آسمان که چگونه برافراشته شده و به کوه‌ها که چگونه برپا داشته شده و به زمین که چگونه گسترده شده است پس تذکر ده که تو تنها تذکردهنده‌ای بر آنان تسلطی نداری”

هدف اصلی دین به کمال رساندن فضایل اخلاقی و برانگیزاننده فطرت ودعوت به توحید وآزادی انسان از قیدها وبندهای نادرست، برپایی قسط وعدالت در جامعه بشری، آشنایی مردم باتعالیم الهی و تزکیه وتطهیر آنان و زندگی موحدانه و مؤمنانه می‌باشد، نه کشف واکسن فلان ویروس از جمله ویروس کرونا.

به فرض اگراسلام و تشیع واکسن ویروس کرونا را کشف کند در آن صورت آیا تمام مشکلات معنوی و اخلاقی و اعتقادی بشر حل شده است وماموریت دین به طورکامل به انجام رسیده است؟

جناب آقای حیدری به نظر می‌رسد که وظیفه و امتیاز اصلی دین، کشف قوانین فیزیکی، شیمیایی و بهداشتی و درمانی نیست و این وظیفه را باید در جای دیگری جست وجو کرد، زیرا که خداوند به انسان قوه عقل عنایت کرده است و از او خواسته با تأمل در عالم خلقت و کشف سنت‌ها و قوانین ثابت این عالم به لطایف و حکمت‌های آن بیشتر پی ببرید و نیز بداند که در پس این عالم مادی با قوانین شگفت انگیز آن دست توانای خداوند عالم و حکیم وتوانا وجود دارد.

بررسی و نقد مدعای دوم:

1: این که در زندگی وجوامع افراد مادی گرا و ملحد وحتی دیندارممکن است، اتفاقاتی رخ دهد که آنها را به عالم ماورا متوجه نماید. جای شک و شبهه‌ای نیست و نمونه‌های آن فراوان. امید آن داریم که فطرت توحیدی و سرشت همه آدمیان در مواجهه با چنین رویدادهایی مانند شیوع ویروس کرونا بیدار و در جایگاه اصلی خود که همان اعتقاد به خدای یگانه وزندگی پس از مرگ واعتقاد به نبوت و برنامه‌های حیات بخش و سعادت آفرین پیامبران الهی (از جمله اسلام) وسبک زندگی مؤمنانه قرار گیرد.

اما جناب آقای سید کمال حیدری، عدّه‌ای از آدمیان بر اثر جهل مرکب و غوطه ور شدن در افکار مادی گرایانه وملحدانه و لِِذتهای زود گذر دنیوی آن چنان از خود بیگانه شده‌اند که ممکن است بر اثر شیوع این ویروس کرونا از خواب غفلت برنخیزند و هم چنان سرگرم افکار ملحدانه ومادی گرایانه خود باشند؛ همان افرادی که قرآن در مورد آن‌ها می‌گوید:

إِنَّ الَّذِینَ کفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا یؤْمِنُونَ خَتَمَ اللَّهُ عَلَیٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَیٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَیٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (بقره،6-7)

(همانا کسانی که کفر ورزیده‌اند، برای آنها یکسان است که هشدارشان دهی یا هشدارشان ندهی. آن‌ها ایمان نخواهند آورد. خداوند بر دلها و برگوش آنان مهر زده و بر چشمانشان پرده‌ای است و برای آنان عذابی بزرگ است.)

ویا کسانی که قرآن درباره آن‌ها می‌گوید:

“صُمٌّ بُکمٌ عُمْی فَهُمْ لَا یرْجِعُونَ (بقره،18)

(آنان (از شنیدن حقّ) کر و (از گفتن حقّ) گنگ و (از دیدن حقّ) کورند، پس ایشان (به سوی حقّ) باز نمی‌گردند.)

بنا به راین، ممکن است شیوع ویروس کرونا، هنوز غرور انسان غربی رانشکسته باشد.

جناب آقای سید کمال حیدری، جنابعالی بر اساس چه مستنداتی مطرح می‌نمایید که بر اثر این حادثه غرور انسان غربی شکسته شده است؟ به نظر می‌رسد که شواهد و مستندات گویای مدعای جنابعالی نیست.

2: در ضمن هرچند که در حوزه علم دیدگاه مادی گرایانه و پوزیتیویستی و تجربی گرایانه و علم گرایانه ظهور و بروز بیشتری دارد که علم را متعارض با باورهای دینی می‌داند ولی در باب رابطه حوزه علم وکشف قوانین علمی وحوزه دین، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد، که بعضاً موافق اعتقادات دینی است.

برای نمونه:

الف: گالیله (منجم، ریاضی دان وفیزیکدان مشهور ایتالیایی (1564-1642) در باب رابطه علم ودین بر این باور بود که آیات کتاب مقدس و آیات طبیعت هر دو کلمه الله هستند، یعنی نگارنده کتاب طبیعت و کتاب مقدس خداوند است وهیچ گونه تعارضی بین آنها وجود ندارد. به تعبیری علم ودین، حقیقت واحدی را به دو شیوه مختلف بیان می‌دارند (باربور، ترجمه، بهاءالدین خرمشاهی ص 36، باربور، ترجمه، پیروزفطورچی ص 64)

ب) دونالد مک کی (1933-1987) فیلسوف ودانشمند انگلیسی رابطه علم والهیات را رابطه میان دو امر مکمل می‌داند که علم در پی کشف علل وقایع است و هدف الهیات در پی پاسخ دادن به معنای وقایع. (محمد رضایی، کلام جدید با رویکرد تطبیقی، ص 182؛ پترسون و…، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه، نراقی وسلطانی، ص 370) همان گونه که استاد شهید مرتضی مطهری (ره) نیز به مکملیت علم ودین اعتقاد داشت، چنانکه می‌گوید: علم به ما روشنایی و توانایی می‌بخشد و ایمان عشق و امید و گرمی؛ علم ابزار می‌سازد و ایمان مقصد؛ علم وجود انسان را به صورت افقی گسترش می‌دهد و ایمان به شکل عمودی بالا می‌برد. (مطهری، مجموعه آثارج 2، ص 32)

ج) اندیشمندانی که مدافع جدایی کامل حوزه علم از دین هستند، بالتبع به هیچ گونه تعارضی بین آنها اعتقاد ندارند، برای نمونه:

1. کارل بارت، متکلم پروتستان سویسی (1886-1968) نماینده نامدار نوارتودکسی، معتقد بود که الهیات و علم با موضوعات وروش ها و غایات اساساً متفاوتی سروکار دارند. موضوع علم، جهان طبیعت است و موضوع الهیات، تجلی خدا. (باربور،1378، ص 145)
2. مارتین به وبر (1878-1965) فیلسوف و ومتاله مشهور اتریشی بر آن بود که موضوع دین، واقعیات جاندار واخلاقی است به تعبیری رابطه من – تو است. اما موضوع علم، موجودات بی جان و به تعبیری رابطه من- آن است. (همان، ص 147)
3. در میان فیلسوفان تحلیلی ویتگنشتاین (1889-1951) فیلسوف نامدار اتریشی بر آن بود که علم ودین دوبازی زبانی متمایز اما کاملاً مجاز هستند و هر کدام منطق و معیار سنجش خاص خود را دارند و هیچ کدام نباید با منطق و معیار دیگری مورد قضاوت قرار گیرد. زبان علمی، برای پیش بینی وکنترل است اما زبان دینی برای مقاصدی نظیر نیایش و کسب آرامش به کار می‌رود. (همان، ص 151)
4. ایمانوئل کانت، فیلسوف بزرگ و تأثیر گذار آلمانی (1724-1804) بر آن بود علم ودین مربوط به دو حوزه جداگانه هستند. علم مربوط به حوزه عقل نظری ودین مربوط به حوزه عقل عملی (محمد رضایی، تبیین ونقد فلسفه اخلاق کانت، ص 263)

بنابراین جریانات فکری بسیار قوی در غرب وجود دارند که توامان هم به علم وهم به دین معتقدند و هرکدام آنها را حوزه مستقل از هم لحاظ می‌کنند. بر اساس این دیدگاه‌ها انسان خود رامدبر عالم نمی‌داند، حتی کانت که ادعا می‌کند که عقل نظری از اثبات حوزه ماورالطبیعه ناتوان است از راه اخلاق مبانی دینی را اثبات می‌کند و برای اعطای سعادت متناسب با فضیلت اخلاقی انسان، به خدای خالق ومدبر عالم اعتقاد دارد که بتواند سعادت انسان‌ها را تأمین نماید.

بنا به راین، اولاً جهان غرب یک دیدگاه واحد ملحدانه ندارد که به سهولت بتوان گفت که کرونا ناقض و ابطال کننده آن است و ثانیاً کسانی که مدافع تفکر علم گرایانه هستند (تفکری که برآن است روش علمی، تنها روش کشف همه حقایق عالم و قوانین علمی تنها تبیین کننده همه نیازهای مادی و معنوی انسان است) برآنند که کشف قوانین علمی، منطق خاص خود را دارد، برخی کشفیات علمی سریع و برخی نیازمند تحقیقات و آزمایشهای طولانی مدت که زمان بر می‌باشد. بنا به راین، زمان بر بودن کشف واکسن کرونا آن‌ها را از ایدئولوژی علم گرایانه باز نمی‌دارد.

البته می‌توان گفت که کرونا تا اندازه‌ای ویترین ظاهری جوامع غربی را کنار زد و حقیقت آن را که مبتنی بر تبعیض نژادی واخلاق خود گرایانه و سود گرایانه ومنفعت طلبانه فردی و اجتماعی است، عیان نمود که اعتراضات مردم در کشورهای غربی گویای این مدعا است بنا به راین، جناب اقای سید کمال حیدری، دلایل کافی و وافی برای صحت ادعای خود مبنی بر پایمال شدن غرور و تفرعن انسان غربی توسط کرونا ارائه نداده‌اند.

و در پایان، ازخداوند منان این دعا را برای خود مسألت می‌نمایم:

“اللَّهُمَّ لَا تَکلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ أَبَداً “

(خداوندا، هیچ‌گاه مرا به اندازه‌ی یک چشم برهم زدن به خود وامگذار)

با عرض پوزش، محمد محمد رضایی، استاد فلسفه دین دانشگاه تهران (وحوزه علمیه)، 22 مردادماه 1399

انتهای پیام