نغمه فراموش شده‌ای به نام موسیقی یلدایی

قوم بختیاری شهره به شجاعت و دلاوری و دفاع از مرزها و سرزمینشان هستند و شاید به همین دلیل است که در شب یلدای بختیاری به جای حافظ همیشگی سفره یلدا، شاهنامه فردوسی دیده می‌شود و به جای فال حافظ و حافظ خوانی بساط شاهنامه‌خوانی برپاست.

ایلامی‌ها از یک ماه مانده به شب چله هندوانه می‌خرند و آن را در فضایی خنک نگه می‌دارند، در این شب اغلب فامیل در منزل بزرگان جمع شده و به قصه گویی، حافظ خوانی و تعریف از گذشته می‌پردازند. یکی از آیین‌های ویژه این شب در این استان سنتی به نام «شلی‌ملی» است که در آن کودکان و نوجوانان به بالای پشت بام همسایه رفته، سبدی را به طناب می‌بندند و از همسایه می‌خواهند تا در تنقلات با آنها شریک شود،‌البته در سبد نیز چیزهایی برای همسایه می‌گذارند. حسن این کار این است که همسایه ممکن است نداند این سبد کیست و بدون شناخت فرد سبددار، هم از تنقلات گرفته و هم به او تنقلات می‌دهد. البته این سنت اکنون رنگ باخته و در برخی نقاط روستایی استان کم و بیش اجرا می‌شود.

قزوین و شهرهای مختلف آن بخصوص الموت مهد سنت‌های شیرین و ارزشمند است که از آن جمله می‌توان به آیین 50 بدر که در پنجاهمین روز بهار در مراسمی شبیه روز طبیعت برگزار می‌شود،‌ اشاره کرد. اما در الموت که در اغلب قصه‌های حماسی و کهن این سرزمین جا دارد،‌ مهم‌ترین آیین شب یلدا، ضمن آنچه که توسط اغلب ایرانیان انجام می‌شود، رفتن به آرامستان‌های شهر و فاتحه خوانی برای اموات از اهم برنامه‌های شب یلداست. در این شب بخصوص الموتی‌ها وقتی به آرامستان‌ها می‌روند حتما شمع یا فانوسی را بر سرمزار بستگان خود روشن گذاشته و به خانه بازمی‌گردند.

پس از بازگشت به خانه غذاهایی که برای خیرات آماده شده بین بستگان و همسایگان تقسیم می‌کنند و به خانه دخترانی که به تازگی نامزد یا ازدواج کرده‌اند نیز غذای خاص می‌فرستند، ‌این است که اگر شب چله‌ای از سال، گذر فردی به خانه قزوینی‌ها بخصوص الموتی‌ها بیفتد، انواع و اقسام غذاها در کنار میوه و هندوانه شب یلدا در آنجا دیده می‌شود. پس از شام نیز عده‌ای با نقاب‌های شاد در کوچه و پس کوچه‌ها راه افتاده و بسته به مناسبت‌هایی که وجود دارد، آواز، نوحه یا ترانه می‌خوانند، مثلا در ایام محرم در وصف رشادت‌های امام حسین(ع) یا دلاوری‌های حضرت عباس(ع) یا زینب کبرا(س) شعرخوانی می‌کنند و شعرخوانان از صاحبان خانه‌ها هدیه می‌گیرند.

قوم بختیاری شهره به شجاعت و دلاوری و دفاع از مرزها و سرزمینشان هستند و شاید به همین دلیل است که در شب یلدای بختیاری به جای حافظ همیشگی سفره یلدا، شاهنامه فردوسی دیده می‌شود و به جای فال حافظ و حافظ خوانی بساط شاهنامه‌خوانی برپاست. در استان چهارمحال و بختیاری که بیشتر بختیاری‌های ایران آنجا سکونت دارند، چندین خانواده دور هم جمع می‌شوند و کسانی که شاهنامه را از حفظ هستند برای دیگران می‌خوانند.

در میان قوم بختیاری تعداد افرادی که سواد ندارند، اما شاهنامه را از بر هستند،‌ بسیار است و اغلب این افراد که از بزرگان و ریش سفیدان قوم هستند،‌ در این شب شاهنامه می‌خوانند. بختیاری‌ها کدو تنبل را نماد خورشید می‌دانند و یک کدوی بزرگ را در ظرفی بزرگ بدون آنکه خرد کنند،‌ می‌پزند و بر سفره یلدا که در آن ماست، شیر، پنیر، کنجد، و نان جو هست قرار می‌دهند. کدوی پخته شده را درون‌ آش خاصی ریخته و می‌خورند و معتقدند که این کارها فزونی و فراوانی نعمت آنان تا سال آینده را تضمین می‌کند.

در میان اقوام شمال ایران بخصوص تالش‌ها در شب یلدا نان مخصوصی به نام « اگردک» پخته می‌شود که در تمام سال امکان پخت آن هست،‌اما در شب یلدا نام این نان تبدیل به «لپک اگردک» می‌شود و البته قطر آن نیز اندکی افزایش می‌یابد و علت آن نیز مهره چشم زخمی است که پزنده نان به صورت شانسی درون یک یا دو نان قرار می‌دهد. وقتی نان «لپک اگردک»، به سفره آمد همه نیت کرده و سوره حمدی می‌خوانند و یک به یک از آن برمی دارند، هر کسی که مهره نصیب او شد،‌حتما در آن سال به نیتی که کرده خواهد رسید و تا سال آینده از او به عنوان فرد خوش شانس یاد می‌کنند. کسانی که نامزد دارند در این شب برای همسر آینده‌ خود «شب چله گر» می‌فرستند و خوردن تنقلاتی نظیر برنج بوداده، نخود برشته، بادام شیرین، ازگیل،‌زیتون و شور در میان گیلانی‌ها رایج است.

خراسانی‌ها قومی با پیشینه بسیار غنی هستند که آداب بسیار متنوعی در میان آنها رواج دارد که کم و بیش شبیه است. خراسانی‌ها معتقدند که هر طور شده باید در این شب هفت نوع میوه بخورند تا حتما خواص آنها در بدن باقی بماند و این هفت نوع میوه منتخب خراسانی شامل هویج، گلابی، انار، زیتون سبز، خربزه و هندوانه است، که در میان میوه‌ها، هندوانه از میوه‌های اصلی است.

خراسانی‌ها معتقدند هرکس در شب چله هندوانه بخورد اصطلاحا جگرش لک برنمی‌دارد. البته رسم براین است که نصف هندوانه یا برشی از آن را پشت در خانه همسایه‌های کم بضاعت می‌گذارند و اگر بتوانند این کار را در مورد هفت خانه اجرا می‌کنند. دیگر رسم خراسانی‌ها فرستادن خوانچه پر از میوه با هدایای مناسب از جمله پارچه، دستبند یا گردن‌بند برای عروس است که در این خوانچه هم باید لااقل هفت رنگ میوه باشد.

شیراز شهر حافظ شاعر شیرین سخن ایرانی در شب یلدا، گویی نوای حافظ خوانی سر می‌دهد. در این شب شیرازی‌ها برای پذیرایی میهمانان سفره‌ای شبیه سفره‌ هفت سین نوروز می‌گسترانند در این سفره آینه، تمثال حضرت علی (ع)، دولاله و چند شمع روشن، اسفند و انواع تنقلات شامل نخودچی، کشمش، حلوای ارده و آجیل مشکل گشا، رنگینک، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل قرار می‌دهند. غذای ویژه شیرازی‌ها در این شب هویج پلو به همراه کشمش، مغز گردو و رب است. حافظ خوانی آنچنان رونق دارد که وقتی بیتی از حافظ قرائت می‌شود هر کسی که شعر را بلد است با خواننده شعر همراهی می‌کند. آرامگاه حافظ نیز در این شب اغلب شلوغ است.

در مازندران حتی اکنون که زندگی‌ها مدرن شده ا گر بتوانند در شب چله کرسی دایر می‌کنند. کرسی چهارپایه‌ای مربع یا مستطیل که روی آن لحاف بزرگی می‌اندازند و زیر آن به وسیله منقل یا اجاق برقی گرم می‌شود و همه افراد در گوشه‌ای از آن نشسته و بخشی از لحاف را روی خود می‌کشند. علاوه بر دیگر سنت‌های ایرانی که در مازندران رایج است، رسم گردوی نیت در این استان خاص است. به این صورت که در پایان شب و پس از تفأل به حافظ ظرف گردو را دور مجلس می‌گردانند و هر کسی نیتی کرده و آن را با خود به رختخواب می‌برد و آن را زیر بالش قرار می‌دهد، صبح بعد از برخاستن آن را می‌شکند، اگر سفید و خوب بود نیتش برآورده می‌شود. خرجی فرستادن خانواده داماد برای عروسی در این شب در میان مازنی‌ها عرف است. خرجی داماد برای عروس شامل طلا و لباس و انواع میوه به علاوه مرغ و ماهی است.

ساکنان مناطق آذری زبان بخصوص در آذربایجان شرقی، شب 30 آذر را به این دلیل گرامی می‌دارند که این روز مصادف با اولین روز از چهل روز نخستین زمستان است. به همین علت این شب در بین مردم آذربایجان بیشتر به «شب چله» معروف است تا شب یلدا. قوم آذری‌ها چهل روز اول را چله بزرگ می‌خوانند. بعد از گذشت این 40 روز (تا 10 بهمن)، «چله کوچک» شروع می‌شود که 20 روز ادامه می‌یابد. مثل سایر اقوام ایرانی هندوانه از ملزومات این شب در میان آذری زبانان است و فلسفه آن نیز اینکه هندوانه مظهر شیرینی، خونگرمی، سرسبزی و سرخ‌فامی، شادابی و سرزندگی است. از همین روست که می‌توان در میان خوانچه‌های خانواده داماد برای خانواده عروس هنوز آن را مشاهده کرد! در این شب خوراکی خاصی به نام‌اش «خَشیل» که یکی از غذاهای محلی مردم آذربایجان است، پخته می‌شود که خوردن آن بین ساکنین مناطق مختلف آذربایجان و خصوصا در مراسم شب یلدا رایج است. به سبب وجود مقدار زیادی گندم و شکر و کره طبیعی در این نوع غذا این باور وجود دارد که خوردن خشیل باعث مقاومت بدن در برابر سرما می‌شود.

بنا به گزارش تهران امروز، در لرستان مردم اگر بتوانند در این شب بوقلمون تهیه کرده و خوراکی مفصل فراهم می‌کنند و در کنار سایر خوراکی‌های این شب، یلدای لرستانی را برای خود خاص می‌کنند. در لرستان جوانان با فرستادن شالی از پنجره یا دودکش به خانه همسایه تقاضای تنقلات می‌کنند و اگر جوان قبلا از دختر آن خانه خواستگاری کرده باشد، ‌ شال خالی نشان جواب منفی و شال پر و پیمان نشان جواب مثبت است.

ایرانیان در گوشه و کنار ایران و حتی خارج از مرزها به بهانه این شب گردهم جمع شده و سنت‌های خاص خود را اجرا می‌کنند. حتی شب یلدا در خارج از ایران نیز رایج است و مهاجران ایرانی در هر جا که حضور دارند این سنت نیز رایج است به گونه‌ای که انواع تنقلات شب یلدا در فروشگاه‌های خاص در آستانه این شب به فروش می‌رسد. در میان کشورهای فارسی زبان نظیر تاجیکستان و افغانستان نیز شب یلدا فرصتی برای دور هم جمع شدن و گذری به گذشته‌ها و پاسداشت پیشینیان است.جشن شب یلدا یا همان چله، همانند نوروز سنتی و آیینی است که همواره در میان ایرانیان پایدار مانده است و علت پایداری آن را می‌توان ارتباط آن با فصل پایان کار کشاورزان و برداشت محصول و شکرگزاری، فرا رسیدن زمستان و سنت اسلامی صله رحم در آن دانست. پیشینیان براین باور بودند که در این شب، فرشته‌ خوبی‌ها، اهریمن را شکست داده و تاریکی از روشنایی شکست می‌خورد و صبح بعد زاده شدن مجدد خورشید، آغاز می‌شود، امید که در این شب یلدا نیز تاریکی شکست خورده و ایرانیان در ا قصی نقاط کشور زمستانی پربار و بهاری شکوفا پیش رو داشته باشند.