عادل پیغامی: قشم سنگاپور می‌شود اگر… | فهم حکمرانی از مناطق آزاد ناقص است
جذابیت اقتصادی درست کنید؛ تحریم را تحریم‌کننده دور می‌زند!
علی نیلی، انصاف نیوز: دفاع قاطع عادل پیغامی عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق و مدیر منصوب مرحوم رئیسی در منطقه آزاد قشم از ایده و عملکرد مناطق آزاد، به علاوه نقد منطقی اما گزنده‌اش از نارسایی‌های حکمرانی، غیرمنتظره و تعجب‌برانگیز است.
معترفم که گفت‌وگو را با ذهنیت منفی آغاز کردم اما در میانه گفت‌وگو، وقتی توافق حاصل شد که مسائل مناطق آزاد را باید کاملا تکنوکراتیک بررسی و نقد کنیم، آن ذهنیت منفی تغییر کرد.
عادل پیغامی، پیش و بیش از مدیرعاملی منطقه آزاد قشم، اقتصاددان است و نخستین اقتصاددانی که مدیرعامل سازمان اقتصادی منطقه آزاد قشم شده! و بنابراین شاید بتوان دیدگاه منتهی به عملکرد متفاوتش را ناشی از این عامل متفاوت دانست.
یک فناوری نرم حکمرانی با دستاوردهای چشمگیر
گفت‌وگو با این پرسش آغاز شد که چگونه مناطق آزاد از سازمان‌های توسعه‌ای تبدیل به مظاهر رانت و قاچاق و فساد شدند؟ عادل پیغامی گفت: مساله مناطق آزاد، مساله حکمرانی است؛ بشر چند هزار سال تجربه حکمرانی داشته که معمولا دوپایه هم بوده است؛ دولت ملت، دولت بخش خصوصی، ارباب رعیت و… معمولا دوپایه بوده است اما حدود 500 سال پیش، در نتیجه یک نوآوری در حوزه حکمرانی، شرکت‌های دولتی ایجاد شدند.
او افزود: اولین شرکت‌های دولتی متعلق به اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها بود که با همان هم آمریکا را کشف کردند. سپس هلندی‌ها شرکت دولتی خود را تاسیس کردند کمپانی هند شرقی هلند. 200 سال بعد از آن هم انگلستان کمپانی هند سرقی خود را تاسیس کرد. جریان استعمار بر پایه همین نوآوری در فناوری نرم حکمرانی یعنی شرکت‌های دولتی توانست قاره‌پیمایی کند شرق و غرب عالم را بگیرد.
پیغامی خود را از اهالی علوم انسانی دانست و افزود: برای ما این نوع فناوری‌های نرم حکمرانی، به اندازه فناوری‌های سخت و ساید حتی بیش از آن اهمیت دارد. من فناوری‌های نرم اجتماعی و حکمرانی را از هوش مصنوعی یا کوانتوم مهم‌تر می‌دانم.
مدیرعامل منطقه آزاد قشم ادامه داد: 60 سال پیش یک فناوری نرم دیگر دست پیدا کرده که ترکیب دیگری از دولت و شرکت است؛ دولت شرکت‌ها یک فناوری جدید حکمرانی است که یکی از مهم‌ترین مصداق‌هایش مناطق آزاد هستند.
او گفت: دنیا با این فناوری جدید، مرزهای جدیدی درنوردیده است که نزدیک‌ترین مثالش چین است؛ چین 3هزار منطقه آزاد دارد ولی فقط یک منطقه آزادش، شانگهای را می‌توانیم یکی از اصلی‌ترین عوامل جهش چین در 3 دهه اخیر بدانیم.
پیغامی دولت‌ها، بخش خصوصی، شرکت‌های دولتی، دولت شرکت‌ها و بخش عمومی غیردولتی را دستاورد 5گانه بشر در حوزه حکمرانی خواند و ادامه داد: ما هم باید فهم خودمان را از این 5گانه حاکمیتی تکمیل کنیم و طبیعتا قواعد فناوری جدید دولت شرکت‌ها را بفهمیم.
قانون مترقی، مجریان کهنه‌فکر
عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق گفت: بحث مناطق آزاد پیش از انقلاب در کشور به میان آمد اما فهمی از آن وجود نداشت. بعد از انقلاب، برای نخستین بار این بحث بعد از جنگ شکل می‌گیرد و نخستین منطقه آزاد در سال 69 تاسیس می‌شود. سال 72 هم قانون چگونگی تاسیس و اداره مناطق آزاد نوشته می‌شود. هرکسی این قانون را نوشته، فهم تقریبا کاملی از این فناوری داشته است و این برای سیستم قانون‌گذاری ما که عموما در گرته‌برداری از سیستم‌های حکمرانی خوب عمل نکرده است، این دستاورد مهم تلقی می‌شود.
دکتر پیغامی در پاسخ به این پرسش خبرنگار انصاف نیوز که چرا مناطق آزاد ایران در اجرای ماموریت‌های خود ناکام ماندند، گفت: به 2 دلیل؛ اول این‌که مجریان و متولیان فهم درستی از این فناوری جدید و پیشرفته حکمرانی نداشتند. مانند این است که شما یک گوشی موبایل به من بدهید و من از آن به‌جای چکش استفاده کنم.
او ادامه داد: دلیل دوم هم این بود که اقتصاد ایران ذاتا یک اقتصاد رانتیر است. نزدیک به 300 سال است که اقتصاد ایران با رانت اداره می‌شود. بنابراین تکنولوژی نرمی که واژه آزاد را هم در نامش دارد، گاه آزادی از هر نظارتی فهم شده، گاه آزادی دولت‌ها برای تبدیل آن به حیاط خلوت دولت‌ها و… فرقی هم بین جناح‌ها نیست. اقتصاد رانتیر ایران قبیله‌گرا هم هست و طبیعتا در مناطق آزاد هم قبایل سیاسی از این‌طرف و آن‌طرف به دنبال رانت بوده‌اند.
آوار قوانین و تبصره‌ها و آئین‌نامه‌ها بر سر مناطق آزاد
این اقتصاددان در تشریح موانع کارکرد توسعه‌ای مناطق آزاد، به آوار قوانین اشاره کرد و گفت: از سال 73 که قانون تاسیس مناطق آزاد تصویب می‌شود تا امروز که در آبان 403 هستیم، از هر قانون و آیین‌نامه و تبصره‌ای که در دولت تصویب شده تا هر مصوبه‌ای که مجلس داشته است، چیزی بر مناطق آزاد بار کرده که عملا در تضاد با روح آن قانون اولیه بوده است. بنابراین ما با قانونی مواجه هستیم که زیر بی‌شمار آئین‌نامه و تبصره خفه شده است.
او ادامه داد: جالب است که به لحاظ فرایندی هم کوچک‌ترین تلاشی برای نجات قانون مناطق آزاد از این حشو و زوائد صورت نگرفته است. برای مثال ما در مجلس اداره تنقیح قوانین داریم یا در قانون به رئیس مجلس این اختیار داده شده است که حتی مصوبات دولت را در صورت مغایرت با روح و متن قوانین، لغو کند. اما وقتی تجربه این سه دهه را مرور می‌کنیم، نه به ندرت که هیچ موردی را سراغ نداریم که روسای مجلس یا اداره تنقیح قوانین، جلوی مصوبه یا آئین‌نامه‌ای را بگیرند که بر خلاف روح یا متن قانون نسبتا مترقی مناطق آزاد است.
مدیرعامل سازمان منطقه آزاد قشم گفت: بنابراین در ارزیابی فناوری نرم مناطق آزاد در ایران، هم به نیمه پر لیوان قائل هستم و هم به نیمه خالی آن. مطلق‌انگاری گاهی به ویژگی فرهنگی ما ایرانیان تبدیل می‌شود؛ مناطق آزاد در این 30 سال مانند همه بخش‌های دیگر، هم عملکردهای مثبت و قابل دفاع داشته‌اند و هم عملکردهای منفی. ما یک دولت شرکت ساخته‌ایم بدون این‌که یک ریال بودجه در اختیارش بگذاریم. گفته‌ایم برو درآمد پیدا کند و از درآمدت، زیرساخت‌های مورد نیازت را تکمیل کن. این بر خلاف رویه تمام دنیا بوده که اول زیرساخت‌ها را تکمیل کرده‌اند و بعد اقدام به تاسیس منطقه آزاد کرده‌اند.
ارزش افزوده غیرقابل انکار مناطق آزاد
آقای پیغامی با ذکر مثال‌هایی به دفاع از عملکرد مناطق آزاد پرداخت و گفت: قشم بدون منطقه آزاد، چیزی شبیه میناب یا جاسک امروز بود. با بودجه‌های متعارف و کارکردهای متعارف دولت، چیزی فراتر از این را نباید انتظار می‌داشتیم. این افزوده منطقه آزاد در این 30 ساله بوده که قشم را تبدیل به چیزی کرده، چه در شهرک‌های صنعتی‌اش، چه در آبزی‌پروری‌اش، چه در توریسم و گردشگری‌اش و… اما نیمه خالی هم داشته است که ناشی از همان دوعاملی است که گفتم؛ اقتصاد رانتیر و رانت‌جویی قبایل سیاسی از یک طرف و بدفهمی یا درک ناقص از کارکردهای مناطق آزاد در نظام حکمرانی از سوی دیگر، نگذاشته مناطق آزاد آن‌طور که باید در توسعه کشور نقش بازی کنند. قوانین و تبصره‌ها و آئین‌نامه‌های گوناگون را بر آن قانون اولیه بار کرده و خفه‌اش کرده‌ایم و می‌گوییم چرا کار نمی‌کند.
ابزاری کارآمد در چنبره جهل یا دشمنی
پیغامی با ابراز نگرانی نسبت به برخی اظهار نظرها درباره مناطق آزاد، گفت: عده‌ای با نیت خوب اما جهل یا اساسا با نیت سوء، مسیری را طی می‌کنند که می‌تواند ما را از این فناوری پیشرفته محروم کند. مثلا می‌گویند مناطق آزاد شده‌اند دروازه واردات و اصلا به درد نمی‌خورند. می‌گویند باید مناطق ازاد را منحل کنیم و… این تکنولوژی نرم نباید وجه‌المصالحه کش‌مکش‌های سیاسی شود. در همین دو سال اخیر، با وجود تحریم‌ها، اغلب مناطق آزاد کشور تراز تجاری مثبت داشته‌اند. یعنی در شرایطی که زیست‌بوم اقتصادی تجاری کشور مسیر خوبی را در این 4 پنج ساله طی نکرده است، برخی از مناطق آزاد ما توانسته‌اند سرمایه جذب کنند، سودهای چندبرابری کسب کنند و تراز تجاری مثبت به ثبت برسانند. در همین قشم، توانستیم تراز تجاری را به مثبت 260 میلیون دلار برسانیم. بله، واردات هم 5 برابر شده است اما صادرات‌مان چندین برابر شده است.
وقوف مرحوم رئیسی به اهمیت مناطق آزاد
خبرنگار انصاف نیوز با یادآوری ادبیات افراد نزدیک به دولتمردان سیزدهم، پیغامی را برآمده از گفتمانی خواند که با مناطق آزاد مخالف بوده‌اند. او این ادعا را قاطعانه رد کرد و گفت: من به عنوان مدیرعاملی که در دوره مرحوم رئیسی منصوب شدم، این اتهام را قبول ندارم که ایشان یا وزیر اقتصاد، نگاه منفی به مناطق آزاد داشت. حداقل درباره قشم می‌توانم ادعا کنم تاکیدات آقای رئیسی درباره منطقه آزاد قشم و فرصت‌هایی که می‌تواند خلق کند، از همه روسای جمهور بیشتر بوده است. هم ایشان و هم آقای خاندوزی، نگاه مثبتی به مناطق آزاد داشتند.
پیغامی نحوه ورود خود به سازمان منطقه آزاد قشم را چنین شرح داد: حدود 12 سال در قشم نیمه‌ساکن بودم. به اصطلاح دانشگاهی، این جزیره را کیس‌اِستادی کرده بودم. سابقه مدیریت دولتی هم نداشتم. در جلساتی که با مرحوم رئیسی داشتم، درباره مشکلات یا فرصت‌هایی صحبت می‌کردم. ایشان پرسید با قشم چه کار داری، گفتم نیمه‌ساکن قشم هستم. بعد ایشان اصرار کرد که بلند شو و برو مدیریت منطقه ازاد را در دست بگیر. من هم نپذیرفتم اما ایشان اصرار کرد و من قبول کردم که به عنوان یکی از اعضای هیات مدیره، کمک کنم.
او ادامه داد: بعد از دو سال و با مسیری که در هیات مدیره سازمان منطقه آزاد قشم طی شد، پذیرفتم مدیرعامل سازمان شوم. حاج‌آقا در سفر اولی که به استان هرمزگان رفت، جمله‌ای گفت که برای من گران‌بها و ارزشمند بود. گفت قشم 2/3 برابر سنگاپور است، اگر کمکش کنیم نمی‌تواند اندازه سنگاپور یا درصدی از آن برای کشور تولید ثروت کند؟ من فکر می‌کردم باید چند ماه کار کنم تا رئیس‌جمهور را به این موضع برسانم اما ایشان چنین دیدگاهی داشت. می‌خواهم بگویم این تصور که آقای رئیسی و دولتش مخالف مناطق آزاد بودند، از اساس غلط است.
سلخ فجیره می‌شود اگر…
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی به این سوال که مانع اصلی مناطق آزاد در کشور را چه می‌داند، پاسخ داد: مانعش این است که حکمرانان ما، دولت و مجلس، این فناوری را درک نکرده‌اند. ما باید ابتدا نماینده مجلس را در کلاس ابزارهای 5گانه حکمرانی بنشانیم و بگوییم با شرکت دولت چگونه باید رفتار کرد و چه فرقی با شرکت دولتی و با بخش عمومی غیردولتی دارد، بعد از او تقنین بخواهیم. نماینده مجلس ما بدون آموختن آن مقدمات، برای مناطق آزاد قانون نوشته که نتیجه‌اش همین سردرگمی است. دولت هم همین‌طور؛ من با کسانی در سطوح بالای دولتی مواجه شده‌ام که نمی‌دانست مناطق آزاد یک ریال بودجه از دولت دریافت نمی‌کنند. این یعنی آگاهی حکمرانان ما از مناطق آزاد بسیار اندک است.
پیغامی با انتقاد از رسانه‌ها به دلیل نپرداختن به مسائل اصلی و اساسی کشور گفت: سال 78 یک فرد هوشمند، که نمی‌دانیم کیست، در امتداد قشم تا تنگه هرمز، قلمرو آبی منطقه آزاد را تعیین می‌کند و می‌رود مصوبه هیات دولت را هم برایش می‌گیرد. یک لوزی رسم کرده و اولین قلمرو آبی منطقه آزاد را ثبت کرده. شما یک رسانه پیدا می‌کنید که درباره این مصوبه حرف زده باشد؟ بسیاری از دولتمردان ما و می‌توانم ادعا کنم هیچ‌کدام از رسانه‌های ما، حتی خبر ندارند که این قلمرو آبی وجود دارد. حالا چه کارکردی دارد؟ وسط دریا منطقه آزاد به چه کاری می‌آید؟ درواقع وسط اتوبان سوپرمارکت زده است.
شوتی‌ها بلدند، حکمرانی بلد نیست!
او بار دیگر از بانی ناشناخته این مصوبه تجلیل کرد و افزود: هر کسی این مصوبه را گرفته، با بحث اقتصاد تامین آشنا و فرد بسیار هوشمندی بوده است. آمده زمینه را فراهم کرده تا به کشتی‌های متعددی که از این مسیر عبور می‌کنند، خدمات بدهد؛ آب بدهد، سوخت بدهد، خدمات درمانی بدهد و… 19 کسب و کار می‌توان این‌جا تعریف کرد.
مدیرعامل منطقه ازاد قشم ادامه داد: فقط در یک قلم، آب شیرین برای ما متر مکعبی 30 هزار تومان تمام می‌شود. کشتی‌ها متر مکعبی 400 هزار تومان آب می‌خرند. مردم می‌روند با همین شوتی‌ها گالن گالن آب می‌فروشند اما بلد نبوده‌ایم این ارزش افزوده را در قالب یک کار رسمی درست ارائه کنیم. شما صدر تا ذیل کشور را که بگردید، بعید می‌دانم کسی را پیدا کنید که از وجود این مصوبه خبر داشته باشد. در حالی که در کل خلیج فارس و دریای عمان، فقط یک مجتمع خدمات رفاهی برای کشتی‌های عبوری وجد دارد به نام فجیره. فجیره در مسیر کشتی‌ها هم نیست اما 20 میلیارد دلار در سال درآمد دارد. سلخ ما در قشم ساخته شده برای خدمات بانکرینگ. ما نمی‌توانستیم یک سهم 5 میلیارد دلاری از این بازار بگیریم؟
جذابیت اقتصادی و دورزدن تحریم
خبرنگار انصاف نیوز در مقام پاسخ‌گویی به پرسش آقای پیغامی برآمد و گفت نه، نمی‌توانید بگیرید چون فرودگاه امام نتوانست هاب منطقه شود، چون نفت را نمی‌توانید درست بفروشید، چون مبادلات مالی درست ندارید و در یک کلمه چون تحریم هستید. کشتی در تحریم می‌آید از ایران خدمات بخرد؟ پیغامی گفت: این‌ها بهانه است. من اقتصادی‌ام، اقتصاد سیاسی را هم می‌فهمم. برای من رانت پررنگ‌تر از تحریم است. درست است که تحریم هزینه‌های شما را بالا می‌برد اما در تحریم هم می‌شود سلخ را سرپا کرد و سهمی از بازار فجیره گرفت. همین الان و به اندازه‌ای که ما توانسته‌ایم در سلخ، خدمات ایجاد کنیم، کشتی خارجی آمده است. همین که من در مسیرش هستم و همین که آب و سوخت را ذره‌ای ارزان‌تر از فجیره می‌دهم، جی‌پی‌اس را خاموش می‌کند و می‌آید از من خدمات می‌خرد.
او ادامه داد: قبول دارم، تحریم هزینه دارد اما فایده هم دارد. می‌تواند مزیت رقابتی برای شما خلق کند. حمایت تعرفه‌ای چه ویژگی‌ای دارد؟ مزیت رقابتی ایجاد می‌کند. تحریم هم هزینه مبادلاتی را افزایش می‌دهد اما برای برخی مبادلات تو، مزیت رقابتی هم ایجاد می‌کند. شما جذابیت اقتصادی درست کنید، همان تحریم‌کننده تحریم را دور می‌زند برای این‌که سود بیشتری کند. اگر ما با رانت مبارزه کنیم، نمی‌گویم 20 میلیارد دلار درآمد فجیره را می‌گیریم اما 5 میلیارد دلار که می‌توانستیم از این بازار کسب درآمد کنیم.
مدیران عامل کوته قامت، آفت مدیریت
عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق درباره تعدد دستگاه‌ها حکمران در مناطق آزاد و تداخل همیشگی وظایف سازمانی که به تقابل هم می‌انجامد، به بدفهمی ماده 27 قانون تاسیس مناطق آزاد اشاره کرد و گفت: قانون‌گذار مدیرعامل منطقه آزاد را یار کمکی وزیر درنظر گرفته است اما عدم درک درست آن فناوری نرم حکمرانی باعث شده است که در اکثر قریب به اتفاق موارد، وزیر، مدیرعامل منطقه آزاد را آقابالاسر یا رقیب خود تلقی کند و خب، هیچ‌کس با رقیبش نمی‌تواند همکاری سازنده داشته باشد!
پیغامی گفت: یک مشکل هم البته قدوقامت مدیران عامل مناطق آزاد است. شما آدمی را آن‌جا می‌گذارید که اختیارات 8 وزیر را دارد، اختیارات دیگر هم دارد. این آدم باید خیلی بلند قد و توانمند باشد. باید فرد قدر و در قامت وزیر بیاید این‌جا مدیریت کند. باید کسی را بگذارید مدیرعامل که هم قد و هم قامت وزیر باشد. در این سال‌ها موارد معدودی بوده که آدم‌های قدر به مناطق آزاد رفته‌اند اما هر وقت هم رفته‌اند، منشأ اثر بوده‌اند. متاسفانه در ذهن آنانی که با فناوری نرم حکمرانی آشنا نبوده‌اند اغلب کسانی مدیرعامل منطقه آزاد شده‌اند که سابقه مدیریتی نداشته‌اند و قرار بوده از این‌جا رزومه‌سازی کنند تا بعد بروند مدیرکل و معاون و در نهایت وزیر شوند.
مدیرعامل منطقه آزاد قشم ادامه داد: به یکی از بزرگواران گفتم من اگر جای آقای پزشکیان بودم، کاندیداهای معاون اولی‌ام را به عنوان 7 مدیرعامل مناطق آزاد انتخاب می‌کردم چون سازمان بسیار مهمی است، اختیارات فراوانی دارد و مهم‌تر این‌که قابلیت‌های بزرگی برای جهش دادن اقتصاد ایران دارد. وقتی آدم کوچک می‌گذارید، نمی‌تواند این قانون بزرگ را اجرا کند، نمی‌تواند مطالبه کند، نمی‌تواند بیاید یقه وزیر را بگیرد.
ساده است اما باید بجنگیم!
او گفت: به نظر من قانون، مدیرعامل منطقه آزاد را در طول وزیر دیده است اما در همه این 40 سال، وزرا مدیرعامل منطقه آزاد را در عرض خود دیده‌اند و همان‌طور که گفتم، یک رقیب فرضش کرده که باید سر جایش بنشیند. وزیر می‌گوید من مسئول فلان بخش در کل ایران هستم، چرا منطقه آزاد مستثنی شود؟ ما می‌گوییم شما یک همکار داری که کار شما را بدون موانع اداری می‌تواند به سرعت پیش ببرد، شما هم با حضور در مجمع سازمان، هم می‌توانید اعمال نظر کنید و هم نظارت. اما برای فهماندن یک چنین چیز ساده‌ای، 40 سال است داریم می‌جنگیم!
انتهای پیام
