سخنی در فواید «استقلال و آزادی آکادمیک»

دانشگاه به عنوان یکی از نخستین و موثرترین نشانه های شبه مدرنیسم آمرانه پهلوی با تاسیس دانشگاه تهران پا به عرصه حیات اجتماعی ایرانیان نهاد. مدارس نوینی که قرار بود روند نوسازی و مدرن شدن جامعه سنتی ایران را ساماندهی کند. اما این مولود جدید که قرار بود ساماندهی اجتماعی، فنی، اقتصادی و… را در ایران رقم بزند وبرنامه ریزی کند، به دلایلی چند از جمله از آنجا که از ابتدا در تقابل با مدارس و علوم سنتی قرار گرفت توفیقات لازم را نیافت و در عین حال در تمام دوران حکومت پهلوی در تقابلی آشکار با سیاست های آمرانه و آزادی ستیز رژیم پهلوی قرار گرفت. چه در دوران ملی شدن صنعت نفت و حمایت از سیاست های استقلال طلبانه مصدق، چه بعد از کودتای 27 مرداد و چه در به ثمر نشاندن انقلاب اسلامی و ضد سلطنتی 57 : دانشگاهیان همواره از پرچمداران تحولات و پیشتاز بودند.

    

    دانشگاه به مثابه نهاد روشنفکری

    روشنفکری و روشنفکر را چه به عنوان ناقد قدردان گذشته و پیشتاز آینده تعریف کنیم و در این معنا وی را در حالتی معرفی کنیم که محکم بر تاریخ و سنتش ایستاده و در عین حال دایما در حال پالایش آن سنت است و چه با قرائتی عملگرایانه وی را صاحب نقش پرسشگرانه و دارای نقادی دایمی بدانیم، قطعاً دانشگاه در کانون این مفاهیم جای خواهد داشت. با این وصف دانشگاه نه محل تضاد بین سنت گذشتگان و نوخواهی و تحول طلبی حاضران بلکه نهادی برای تعاطی و تضارب میان این دو وضعیت خواهد بود که در کشاکشی انتقادی و پرسشگرانه نسبت به مفاهیم، باورها وارزش های سنتی جامعه و دستاوردهای دنیای مدرن شده، تجدد و نوشدنی «بومی» و «خودمانی» را به بار خواهد نشاند. با این رویکرد دانشگاه می تواند منشا تحول در جامعه ما باشد: به ویژه حوزه خطیر علوم انسانی. چنان که به گواه تجارب تاریخی، تحول در حوزه معارف و علوم انسانی و نوع نگاه به انسان و شناخت توانایی های اوست که می تواند در زمینه های دیگر چون صنعت و فناوری و علوم طبیعی و سایر جهات علوم تحول بیافریند. حال ضامن پیدایش چنین وضعیتی چیست و چگونه می توان چنین تحول و دگرگونی را پدید آورد؟!

    

    آزادی و استقلال آکادمیک

    مهم ترین و پایه یی ترین تضمین برای آنچه در پیش آمد «آزادی و استقلال آکادمیک» و به رسمیت شناختن این حق برای جامعه دانشگاهی مان است.

    استقلال آکادمیک به منزله مدیریت مستقل و خودگردان دانشگاه از سوی اهالی دانشگاه است. استادان و دانشجویان در یک محیط امن در کنار یکدیگر می توانند، مدیریت دانشگاه ها را به عهده گیرند. از مصادیق قابل ذکر این استقلال یا خودگردانی می توان به انتخاب ریاست دانشکده ها و دانشگاه ها اشاره کرد. می توان با تشکیل مجمعی از اعضای هیات علمی (استادان) و نمایندگانی از دانشجویان به این انتخاب جامه عمل پوشاند. این انتخاب می تواند در سطح دانشکده ها به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از سوی استادان و دانشجویان انجام شود. همین شیوه در سطح عالی تر درباره انتخاب ریاست دانشگاه نیز امکان پذیر است. به نظر می رسد با داشتن تشکل های متنوع صنفی، سیاسی، فرهنگی- هنری و علمی که سلایق و ذایقه های متکثر و متنوع دانشجویی را نمایندگی کنند، بتوان انتخابی مدنی تر داشت. این امر خود منوط به پذیرش اصل تکثرگرایی در سطح دانشگاه های کشور و تدوین و تصویب قوانینی برای تسهیل این روند است. چنین روندی می تواند رویکردی مسوولانه و متعهدانه را در پیش روی استادان قرار دهد تا ضمن انتخابی شایسته، مسوولانه نتایج انتخاب خود را در حوزه مدیریت دانشگاه بپذیرند و با نظارتی پیگیر خواهان عملی شدن مطالبات علمی، فرهنگی، رفاهی و صنفی خود باشند. این رویکرد در درجه اول اعتماد به نفس دانشگاهیان را بیشتر می کند و در درجه دوم موجب بسط فرهنگ دموکراسی و پذیرش مسوولانه انتخاب خود از سوی انتخاب کنندگان خواهد شد چراکه در این وضعیت هر کس مسوول انتخاب خود خواهد بود و هیچ مسوولی حق فرافکنی و انتساب نواقص و کوتاهی های پیش آمده به جاهایی بیرون از دانشگاه را نخواهد داشت. از سوی دیگر باید این اصرار را مکررا ابراز دارم که فروکاستن حق انتخاب روسای دانشگاهی به هیات های علمی (استادان) نه تنها ممکن است موجب ایجاد یک هژمونی کاذب برای اعضای هیات علمی شود بلکه دانشجویان را به عنوان یکی از دو رکن مهم دانشگاه از دایره مسوولیت پذیری و مشارکت در اداره دانشگاه محروم خواهد کرد. تعیین سرفصل های کلی دروس دانشگاهی، تعیین اصول کلی علمی و اخلاقی برای جذب استادان دانشگاهی و مواردی از این دست می تواند هم وزارت علوم را از تصدی گری برهاند و هم دانشگاه ها را در جایگاه سیاستگذار و تصمیم ساز قرار دهد. چنان که پیش تر آمد دادن آزادی تصمیم سازی و سیاستگذاری به دانشگاه ها در کنار به رسمیت شناختن آزادی بیان و پس از بیان، ایجاد امنیت روانی و شغلی برای استادان و دانشجویان دگراندیش و ایجاد فضای باز و بحث آزاد- به ویژه در حوزه علوم انسانی- بهترین راه برای افزایش اعتماد به نفس دانشگاهیان، حس مسوولیت پذیری و تعهد اجتماعی و رواج هرچه بیشتر فرهنگ گفت وگو در سطح دانشگاه ها و جامعه خواهد شد. در این میان هر جریان سیاسی، عقیدتی- اندیشه یی در صورت داشتن معیارها و شاخصه های آکادمیک- و نه شاخصه هایی چون نفوذ، همراهی با جریان حاکم در دولت، وابستگی ایدئولوژیک به یک جریان اعتقادی و سیاسی و… – می تواند مبلغ و مبین اندیشه ها و نظریات و جریانات فکری و سیاسی خود باشد و با این رویکرد در فضایی مسالمت آمیز و دموکراتیک و به دور از جنجال ها و تبلیغات سیاسی آرا و نظرات خود و دیگران را در محیطی علمی در بوته نقد و نظر دریابد.

    

    چرا باید به تشکل های مستقل دانشجویی بها بدهیم؟

    از سوی دیگر حضور موثر و متنوع جریانات و تشکل های دانشجویی، فرهنگی، هنری، سیاسی و مذهبی و منظم کردن حضورشان در عرصه عمومی دانشگاه دست کم چند فایده اساسی را به ذهن متبادر می کند.

    1- جلوگیری از زیرزمینی و غیرشفاف شدن و رفتارهای هنجارشکنانه از سوی عده یی با توجیه عدم امکان فعالیت رسمی و قانونی

    

    2-کمک به ارتقای فرهنگ گفت وگوی نقادانه و مسالمت آمیز و مداراجویانه

    

    3- پذیرش واقعیت تکثر و بالطبع ایجاد احترام متقابل در میان دانشگاهیان فارغ از مرام و بینش عقیدتی و سیاسی شان.

    

    4- ساماندهی نوعی مدنیت در سطح دانشگاه ها که خود می تواند موجب آن شود که گروه های فکری و سیاسی مختلف در صورت اذعان به پایبندی به قانون اساسی کشور و تمامیت ارضی، نمایندگی دانشجویان هم رای و هم نظر خود را در دانشگاه ها انجام دهند.

    اینچنین می توان ضمن اینکه با نظارت کافی مسوولان دانشگاه ها بر عملکرد تشکل ها، هر حرکت نابهنجار و ساختارشکنانه و آنارشیستی را با در نظر گرفتن موازین قانونی پیگیری کرد، در چنین وضعیتی قطعا عقل سلیم و حقیقت جوی دانشگاهیان هرگز برخورد با قانون شکنان و بر هم زنندگان امنیت روانی و اخلاقی دانشگاه را مذموم نخواهد پنداشت. از سوی دیگر حضور این تشکل ها در روند تصمیم سازی ها و سیاست گذاری ها به نمایندگی از دانشجویان می تواند حس اعتماد به نفس و مسوولیت پذیری اجتماعی را در آنان بالاببرد. با این وجود می توان گفت رفتارهای سلبی و حذفی با جامعه نخبه دانشگاهی یا منجر به انزوا و گوشه گیری می شود که پیامد اولیه آن رشد لمپنیزم، وادادگی و انحرافات اجتماعی است یا منجر به پدیده «تیلوریسم علمی»- علم زدگی افراطی- می شود که نتیجه اولیه آن گریز از پذیرش مسوولیت های اجتماعی و افتاده دامان منفعت شخصی گرایی افراطی خواهد بود و دست آخر اینکه در نقطه مقابل این انزوا و سرخوردگی می تواند موجب رشد و تورم گرایش های افراطی و آنارشیستی شود. در هر سه صورت متضرر نهایی اجتماعی خواهد بود که پس از فراغت از تحصیل این دانشجویان، آنها را در دامن خود جای خواهد داد. تجاربی از این دست در نقاط دیگر جهان به ویژه در کشورهای توسعه یافته به وقوع پیوسته است. به نظر می رسد رویکردهای تکثرگرا و غیرتمرکزگرا می تواند در بالابردن سطح مشارکت عمومی و مسوولیت پذیری اجتماعی موثر واقع شود. از این رو رویکردهای آمرانه و دستوری آن هم با جامعه نخبه گرای دانشگاه، نه مطلوب است و نه ممکن. اگر دغدغه پیشرفت و توسعه انسان محور داریم به نظر می رسد که دانشگاه نخستین پایگاه است.