مروری بر انفجار بندر بیروت

24 مرداد 1400

0 زمان تقریبی مطالعه 7 دقیقه

فرهاد بنی زمان، کارشناس مدیریت ریسک و بحران، انصاف نیوز:

مروری بر انفجار بندر بیروت در اولین سالروز این حادثه و داستان عروس لبنانی شاهد ماجرا

در چهاردهم مرداد 1399، انفجار ویرانگری بندر بیروت، پایتخت لبنان را لرزاند. در پی این انفجار مهیب حداقل 200 نفر کشته، بیش از 6500 نفر زخمی و 300 هزار نفر بی‌خانمان شدند. شدت انفجار به قدری بود که قدرت تخریبش را معادل ۱.۲ کیلو تن تی‌ان‌تی تخمین می‌زنند و آن را یکی از شدیدترین انفجارهای غیر هسته‌ای می‌دانند که تا کنون ثبت شده است. این انفجار حتی در قبرس در ۲۴۰ کیلومتری بیروت هم حس شد.

خرابی‌هایی برابر با ویرانی ۱۵ سال جنگ داخلی

مرکز زمین‌شناسی و لرزه‌نگاری آلمان شدت این انفجار را تا حد یک زمین‌لرزه به بزرگی سه و نیم ریشتر اعلام کرد. خبرگزاری فرانسه نیز می‌گوید خرابی‌هایی که این انفجار به بار آورد به میزان خسارتی بود که ۱۵ سال جنگ داخلی در نیمه دوم قرن بیستم به بیروت وارد کرد. استاندار بیروت با اشاره به اینکه نیمی از شهر در اثر این انفجار آسیب دیده یا ویران شد، گفت: انفجار بیروت شبیه به انفجار هیروشیما و ناکازاکی بود. در جریان این انفجارها بزرگ‌ترین سیلوی گندم لبنان نیز که در بندر بیروت قرار داشت، به کلی نابود شد.

ارتش لبنان هم حدود یک ماه و نیم پس از حادثه اعلام کرد که طبق بررسی‌های انجام گرفته به بیش از ۸۵ هزار واحد ساختمانی در انفجار عظیم بندر بیروت آسیب وارد شده است. از این تعداد ۶۰ هزار و ۸۱۸ واحد مسکونی، ۱۹ هزار و ۱۱۵ واحد تجاری، هزار و ۱۳۷ واحد میراث فرهنگی، ۹۶۲ واحد رستوران، ۸۲ واحد آموزشی و ۱۲ واحد درمانی بودند.
طبق برآوردهای بانک جهانی، میزان خسارات این انفجار 4.6 میلیارد دلار اعلام شد.

علت حادثه

علت انفجار بندر بیروت ذخیره ۲۷۵۰ تن آمونیوم نیترات و یا به اصطلاح کود کشاورزی ازت‌دار بوده که به مدت شش سال در گمرک این بندر نگهداری می‌شده است. نیترات آمونیوم (NH4NO3) ماد‌ه‌ جامد و کریستال مانندی است که از ترکیب آمونیاک و اسید نیتریک تشکیل شده که هم برای تولید کود شیمیایی کاربرد دارد و هم برای تهیه مواد منفجره. این ماده بر اثر افزایش دمای هوا قابلیت انفجار پیدا می‌کند.

مواد شیمیایی منفجر شده را یک کشتی باری اجاره‌ای در توقفی برنامه‌ریزی نشده به بیروت برده بود و هنوز سئوالات بی‌پاسخ زیادی در این باره وجود دارد. پس از این انفجار، دولت لبنان تأیید کرد که حدود ۲۷۰۰ تن نیترات آمونیوم که شش سال پیش‌، از کشتی «ام وی روسس» ضبط شده بود در انبار بندر نگهداری می‌شده‌اند. این کشتی که گفته شد از بندر باتومی در گرجستان عازم بیرا در موزامبیک بود، در سال ۲۰۱۳ پس از آن که به دلیل «نقص فنی» نتوانست به راهش ادامه دهد در بیروت پهلو گرفت. محموله نیترات آمونیوم این کشتی یک سال بعد (۲۰۱۴) تخلیه و بدون در نظر گرفتن نکات ایمنی در بندر بیروت انبار شد. البته خود کشتی «ام وی روسس» در فوریه ۲۰۱۸ در بندر بیروت غرق شد.

گرچه پس از گذشت یک سال از این حادثه هنوز هیچ گزارش رسمی منتشر نشده است که به مردم بگوید علت انفجار نیترات آمونیوم چه بوده است، ولی ظاهراً انباری که در بندر بیروت 2 هزار و ۷۵۰ تن از آن را نگهداری می‌کرد فاقد کمترین امکانات تهویه و ایمنی لازم در برابر سرایت آتش از بیرون بوده است.

سرنوشت زباله‌های شیمیایی این حادثه

پس از این سانحه یک شرکت آلمانی وظیفه پاکسازی شهر بیروت از مواد سمی ناشی از این انفجار ویرانگر را بر عهده گرفت. متخصصان آلمانی که از چندین هفته قبل‌تر به بیروت رفته بودند تا زباله‌های شیمیایی و غیرشیمیایی ناشی از انفجار سال گذشته در این بندر را برای انتقال به آلمان آماده سازند، این مواد شیمیایی را در بندر بیروت جمع‌آوری کرده بودند و در نهایت یک کشتی بابری حامل 59 کانتینر مواد شیمیایی سمی و خطرناک در ۱۶ مه از بندر بیروت به آلمان منتقل شد. این مواد پس از رسیدن به آلمان ابتدا در روستایی نزدیک دریای شمال انبار شده و بعد در برمن، هامبورگ، برونزبوتل و کاسل بازیافت یا دفع شدند.

حادثه بیروت از زوایایی دیگر
عروسی ناتمام در «عروس خاورمیانه»!

فیلمبردار مشغول تصویربرداری از عروس و داماد بود و روی صورت عروس زوم کرده بود و دقایقی بعد داماد باید از پشت سر او دسته‌گل را به عروس می‌داد. دوربین هنوز روی چهره خندان عروس بود که به یک باره کمی آن‌سوتر از مراسم عروسی، ۲۷۵۰ تن نیترات آمونیوم در بندر بیروت منفجر شد.

دوربین روی دست محمود نقیب، تصویربردار مراسم عروسی می‌چرخد و دیگر خبری از کلوزآپ عروس نیست. در تصاویر بعدی عروس و داماد در خانه پناه گرفته‌اند و بعد در حرکتند تا خودشان را به محل امنی برسانند. خوشبختانه برای عروس و داماد اتفاق ناخوشایندی رخ نداد اما هر دو از این حادثه شوکه‌ شدند و مهمانی عروسی‌شان به کل به هم ریخت.

محمود نقیب، تصویربردار مراسم عروسی در گفت‌وگوی اختصاصی با الکساندر مورگان، خبرنگار یورونیوز از تجربه‌ آن روز گفت: «هیچکس دلش نمی‌خواهد چیزی را ببیند که من در آن روز تجربه کردم». او صدای این انفجار مهیب را بارها در این گفت‌وگو «توصیف ناپذیر» خواند. این تصویربردار به جای جشن عروسی، لحظه انفجاری را ثبت کرد که همه لبنان و جهان را تکان داد.

خبرگزاری دویچه‌وله در سالروز وقوع آن حادثه مصاحبه‌ای با زوج (عروس:خانم اسراء السبانی) و داماد: احد صبیح) انجام داده است که در ادامه می‌آید.

اسراء السلبانی:
حتی نمی‌خواهیم در خاطراتمان هم به آن روز برگردیم، به‌خصوص من. تا جایی که هنوز حتی عکسی از روز عروسی‌مان در خانه ندارم. تا حالا عکسی از خودمان نشان نداده‌ام، حتی اگر آن را هدیه گرفته باشم نمی‌توانم.

احمد صبیح:
آنچه در سال گذشته برای لبنان اتفاق افتاد، از بحران اقتصادی تا آن انفجار، تعطیلی سراسری کرونا و بحران پول ملی، همه این‌ها بر زندگی تک‌تک ساکنان لبنان تأثیر گذاشت. سال گذشته خیلی سخت گذشت، اما شکر خدا در حال عبور از آن شرایط هستیم. به‌لطف این واقعیت که به‌خوبی در کنار هم هستیم. آن‌ها قصد دارند در اولین سال‌روز ازدواجشان کار کنند و به‌ خاطرات آن روز فکر نکنند. آن‌ها می خواهند در اولین فرصت از لبنان بروند و در خارج زندگی تازه‌ای شروع کنند.

اسراء السلبانی:
برنامه ما برای آینده، سفر کردن است و در لبنان به‌صورت موقتی هستیم تا زمانی که جای خوبی برای مهاجرت پیدا کنیم و در آنجا خانواده تشکیل دهیم. ما به دنبال امنیت هستیم نه پول. ما به‌دنبال زندگی مجلل نیستیم فقط امنیت می‌خواهیم.

مجسمه‌ای از جنس «حیات»

«حیات ناظر» هنرمندی لبنانی است که در 4 آگوست 2020 عازم بیروت بود که این حادثه سهمناک رخ داد. او نیز مانند بسیاری از شهروندان لبنانی برای پاکسازی آوارها و بازگرداندن شهر به شکوه قبلی خود دست به کار شد. در آن زمان بود که او ایده استفاده از هنر خود را برای ساخت مجسمه‌ای که می‌توانست امیدبخش مردمش برای اتحاد و بازسازی دوباره بیروت باشد به کار گرفت و اثر هنری زیبایی را با الهام از غم و اندوه هموطنانش خلق کرد.

موادی که در ساخت این مجسمه به کار رفته شامل شیشه‌های شکسته، نخاله‌های ساختمانی و وسایل خانه‌هایی می‌شود که در جریان انفجار بندر بیروت ویران و بلا استفاده شده‌ بودند. او به خانه‌های تخریب شده می‌رفت و از مردم می‌خواست که هر چیزی که می‌توانند به او بدهند تا آن‌ها را نیز در این کار سهیم کند. او می‌گوید: شوکه شدم از این که مردم چنین اشیاء ارزشمندی را به من دادند. یادگارهایی از دوران کودکی، پدربزرگ و مادربزرگشان که در جنگ‌های مختلف جان باخته بودند و همچنین چیزهایی را که برای آینده فرزندانشان کنار گذاشته بودند. این همدلی آن‌ها باعث شد که احساس زیبایی در این کار شکل بگیرد.

وقتی ناظر سرانجام وسایل کافی را جمع کرد، آن‌ها را کنار هم گذاشت و زنی را خلق کرد که در حالی‌ که موها و لباس او در جریان باد تکان می‌خورد پرچم لبنان را به اهتزاز در آورده بود. این مجسمه هنوز نامی ندارد ولی دارای یک ساعت آسیب دیده است که در زمان 6:08، لحظه انفجار متوقف شده است.

درخت کریسمس سال گذشته در بیروت نیز توسط این هنرمند لبنانی طراحی شد که در تزئین آن از لباس‌های آتش‌نشانان و نیروهای امدادی این حادثه استفاده شده بود.

یکسال بعد از انفجار بیروت؛ اقدامات، ابهامات، مشکلات

امسال همزمان با یک‌سالگی این فاجعه، یک ویدئو کنفرانس بین‌المللی با حضور بیش از ۳۰ رهبر از سراسر جهان برای پشتیبانی از لبنان برگزار شد و برخی از آن‌ها از جمله رؤسای جمهور فرانسه و ایالات متحده هر کدام وعده یک کمک مالی ۱۰۰ میلیون یورویی را برای بازسازی لبنان دادند.

این هفته همچنین برای اولین بار گزارشی توسط خبرگزاری رویترز منتشر شد که FBI آن را در 7 اکتبر 2020 انجام داده بود. بر اساس تحقیقات FBI در این گزارش، میزان آمونیوم نیتراتی که سال گذشته در بندر بیروت منفجر شد، یک پنجم محموله‌ای بود که در سال 2013 در آنجا تخلیه شده بود و بر شبهه مفقود شدن بیشتر محموله افزود. این گزارش تخمین می‌زند که حدود 552 تن آمونیوم نیتراتی که در آن روز منفجر شد، بسیار کمتر از 2754 تنی است که در یک کشتی باری اجاره‌ای در سال 2013 وارد بندر بیروت شده بود. با این حال این گزارش هیچ توضیحی در مورد چگونگی بروز این اختلاف و محل بقیه محموله‌ها نداده است.

آژانس کودکان سازمان ملل متحد، یونیسف، در یک سالگی این انفجار هولناک با استناد به نظرسنجی ماه گذشته خود از 1200 خانواده گفت: از هر سه خانواده در لبنان، یک خانواده (34 درصد) فرزندانشان هنوز دارای علائم ناراحتی روحی- روانی هستند.

براساس گزارش سازمان ملل متحد، همچنان یک سال بعد از انفجار بندر بیروت، مردم لبنان از پیامدهای آن متأثرند. «سازمان برنامه جهانی غذا(WFP) » روز سه‌شنبه در ژنو هشدار داد که این فاجعه و در پی آن بدتر شدن وضعیت اقتصادی، یک میلیون نفر را در لبنان به فقر عظیمی سوق داده است.

هشدارهای این واقعه

انفجار ناشی از نیترات آمونیوم حادثه نادری نیست. چند سال پیش (2015 میلادی)، ۱۷۳ نفر در پی چند انفجار ناشی از انفجار این ماده در بندر «تیانجین» چین جان خود را از دست دادند. در کارخانجات تولید کود نیز بارها انفجارهای تصادفی رخ داده است. سال ۲۰۰۱ میلادی سالن یک کارخانه‌ در «تولوز» فرانسه منفجر شد و ۳۱ نفر را به کام مرگ کشید.
قرن گذشته نیز شاهد حوادثی از این دست بوده است. به عنوان مثال سال ۱۹۲۱ میلادی در بندر «لودویک‌هافن» آلمان انفجار نیترات آمونیوم در یک شرکت تولید محصولات شیمیایی بیش از ۵۰۰ کشته بر جای گذاشت. سال ۱۹۴۷ هم یک محموله ۲۳۰۰ تنی نیترات آمونیوم در یک کشتی فرانسوی منفجر شد و حدود ۶۰۰ نفر را به کام مرگ کشید‌.

اغلب کودهای معدنی غیر‌آلی قدرت اشتعال بالایی دارند یا قابل انفجار هستند. به همین دلیل از این کودها همراه با ترکیبات مقاوم برابر آتش مانند آهک استفاده می‌شود. نگهداری نادرست نیترات آمونیوم می‌تواند موجب گرم شدن آن و بروز حریق شود. درجه حرارت این ماده حتی زمانی که مقادیر بسیاری زیادی از آن در یک مکان انبار شده باشد هم بالا می‌رود.

در حرارت بالاتر از ۲۰۰ درجه سانتی‌گراد نیترات آمونیوم به اکسید نیتروژن و آب تجزیه می‌شود. حرارت دادن این ماده، فرآیند تبدیل آن به فرآورده‌های گازی ازت، اکسیژن و بخار آب را تسریع و آن را انفجاری می‌کند. به همین دلیل لازم است که این ماده حتماً از منابع گرما یا آتش دور نگهداری شود.