نقش افکار عمومی در مسیر دیپلماسی و آثار قطع روابط دیپلماتیک

سیدمحمود کمال آرا، پژوهشگر روابط بین‌الملل در یادداشتی ارسالی به انصاف نیوز با عنوان «نقش افکار عمومی در مسیر دیپلماسی و آثار قطع روابط دیپلماتیک» نوشت:

موقعیت جغرافیایی ایجاب می کند که یک دولت با دولت های همسایه خود روابط خاصی داشته باشد و با دولت های دیگر روابطی از نوع دیگر. به همین جهت روابط بین دولت ها برحسب مقتضیات سیاسی یا اقتصادی یا فرهنگی و امثال آن در درجات متفاوت است. در دنیای جدید که دول از همه جهات همبستگی کامل دارند هدف دیپلماسی دیگر منحصر به سیاست نمی تواند باشد و ضرورت همکاری های اقتصادی، فرهنگی، علمی، فنی و بسیار دیگر، دیپلماسی نوع دیگر را لازم دارد که از حدود توانایی دیپلمات سنتی خارج است. روابط دیپلماتیک در چهارچوب سنت قدیم منحصرا هدف سیاسی داشت که با تاکتیک مخصوص دیپلماسی سنتی به دست می آمد و کسانی که در این فعالیت دخالت داشتند طبقه برگزیده دیپلمات ها بودند.

آنچه که منظور این بحث است روابط بین افراد ملل نیست بلکه بین دولت ها است. در واقع تاکید به حل مسالمت آمیز اختلافات از طریق دیپلماسی در فشار تصمیمات عجولانه ناشی از خودبینی ها و تعصب های شخصیت های کاذب و خصایص روانی بعضی زمامداران، که ممکن است منجر به فاجعه شود. برای همین است که دیپلماسی را درک خصایص روانی طرفین، شیوه های گفتگو و تبادل نظر ممکن می کند و این راه، اگر حسن تشخیص و موقع شناسی در آن باشد در کوتاه ترین زمان به موفقیت می رسد. این مسئله اختصاص به زمان حال یا گذشته نزدیک ندارد و مربوط به دولت ها و ملت های مشخص نیست.

نقش افکار عمومی در مسیر دیپلماسی

اگر دیپلماسی را روش کلی یک دولت یا یک سیاستمدار در سیاست خارجی بنگاریم، افکار عمومی امروز نقش موثری در هدایت دیپلماسی در کلیه کشورها دارند. وسایل ارتباطی، سریع مردم را در جریان وقایع جهان می گذارد و دیپلماسی محرمانه برای زد و بندهای سیاسی ممکن است، مواجه با مقاومت اراده مردم گردد و این امر موجب شده که دیپلماسی امروز در کشورهای رژِیم دموکراسی بر اساس محکمتری استوار باشد و باید در راه صلح و آسایش و ترقی به‌کار رود نه وصول مطامع حکومت ها.

به‌طور مثال در بررسی نقش افکار عمومی در مسیردهی به دیپلماسی کشورها باید گفت، احساسات ضدآمریکایی در اوایل انقلاب در ایران چه نزد نخبگان سیاسی و چه نزد افکار عمومی عمیق و گسترده بود و هر اقدام حساب نشده‌ای می‌توانست اوضاع را از کنترل خارج سازد. اما دولت آمریکا به این موضوع توجه کافی نداشت و به نوعی افکار عمومی نقش بسزایی در مسیر دیپلماسی و رفتار با آمریکا ایفا کرد.

در گذشته دولت‌ها بر آن بوده اند تا با افزایش نفوذ ایدئولوژیکی داخلی و خارجی، خود را از طریق اعمال قدرت سخت و انعطاف ناپذیر بر ملت‌ها و دول مختلف تحمیل کنند، که این روش بدون شک مبتنی بر زمان و هزینه بوده و نهایتا به ناکارآمدی دستگاه حاکم در میان افکار عمومی منتج می‌شده است. گذر زمان و کمرنگ شدن وزنه سندیت مرزهای جغرافیایی در کشورهای مدرن حامل پیام مهمی برای جهانیان است. با توسعه تکنولوژی و فناوری ارتباطات و اطلاعات، دولت‌ها فاصله عمیقی را میان جهان سنتی و دنیای امروزی می‌بینند. تاریخ گواه می‌کند اگر روزی اجداد سیاسی روابط بین قلمروها را با حاکمیت تعیین می‌کردند اما امروز مجموعه‌ای از افکار عمومی، دولت‌ها و نیز فناوری‌های نوین به ویژه وسایل ارتباط جمعی تعیین کننده حاکمیت و معادلات روابط بین‌المللی است. شاید نیم قرن پیش هنگامی که کشورهای صادر کننده نفت که برای محافظت از منافع خود اقدام به تأسیس اوپک کردند، هیچ‌گاه فکرش را هم نمی‌کردند که درج دو جمله در فضای غیر واقعی همانند توییتر بتوانند رقم اعتبار بشکه‌های نفت شان را دچار نوسان کند. جهان کنونی پذیرفته است که ارتباطات از چهارچوب سنتی به میدان مدرن و انرژیک انتقال یافته و به تناسب آن، لاجرم قدرت از آن فرد و یا گروهی است که از ابزار‌های عصر نوین بهره مطلوب تری کسب کند. میزان اثرگذاری این قدرت هوشمند در صحنه‌های بین‌المللی به حدی است که قدرت‌های سخت و یا به‌عبارتی اقدامات نظامی در واکنش‌های سیاسی یا به انبار غیر قابل مصرف و در بسته منتقل شده و یا جایی به جز گزینه آخر در مذاکرات ندارند.

مسیر شکل گیری، تیرگی و قطع روابط سیاسی خارجی کشورها

سیاست خارجی کشورها تحت تاثیر دو عامل عمده شکل می گیرند. محیط ذهنی که همان ارزش ها و تصورات سیاست گذاران است و محیط عینی که خود شامل دو بخش محیط داخلی (داخل کشور) و خارجی(محیط منطقه ای و محیط جهانی) می باشد. سطح متغیر تاثیر گذار بر روابط دو کشور را می توان به سطح کشوری به ویژه منافع ملی، نیازها و امتیازهای ذهنی سیاست گذاران دو کشور دانست.

دولت ها همه با هم روابطی دارند که به‌وسیله نمایندگانشان انجام می شود. رابطه دیپلماتیک خود مقدمه ای برای انواع روابط دیگر است؛ مانند روابط تجاری، بازرگانی، کنسولی و امثال آن. حفظ و گسترش روابط دوستی بین دو دولت فرستنده و پذیرنده و بین دو ملت آن ها، بسط روابط فرهنگی و اقتصادی و تفاهم در مسائل بین المللی مورد علاقه و تسهیل همکاری بین مقامات دولت خود و مقامات پذیرنده برای ایجاد هرگونه توافق تفاهم قرارداد و همکاری در همه شئون دولتی و ملی از دیگر آثار ایجاد روابط دیپلماتیک است.

بسیاری از دول، دیگری را به رسمیت شناخته اند ولی نزد هم نمایندگی دیپلماتیک ندارند و از این حیث به روابط آن ها اصولا خللی وارد نمی شود. از این رو باید گفت عواملی نظیر؛ محدودیت ها، فشارها و فرصت ها در روابط خارجی و دیپلماتیک نقش اساسی دارد. شناخت بین المللی سازمان سیاسی فلسطینیان، که هنوز بعضی عوامل اساسی موجودیت دولت را ندارند، از چنین مواردی است که البته در شرایط بین المللی حاضر آثار حقوق عمومی ایجاد نمی کند، اما قبول موجودیت آن ها در بعضی از سازمان های بین المللی، اگر استمرار داشته باشد، می تواند بتدریج استثنائاتی در اصول کلی وارد کند و به این ترتیب در کنار ارکان اساسی روابط بین الملل فصلی بخود اختصاص دهد.

قطع روابط دیپلماتیک

نظر به عدم تصریح عهدنامه راجع به “اعمال مغایر با وظایف دیپلماتیک” عده ای چنین نتیجه گرفته اند که هر موقع دولت دلایل کافی در دست داشته باشد که محل سفارت برای تهیه توطئه علیه امنیت کشور پذیرنده و یا هر اقدام خلاف قانون دیگری مورد استفاده است و یا واقعه ای در شرف وقوع یا در حال وقوع است که برای امنیت و زندگی مردم عادی مجاور و نزدیک خطری مسلم ایجاد می کند، ولی رئیس ماموریت اجازه ورود نمی دهد، ماموران دولت پذیرنده حق دارند که بدون اجازه وارد محل ماموریت بشوند.

همان طوري كه برقراري روابط ديپلماتيك يك اقدام ارادي است، قطع روابط ديپلماتيك نيز ارادي است. قطع روابط ديپلماتيك با پايان روابط ديپلماتيك تفاوت دارد. مسائل سياسي، اقتصادي و … از علل ایجاد تيرگي در روابط ديپلماتيك است كه ممكن است منجر به قطع روابط به صورت موقت يا دائم شود مثلاً رابطه‌ي ايران و الجزاير.
برقراري روابط ديپلماتيك نقطه‌ي اوج روابط است، جنگ نقطه‌ي نزول روابط است. وجود حالت جنگ یا بروز حادثه یا اختلاف سیاسی شدید منجر به قطع روابط دیپلماتیک بین دو کشور می گردد. قطع روابط ممکن است بصورت یک جانبه باشد.

بی تردیدآثار قطع روابط دیپلماتیک از دست رفتن دستیابی به بازارهای پرسود تسلیحاتی و تجاری – هدر رفتن سرمایه های قبلی در آن کشور و یا فرصت های سرمایه گذاری – جلوگیری از ترویج و تبلیغ –محدود کردن کمک های نظامی به کشورهای رقیب و دشمن- رفع اختلافات مالی – خودداری از حمایت گروه های اپوزیسیون- ائتلاف و حمایت نظامی در مسائل ژئوپولوتیک مانند تنگه هاو مرزها- عدم مجوز جهت ورود به سازمان های منطقه ای و بین المللی و عضویت در پیمان های چند جانبه می باشد.

بحران عمیق و مهارناشدنی در روابط دو کشور

اصولا روابط کشورها بر اساس طرح ادعا راجع به حقوقشان درباره سرزمین خود و یا در دیگر مناطق کلیدی شروع شده و اختلاف نظرها تشدید پیدا می کند. تنش آلود بودن روابط بین کشورها موجب نگرانی های بیشتر درباره شدت گرفتن مناقشه طرفین و علنی شدن جنگ لفظی و سایبری در دنیای امروز می گردد. بعضا سیاست قدرت های بزرگ به این است که کشورهای در حال توسعه را در خاک خود محاصره کنند و به آن ها اجازه نزدیک شدن به مرزهای اقتصادی و سیاسی و فرهنگی دیگر را ندهند.

هر چند در مواردی مانند تجاوز عراق به کویت در مرداد 1369 و تصرف آن از جانب عراق که منجر به محکومیت بین المللی عراق و رویایی آن با ایالات متحده شد، سخنگوی کاخ سفید صریحا تایید کرد که آن کشور قصد ندارد روابط خود را با عراق کاملا قطع کند ” زیرا احساس می کند که در این مرحله سفارت آمریکا در بغداد بعنوان یک منبع اطلاعاتی مثمر ثمر است”، اما همانطور که گفته شد جنگ نقطه‌ي نزول روابط است.

سردی روابط بین دو کشور زمانی آغاز می شود که دو طرف بر سر یک موضوع مورد مناقشه به توافق برسند و در وهله ای این توافق را یکی از طرفین نقض کند. روابط برخی کشورهای منطقه در طی دهه‌های اخیر فراز و نشیب‌های گوناگونی داشته است. از خصومت و تیرگی روابط ناشی از حمایت دولتی تا روابط حسنه و در نهایت یک رویارویی تمام‌عیار به دنبال بحران داخلی کشورهای دیگر.

برخی کشورها رفتار سیاست خارجی خود را بر ایفای نقش میانجی‌گری بیشتر در چارچوب راهبرد عمق نفوذ در کشوری دیگر، می نگارند. رفتار این کشورها ارزش‌های کانونی سیاست خارجی را دچار چرخشی آشکار می کند. این کشورها با تأکید بر مفاهیمی چون آزادی، دموکراسی، حقوق بشر و … چهره‌ای جذاب از خود در جوامع جهانی بالاخص همسایگان و همپیمانان خود به نمایش می گذارند و از این رو بر عمق نفوذ خود می افزایند.

از طرفی، تغییر سیاست یک کشور از نقش یک میانجی به یکی از حامیان اصلی گروه‌های معارض را باید در چارچوب نگرانی‌های امنیتی این کشور بررسی کرد. بی‌تردید، وجود تهدیدات امنیتی مشترک هویت‌پایه همچون مسئله استقلال‌طلبی، گسترش افراط‌گری دینی و ایجاد امواج دین هراسی در جهان موجب شده است تا برخی الگوهای همکاری و تعامل میان بازیگران منطقه ای و بین المللی شکل بگیرد.

اهداف کشورها در روابط سیاست خارجی

برخی کشورها با راس قدرت درگیر نمی شوند و به‌صورت نیابتی سرشاخ را آغاز کرده و یا با هم پیمانانان دسته چندمی کشور قدرتمند، وارد امیتاز گیری می شوند. برخی کشورها به دنبال آن هستند که با افزایش خشم کشورهای قدرتمند بر علیه رقیبان خود بتوانند روابط استراتژیک خودشان را با آن دول مستحکم تر کنند.

برخی کشورها به لحاظ پرستیژ و اعتباری که در روابط بین‌الملل دارند، از میزان نفوذ قابل ملاحظه ای در سازمان های بین المللی و کشورهای همسایه خود دارند و قطع روابط دیپلماتیک با آنان تاحدودی آثاری ناخوشایند به دنبال خواهد داشت. موضوع اصلی در این میان، نفوذ کشورهایی در سازمان‌های منطقه‌ای و حتی سازمان ملل متحد است که می‌تواند راه را برای کشورهای مورد مناقشه و تعامل با آنان کاهش دهد. در واقع هنگامی که جوامع دیگر متوجه می‌شوند مجموعه‌ای از کشورهای با نفوذ، کشوری را بایکوت کرده و در حال قطع رابطه با آن هستند، در مواقعی در حقوق بين الملل در اعتراض به عملكرد آن کشور، تعدادي از دول تصميم مي‌گيرند رابطه‌ي خود را با كشور مذکور قطع بكنند.

در پایان این پژوهش ذکر این نکته ضروری است که بعضی از دول هم بدنبال آن هستند که توافقات جاه طلبانه و همه جانبه و یا یکجانبه ببندند. برخی بدنبال حمایت جهانی و برخی بدنبال حمایت های اتحادیه ای منطقه ای و بین المللی و برخی هم بدلیل وابستگی های سیاسی به یک کشور دیگر مجبورند تا در مسیر سیاست های آن قدم بردارند و برخی بدلیل باج دهی های سیاسی، رای برخی دول دیگر را در جوامع بین المللی به نفع خود مصادره می کند.

گزیده ای از منابع :
• صدر، جواد، 1392، حقوق دیپلماتیک و کنسولی
• کمال آرا، سید محمود، 1397، مردم سالاری، دیپلماسی سایبری در رژیم آل سعود رهیافتی برای برون رفت از بحران جهانی
• گگنهایم، پل، 1934، متدهای دیپلماتیک و روش های جامعه ملل
• دانشگاه لاستر، 1970، نظریه روابط بین الملل
• ژنه، رائول، 1931، دیپلماسی وحقوق دیپلماتیک
• با سپاس از راهنمایی آقای دکتر شوهانی تحلیلگر مسائل سیاسی و عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور

انتهای پیام