از یتیمان فاجعه کرونا، غفلت نکنیم!

حجت‌الاسلام هادی سروش، استاد حوزه، در یادداشتی تلگرامی با عنوان «از یتیمان فاجعه کرونا، غفلت نکنیم!» نوشت:

همیشه‌ی زمان، تازیانه یتیمی، تن مظلوم و بی پناه کودکان و نوجوانان را نوازش داده، اما در این دو سال اخیر با پدیده “ویروس کرونا”، این حقیقت تلخ بیشتر رخ نموده است و چه بسیار فرزندانی که پدر و مادر و یا یکی از آن دو هستیِ زندگیِ خود را از دست داده اند! من و شما با کمی توجه، سنگینیِ این مسئولیت را به دوش خود احساس میکنیم.

جای ذره ای تردید نیست که؛ رسیدگی و مهر و محبت به یتیمان، مورد دستور مستقیم خدای مهربان است و این نیست مگر اینکه؛ ما باید برای حداقل مرهم بر زخم یتیمی آنان، انجام وظیفه نماییم.

ماموریتِ شرعی و اخلاقیِ “توجه به یتیم”، با ادبیاتی خاص و چینشی فراخور تامل در قرآن آمده که مرور آن خالی از لطف نیست.

اما قبل ورود به جهات اثباتی، دو جهت سلبی و پرخطر در عدم انجام وظیفه نسبت به ایتام را مورد ملاحظه قرار دهید؛

اولا؛ از خاطر نبریم که بی خیالی به ایتام، این “دل سوختگان” در جمع خانواده و جامعه، آنچنان از حریم انسانیت دور است که قرآن از آن بی خیالی، به “روش جاهلیت” نام برده است؛ “كَلَّا ۖ بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ.” (فجر / ۱۷)

و ثانیا؛ حریم شکنی ایتام و افسرده کردن آنان، بر اساس قرآن “تخریبِ ایمان” شمرده شده، و کیفیت و کمیت این تخریب ایمانی، یعنی؛ اهانت و ناراحت کردنِ یتیم؛ مساوی با “انکار معاد” شمرده شده است؛ «أَرَأَیْتَ الَّذی یُكَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِكَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ؛ آیا آن را كه روز جزا را دروغ مى‏‌شمرد دیدى؟ او همان كسى است كه یتیم را به اهانت مى‏راند.» (ماعون /۲)

وظائفی ما در قبال یتیمان داریم و در قرآن بدان تصریح شده چنین است؛

۱) احسان و محبت

احسان و نیکی به یتیمان با پوشش محبت و عقلانیت، یعنی؛ رفتار خیرخواهانه و نیک با توجه به همه ظرافت کاری هایی که موجبات تحقیر و ترحّم را فراهم نیاورد، تا جایی مورد اهمیت قرآن است که خدا بعد از نیکی به “والدین و ارحام”، نام یتیمان را برده است. یعنی احسان به این “دل سوختگان”، بر مساکین و همسایگان و… مقدم است؛
“وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ…” (نساء / ۳۶)

در این مهم، یعنی؛ نیکی و محبت، بحث فقر مطرح نیست. چه بسا یتیمی از جهت امکانات مالی بهرمند باشد، اما در جریان از دست دادن پدر و یا مادر، ایتام نیاز مبرم به محبت و عاطفه دارند که با احترام و احوالپرسی و ارتباط صمیمانه می‌توان این خواسته خدای مهربان را عملی نمود.

۲) انفاق و هزینه کردن

مصداق دیگر از این ماموریت الهی نسبت به یتیمان؛ مسئولیت شناسی در هزینه کردن برای یتیمان است که قرآن از آن به انفاق نام برده است.

از هزینه های خورد و خوراک و تحصیل و ازدواج را می‌گیرد تا هزینه کردن های محبت آمیزی که باعث خوشحالی آنان است، مانند؛ اعطای هدایای که حتی در مواردی که یتیم احتیاج مالی هم نداشته باشد اما بخاطر نبود یکی از والدین، “احتیاج عاطفی” او انکار ناپذیر است. و ما بدان بذل محبت به‌شکل کادو و هدیه بدان مسئول هستیم.

در قرآن‌؛ بعد از نام بردن از والدین و ارحام که باید مورد انفاق باشند، با نام بردند از “ایتام” اهمیت این صنف را نمایان نموده و فرموده:
أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ ..(بقره /۲۱۵)

۳) اطعام و پذیرایی

پذیرایی و اطعام و تهیه خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های مورد ذائقه ایتام، مصداق دیگری از آن ماموریت الهی ما در قبال ایتام است. و این نیست مگر اینکه این سنخ محبت تاثیر ژرفی بر “دل سوخته‌ی ایتام” دارد و از اینجاست که خدای مهربان، این شکل از محبت را بصورت شفاف نام برده است.

درست این شکل از محبت و عاطفه همان چیزی است که اهل بیت (ع) داشتند و خدای مهربان در مقام تعریف و تمجید از آنان، چنین فرموده است:

وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا (انسان / ۸)

نکته مهمِ قرآنی در این حوزه، اولویت “یتیمانِ خویشاوند” بر ایتام دیگر است.

عجیب است برخی از خیرخواهان، ایتام از خویشان و ارحام خود را ندیده می‌گیرند و متوجه دارالایتام‌هائی می‌شوند که حتا یک بار هم یتیمی را از آن جمع ندیده‌اند! در حالی که توجه و محبت به “کودکان و نوجوانانِ دل سوخته” در میان فامیل ترجیح فقهی و ضرورت اخلاقی دارند و قرآن فرمود: “يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ” (بلد / ۱۵)

پیامبر رحمت (ص) مضاف بر اینکه ماموریت تبیین آیات قرآن دارد و از آن جمله آیات مربوط به ایتام است، خود طعم تلخ یتیمی را در کودکی چشیده و موضوع “ایتام” در کلام آن حضرت دارای اهمیت خاص است.

برخی از فرمایشات پیامبر اسلام چنین است:

«‏به راستى، چون یتیم بگرید عرش خدا به لرزه درآید و پروردگار فرازمند فرماید: چه كسى این بنده‏‌ام را كه در كودكى پدر و مادرش را از او گرفتم گریانده است؟ به عزّت و بزرگى خویش سوگند كه كسى او را آرام و ساكت نكند جز آنكه بهشت را بر او واجب گردانم.»

“إِنَ‏ الْیَتِیمَ‏ إِذَا بَكَى‏ اهْتَزَّ لَهُ‏ الْعَرْشُ‏ فَیَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَنْ هَذَا الَّذِی أَبْكَى عَبْدِیَ الَّذِی أَسْلَبْتُهُ أَبَوَیْهِ فِی صِغَرِهِ فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یُسْكِتُهُ أَحَدٌ إِلَّا أَوْجَبْتُ لَهُ الْجَنَّةَ.”(ثواب الاعمال /۲۰۰)

در سخن دیگری فرمود:

“بهترین خانه ها آن خانه ای است که یتیمی در آن خانه اکرام شود ،
خیرالبیوت بیت فیه یتیم یُحسن الیه” . (مستدرک ۴۷۴/۲)

و در سخن مهم دیگری، با اشاره به تاثیر عمیق و ژرف اکرام و احترام به یتیمان بر روح آدمی، فرمود:

“هرکس از سنگینی دل و سختی قلبش در تنگنا و ناراحتی است، با محبت به ایتام می‌تواند دل خود را به ملاطفت و مهر و محبت نزدیک کند”؛

“من انکر منکم قساوه فلیدن یتیما فیلاطفه …” (من لایحضر ۱۸۸/۱)

شهید ثانی یک نمونه از سیره حضرت خاتم انبیاء (ص) را چنین گزارش میکند : “رسول الله (ص) وقتی به خانه یتیمی وارد می شد کنار یتیمان میرفت و دست مهر و محبت بر سر آنان میکشید، به عنوان نمونه وقتی به خانه جعفر بن ابیطالب تشریف آوردند و با یتیمان او مواجه شدند، فرزند یتیم جعفر گوید؛ پیامبر (ص) دست بر سر من و برادرم کشید درحالیکه چشمان مبارکش اشک بود و قطرات اشک بر محاسن آن حضرت جاری بود و دست به دعا داشت که خدایا شما خودت در نبود پدرشان، امور این بچه ها را سامان ده؛
و هو یمسح علی راسی و راس اخی و عیناه یهرقان الدموع حتی تقطر لحیته .. اللهم فاخلفه فی ذریته..” (مسکن الفواد /۱۰۶)

از نمونه جاهایی که ضروری است؛ “فقه” براساس آیات متعدد و روایات بسیار صریح به “اخلاق” توجه بیشتری کند و خود را محصور در یک حکم فقهی در باب اموال ایتام نکند، مسئله ضرورت مهر و محبت به ایتام است.

در صورت فقدان نگاه اخلاقی به مسئله ایتام، باعث شد تا بزرگ اندیشمند فقه شیعه، یعنی؛ شیخ طوسی؛ صدق واژه “یتیم” را منحصر در فرزند خردسالی بداند که فقط پدر را از دست داده باشد. و بر همین مبنا آیات مربوط به ایتام را معنا نموده است و آنها را به امور مالی یتیم در زمان صِغر سن تصور نموده است. (مبسوط ۲۸/۲)

بله؛ آیه ششم سوره نساء ناظر به این موضوع است که فرمود: “وبتلوا الیتمی حتی اذا بلغوا النکاح … فادفعوا الیهم اموالهم” .
امام صادق( ع) در تبیین آیه فرموده: یتیمی کودکان بی پدر، با نطفه سازی و محتلم شدن که نشانه بلوغ جنسی و نیرومندی بدن است پایان می پذیرد، امّا اگر با وجود احتلام، رشد عقلیش ثابت نشود، سفیه یا ضعیف العقل باشد، ولیّ او موظّف است اموال وی را همچنان در اختیار خویش نگهداری نماید. (کافی ۶۸/۷)

اما آیاتی که دستور به مراعات حال و احوال اخلاقی و عاطفیِ ایتام را میدهد؛ فرا از یک آیه است و متضمن معانی روشن است.

از بزرگ اندیشمند عصر اخیر در شگفتی ام که در بخش هایی از تفسیر “المیزان” خصوصا در جلد بیستم به پیروی از شیخ طوسی در تفسیر “التبیان”؛ آیاتی که انسان ها را متوجه مهر و محبت و رسیدگی به ایتام می‌کند را حمل به امور مالی ایتام در زمان قبل از بلوغ نموده! در حالیکه از یک سوی آیات مقید به چنین قیدی نیست، و از سوی دیگر نیازهای عاطفی ایتام، ضروری تر از امور مالی آنان است.

بازگشت به عنوان مقاله؛

غرض از این نوشتار این بود که همه ما در کنار خانواده و اقوام و همسایگان عزیزانی را به سبب ابتلا به کرونا از دست دادیم و فرزندان آنان در مقابل ما هستند و با دنیایی از غم و دلتنگی عمر خود را سپری میکنند، بر ماست که در حد وسع در زمینه احسان و انفاق و اطعام آنان که دستور قرآن است، شانه خالی نکنیم که پیامبر رحمت (ص) فرمود: “آنچه شما با فرزندان دیگران میکنید، آینده در نبودشما با فرزندان شما انجام خواهد شد.”

انتهای پیام