فایده‌ی فلسفه
فائزه سادات صادقی در روزنامه اعتماد نوشت: «نگرش به شیوه ذهنیت فلسفی1 خود یك پدیده نو در تاریخ نگرش‌هاست. همه نگرش‌ها و بینش‌ها یا سیستم‌ها در یك حقیقت مشتركند، آنها برای همه عناصر توجیه بینشی دارند و همه چیز برای‌شان قابل توجیه است؛ منتها تفاوت آنها در تاكید و محوریتی است كه برای نمود یكی از عناصر قائل می‌شوند.2ذهنیت از عمده ویژگی انسان و فصل تمایز او با سایر موجودات است كه فرهنگ و تمدن بشری مدیون آن است. تفكر و ذهنیت جریانی است كه در آن فرد كوشش می‌كند مشكل را كه با آن روبه‌رو شده مشخص سازد و با استفاده از تجربیات قبلی خویش به حل آن اقدام كند3.
ساختار ذهنی هر فرد نتیجه تعامل نیروهای بالقوه ذهن با عین، یعنی محسوسـات و امـور خـارجی اسـت كـه ذهنیـت نامیـده می‌شود. ذهنیت‌ها، فعلیت‌های قوای ذهنی است كه اغلب، ناهمگون و متضاد و مجموعه‌ای از پیش‌دانسته، پیش‌دید، پیش‌فهم یا پیش‌تصور و پیش‌داشت‌هایی است كه ذهنیت هر فرد را طی تجربیات زندگی تالیف كرده و این همه، مولفه‌هایی است كه یا به مولفه‌هایی دیگر مبدل شده یا جایگزین مولفه‌هایی دیگر می‌شود.4حالات ذهنی، هم حالات گزاره‌ای مثل باورها و هم حالات احساسی مثل دردها را شامل می‌شود.
آنها حالاتی هستند كه می‌توانند به كار تبیین‌های علی رفتار مردم بیایند.5 درباره ماهیت و چیستی فلسفه نظریات مختلف ابراز شده؛ فلسفه كاری است كه فیلسوف انجام می‌دهد. در مطالعه كار فیلسوفان به‌طور كلی و توجه به آنچه فیلسوفان معروفی مثل سقراط، افلاطون، ارسطو، بركلی، كانت، هگل، پیرس، دیویی و وایت‌هد انجام داده‌اند ما به چهار جنبه اساسی برمی‌خوریم:
- فعالیت‌های تحقیقی: تحلیل، انتقاد، تركیب، بررسی ارزش‌ها، سیر عقلانی، تفسیر یا بسط نظریات علمی
- روش تحقیق: روش مناظره با مباحثه، روش قیاسی، روش استقرایی، روش حل مساله
- روح فلسفی: تردید منطقی، كنجكاوی، ژرف‌اندیشی، دید وسیع، سعه صدر، ترقی‌طلبی، وحدت شخصیت، طرفداری از ارزش‌های انسانی
- رشته فلسفه: فلسفه را می‌توان به عنوان رشته یا شعبه‌ای از دانش‌های انسانی فرض كرد.6
افلاطون در دفتر پنجم كتاب جمهوری، فیلسوف را اینچنین تعریف می‌كند: «فیلسوف یعنی دوستدار دانش»؛ كسی است كه جویای تمام دانش است؛ فلاسفه حقیقی كسانی هستند كه اشتیاق به تماشای حقیقت دارند.7فلسفه علمی است عقلی. فلسفه‌ورزی عبارت است از تفكر فلسفی و تولید فكر فلسفی.8
ذهنیت فلسفی معادل روح فلسفی خصوصیاتی است كه در رفتار و طرز فكر فیلسوف در برخورد وی با دیگران، روبه‌رو شدن با مشكلات و به‌طور كلی در تمام شوونات زندگی وی به چشم می‌خورد كه باعث تمایز او از دیگران می‌شود كه این خصوصیات شامل كنجكاوی زیاد، فهم عمیق، دید وسیع، صبر، اتكای به نفس و طرفداری از ارزش‌های انسانی است.9ذهنیت فلسفی به معنای توانایی ذهن، شیوه تفكر، محصول طرز فكر یا تصویر ذهنی بیان شده است.10ذهنیت فلسفی نوعی منش فكری است كه سبب بهبود قضاوت ارزشی در افراد می‌شود و به فرد بینشی می‌دهد كه بتواند به حل مسائل مختلف بپردازد. فرد دارای ذهنی فلسفی خصوصیاتی را نشان می‌دهد كه در سه بُعد به هم مرتبط یعنی جامعیت، تعمق و انعطاف‌پذیری گروه‌بندی می‌شوند. هر كدام از ابعاد ذهنیت فلسفی (جامعیت، تعمق و انعطاف‌پذیری) دارای ویژگی‌ها و نشانه‌هایی هستند كه در زیر به آنها اشاره می‌شود:
جامعیت
از ما می‌خواهد كه در برابر فشار آنی و مورد خاص بودن مقاومت كنیم و مسائل خودمان را بر اساس هدف‌های درازمدت بنگریم. نشانه‌های جامعیت عبارتند از:
1- نگریستن به موارد خاص در ارتباط با زمینه‌های وسیع: در این زمینه فیلسوف امور مخصوص را در یك زمینه وسیع با هم مربوط می‌سازد و به اصطلاح سعی می‌كند تصویر بزرگ را ببیند. فرد دارای ذهن فلسفی به‌طور ویژه‌ای خود را به تصویر بزرگ علاقه‌مند می‌سازد.
2- ارتباط دادن مسائل آنی به هدف‌های درازمدت: تصمیماتی كه برای حل مساله روزانه خویش اخذ می‌كند با توجه به هدف‌های ثابت و دور به مرحله اجرا درمی‌آیند. هدف‌های دور مثل راهنمای ثابتی، اعمال فرد را هدایت می‌كنند. نوعی نیروی اضافی عقلانی و هیجانی در این خصوصیت تفكر وجود دارد كه در برابر فشار آنی مسائل ایجاد نظم می‌كند تا تصمیمات بر اساس هدف‌های ثابت و نسبتا دور اتخاذ شوند.
3- به كار بردن قدرت تعمیم: یعنی بعد از مشاهده چند مورد؛ به صورت خلاق و ابتكاری در پی فهم مسائل برمی‌آید و كلیت مسائل را درك می‌كند و نیازی به مشاهده و دیدن موارد متعدد نیست.11
4- شكیبایی در تفكرات عمیق نظری: این چهارمین نشانه تفكر جامع تا حدی در زمانی نشان داده می‌شود كه فرد كوشش می‌كند تا جنبه‌های كلی امری را درك كند، به هدف‌های درازمدت توجه كرده و تعمیم‌های استنتاجی خلق كند.12
تعمق
نشانه‌های این بعد نیز عبارتند از:
1- زیر سوال بردن آنچه مسلم یا بدیهی تلقی می‌شود: در این زمینه فیلسوف اموری را كه دیگران بدیهی و مسلم فرض می‌كنند مورد سوال قرار می‌دهد. زیرسوال بردن آنچه مسلم یا بدیهی تلقی می‌شود. فرد دارای تفكر فلسفی تعصبات جاهلانه را پاك می‌سازد. افكار و نظریات قدیم را مورد پرسش قرار می‌دهد.13
2- كشف و تدوین نظریات؛ سوالات و فرض‌های بنیادی در موقعیت خاص: كسانی كه دارای ذهن فلسفی هستند، با رهایی از جبر امور آشكار می‌توانند قادر شوند تا نظریات و افكار اساسی را به عنوان كلیدهای حل مسائل در دامنه‌ای وسیع ملاحظه كنند. آنها با ژرف‌اندیشی جنبه اساسی مسائل را درك می‌كنند و در برخورد با هر نظریه، اصول و مبانی آن را تشخیص می‌دهند.14
3- حساس به معانی تلویحی و ربط امور: هنگامی كه مبانی یك موقعیت درك شد شخص دارای ذهن فلسفی، شوقی بسیار برای كشف اصول اساسی آن مبانی نشان می‌دهد. از آنچه می‌بیند، چیزهای نامحسوس را استخراج می‌كند و به معنای تلویحی و ربط امور حساس است. منظور از اصطلاح معنای تلویحی چیزی است كه معانی دربرگرفته آن چیز توسط ضرورت منطقی كه بر آن معانی دلالت دارند، نتیجه می‌شود.15
4- مبتنی كردن انتظارات بر یك جریان فرضیه استنتاجی – قیاسی تا بر یك جریان ساده استقرایی: این نشان تعمق مانند چهارمین نشانه جامعیت به معنای رسمیت نقش نظریه در همه امور ما حتی عملی‌ترین امور است.16
انعطاف‌پذیری
نشانه‌های این بعد نیز عبارتند از:
1- رها شدن از جمود روانشناختی: افراد عادی در موقعیت‌های جدید نمی‌توانند عكس‌العمل مناسب از خود نشان دهند، در موقعیت‌هایی كه فشارهای هیجانی فوق‌العاده‌ای وجود دارد، از خود رفتاری كه ناشی از جمود است، بروز می‌دهند. افراد دارای ذهن فلسفی حداقل نسبت به كسانی دیگر، معمولا در موقعیت‌های تازه و ندیده كمتر رفتار نامناسب از خود بروز می‌دهند، زیرا ملاحظات آنها فراتر از امور خاص است و به هدف‌های درازمدت، عقاید اصولی و ساخت‌های ذهنی فرضیه استنتاجی توجه دارند.17
2- ارزشیابی افكار و نظریات جدا از منبع آن: یعنی اینكه برخوردهای جناحی و تعصب‌آمیز با افكار و اندیشه‌ها سبب می‌شود كه ارزش و اعتبار آنها به عنوان یك اندیشه مورد غفلت و بی‌توجهی قرار گیرد. فرد باید گاهی قضاوت‌های سریعی درباره ارزش اجتماعی فكر یا نظری در موقعی بنماید كه وقت برای ارزشیابی دقیق وجود ندارد. در اینجا، حتی فرد دارای ذهن فلسفی احتمالا تخمین خود را مبتنی بر آن می‌كند كه تجربه‌اش ارزش مفید فكرها یا نظرهای از همان منبع را چگونه نشان داده باشد. ولی این مورد وی واكنشی اجباری و هیجانی نیست؛ بلكه تلاشی است معقول برای تخمین آنچه یك ارزش‌سنجی كامل به نظر او آشكار می‌سازد.18
3- دیدن مسائل از جهات متعدد تا دو جهت و ایجاد جانشین‌هایی برای فرضیه‌ها، توضیحات، جنبه‌های موردنظر و غیره: افراد دارای طرز فكر فلسفی ابتدا جنبه‌های متناقض و متضاد را از هم جدا كرده و جهات مختلف را به‌طور واضح بیان می‌كنند. فرد دارای ذهن فلسفی مواظب فرق میان تضادها و متناقض‌هاست و او نیز تشخیص می‌دهد كه اصل نفی وسط به عنوان یك آرمان بدان نیاز دارد كه امكانات به‌طور دقیقی در سیستمی جامع منفك از متضادها تنظیم شود.19
4- شكیبایی در قضاوت موقت و مشروط و علاقه به اقدام در موقعیتی مبهم: (اسمیت. ۱۳۹5: ۹۱) ذهن فلسفی به جای اینكه دنبال معانی مطلق ثابت باشد قضاوت‌های موقتی را می‌پذیرد و در مواقع لازم در قضاوت خویش تجدیدنظر می‌كند.20
انسانی كه بر اساس دید و ذهنیت فلسفی رشد كند در زندگی روزمره توانایی‌ها و استعدادهای خود را به صورت مطلوب به كار خواهد گرفت و به كمال زندگی فردی راه خواهد یافت و با بهره‌گیری از همین شایستگی در رشد فردی و زندگی گروهی و اجتماعی نیز روش متعادل و مناسب با شرایط زمان و مكان را خود به خود خواهد شناخت.21
منابع:
- اسدی، زهرا؛ حاجی حسن دنیادیده، هادی.1401 . بررسی ذهنیت فلسفی با هوش اخلاقی و رشد اجتماعی معلمان متوسطه دوم شهرستان نطنز. نشریه مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی. 40. صص 37-45
- اسمیت، فیلیپ جی.1395.ذهنیت فلسفی در مدیریت آموزشی و آموزشگاهی.بهرنگی، محمدرضا.تهران. كمال تربیت
- اكبرزاده، صدیقه؛ یزدانی، سهراب؛ عظیم‌پور، احسان. 1399. بررسی رابطه ذهنیت فلسفی و بلوغ حرفه‌ای معلمان علوم اجتماعی با سبك تدریس آنان در مدارس دوره اول متوسطه شهر تبریز. نشریه آموزش پژوهی. 22.صص49-59.
4 . چراغ‌زاده، مینا؛ كرد نوقابی، رسول.1399. تبیین خرد بر اساس ذهنیت فلسفی، دیدگاه‌گیری اجتماعی و خودبازداری در دانشجویان.مجله تازه‌های علوم شناختی (22.2) .1-11
5 . شریعتمداری، علی.1402. اصول و فلسفه تعلیم و تربیت.تهران.امیركبیر
6 . فنایی اشكوری، محمد.1391. نوآوری در فلسفه و فلسفه نوآوری. معرفت فلسفی. سال دهم (2) . صص25-49
7 . لو، جاناتان.1402.مقدمه‌ای بر فلسفه ذهن. ترجمه غلامی، امیر.تهران. نشر مركز
8 . مددی ماهانی، محمدرضا . 1400. مولفه‌های ذهن فلسفی و كاربست آن در روش‌های آموزشی معلمان ابتدایی. دو فصلنامه علمی تخصصی پژوهش در آموزش ابتدایی. سال سوم. 6 . صص41-56
9 . نوروزی‌طلب، علیرضا. 1389. جستاری در شكل‌شناسی اثرهنری و دریافت معنا. باغ نظر. سال هفتم.14. صص69-86
10- Ferrer, A. (2019) . Philosophical idealism and the schools of educational philosophy. The need for integral education from an open mindset. GYANODAYA-The Journal of Progressive Education, 12 (1) , 1-26.
(Endnotes)
1- Philosophic Mindedness
2 – اسمیت.1395: ۱۲
3- اسدی. ۱۴۰۱: ۳۹
4- نوروزی‌طلب. ۱۳۸۹: ۶۹
5 – لو.1402: 80
6- شریعتمداری. ۱۴۰۲: ۵۶-۷۱
7 – مددی ماهانی. ۱۴۰۰: ۴۲
8 – فنایی اشکوری .1391: 29
9- چراغ‌زاده. ۱۳۹۹: ۳
10- Ferrer.2019: 4
11- شریعتمداری. ۱۴۰۲: ۶۹
12 – اسمیت.1395: 77
13 – شریعتمداری . ۱۴۰2: ۶۹
14- اسمیت. ۱۳۹۵: ۸۱
15- اسمیت. ۱۳۹۵: ۸۶
16- اسمیت. ۱۳۹۵: ۸۷
17- اسمیت. ۱۳۹۵: ۹۱
18- اسمیت. ۱۳۹۵: ۹۶
19 – اسمیت. ۱۳۹۵: ۹۷
20- شریعتمداری. 1402: ۵۷
21 – اکبرزاده. ۱۳۹۹: 51
انتهای پیام
